АЗАД НЯБИЙЕВ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

АЗЯРБАЙЖАН АШЫГ МЯКТЯБЛЯРИ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

БАКЫ – 2004

 

 

 

Азад Нябийев

Азярбайжан Милли Елмляр Академийасынын

мцхбир цзвц

 

 

 

 

 

АЗЯРБАЙЖАН АШЫГ МЯКТЯБЛЯРИ

 

 

 

 

 

 

 

Азярбайжан Республикасы

Тящсил Назиринин 26.11.2201-жи ил

Тарихли 1145 сайлы ямри иля али мяк-

тяб тялябяляри цчцн дярслик кими

тясдиг едилмишдир

 

 

 

 

 

«Бакы Университети» няшриййаты

 

 

Бакы – 2004

 

Ясяря Азярбайжан Милли Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц, профессор Низами Жяфяров ряй вермишдир

 

Редактору:                    филолоэийа елмляри доктору, профессор

                                     Паша Яфяндийев

 

Апарыжы мцясисянин

ряйчиси         сянятшцнаслыг намизяди Яминя Елдаровадыр

 

Эюркямли фолклоршцнас, Азярбайжан Милли Елмляр Академийасынын мцхбир цзвц, профессор Азад Нябийевин «Азярбайжан ашыг мяктябляри» китабы ашыг йарадыжылыьыны юйрянмяк сащясиндя йени истигамятдир. Мцяллиф бурада ашыг йарадыжылыьы тарихиня нязяр салмыш вя бу йарадыжылыьы Анадолу, Ширван, Тябриз вя Эюйжя ашыг мяктябляри ясасында тядгигата жялб етмишдир.

Али мяктяб тялябяляри цчцн дярслик кими нязярдя тутулмуш ясярдян орта вя орта ихтисас мяктябляриндя, еляжя дя маэистратура, аспирантура вя докторантурада охуйанлар истифадя едя билярляр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


НЯШРЯ БИР НЕЧЯ СЮЗ

 

Азярбайжан халг ядябиййатынын «Орта ясрляр дюврц» б.е. ХЫЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярини ящатя едир. «Гядим дювр шифащи ядябиййат» мярщялясинин б.е. яввял онунжу йцзилликдян башлайыб бизим еранын ХЫЫ йцзиллийиня гядяр давам едян йарадыжылыг яняняляри ХЫЫЫ ясрин илк онилликляриня щазыр шякилдя юзцнц йетирди. Орта ясрлярин зянэин йарадыжылыг йцксялиши цчцн жидди ясас щазырлады. Хцсусиля ХЫЫ ясрин сонларында озан йарадыжылыьынын сцгуту, онун юз йерини ашыг ифачылыьы институтуна вермяси, еля щямин мярщялядя халг шеринин юнжцл мювгейя чыхмасы вя еркян орта ясрляр щяйатында бир сыра ижтимаи-сийаси факторларын юз фяалиййятини йени истигамятя сямтляндирмяси халг йарадыжылыьынын тарихи йцксялишиня мцщцм тякан верди. Йазылы ядябиййатын, хцсусиля ярябдилли ядябиййатдан сонра юнжцл мювгейя чыхан фарсдилли ядябийатла йанашы, жямиййятдя йени бир ядябиййат – халг дилиня вя яняняляриня ясасланан аьыз ядябиййаты мейдана чыхмаьа башлады. Яслиндя Х-ХЫЫ ясрлярин йарадыжылыг яняняляри, хцсусиля Низами кими бюйцк бир ядяби дцщанын халг яфсаня, рявайят, аталар сюзц вя мцдрик кяламларыны юз йарадыжылыьында юн плана чякмяси, халг ядябиййатыны бир нечя жящятдян актуаллашдырды, ону халгын бядии дцшцнжясиндя юнжцл мювгейя чыхарды. Еля бу дюврдя озан йарадыжылыьы юз имканларыны йени ифачылыг институтуна вермяк зяруряти иля цз-цзя галды. Озан йарадыжылыьында, цмумиликдя ися шифащи дцшцнжянин юзцндя йениликляря апаран эцжлц бир мейл йцксялян хятт цзря щярякятя эялди. Жямиййятдя нцфузедижи эцжц иля сечилян исламда парчаланма юзцнц эюстярмяйя башлады. Жямиййятдя сюзцн ифа гцдряти, мяфкуря дяйяри артды, онун айры-айры ислам тяригятляринин ялиндя эцжлц тяблиьат васитясиня чеврилмя имканы эенишлянди. Тяккя-дярвиш яняняляри, шаман эюрцшляри, щцруфи вя суфи бахышларынын жямиййятдя бир-бирини цстялямя мейлляри юзцнц эюстярмяйя башлады. Бу, озан институтунун сцгутундан сонракы мярщяля иди. Озан йарадыжылыьынын тарихи наилиййятляри – пешякар ифа вя импровизаторчулуг яняняляринин сындырылыб тамамиля башга истигамятляря йюнялтмя мейли йцксялян хятля давам етмякдя иди. Ислам вя онун мцхтялиф тяригятляря бюлцнмцш дяйярляри озанын тарихи наилиййятлярини милли йаддашдан силмяйя бюйцк гцввя иля щазырлашдыьы тарихи мягамда жямиййятдя йени бир гцввя юзцнц эюстярмяйя башлады. Бу, эениш йарадыжылыг имканларына малик олуб озан яняняляриня сюйкянян азярбайжанчылыг естетик дцшцнжяси иди.

Щямин гцввя орта ясрлярин башланьыжында артан сцрятля щярякятя эялди, жямиййятдя озан яняняляринин йени тарихи шяраитдя давамыны юз цзяриня эютцрдц. Озан йарадыжылыьынын ашыг профессионал ифачы вя импровизаторчу институтуна трансиля имканларыны реаллашдырды, аьыз ядябиййатынын инкишафыны йени сямтя истигамятляндиря билди. Бу эениш вя чохжящятли йарадыжылыг просесиндя ашыг профессионал ифачылыьы мейдана чыхды. О, орта яср Азярбайжан жямиййятинин бир чох мяняви-яхлаги, сосиал-игтисади вя културоложи йцксялиш истигамятлярини юз цзяриня эютцрдц.

Ашыг йарадыжылыьы иля баьлы мцхтялиф дюврлярин вя гайнагларын зянэин материалы арашдырыжылары орта ясрляр дюврц аьыз ядябиййатынын мящсулдар бир дюврцнц юйрянмяк имканы иля цз-цзя гойур. Бу, халг ядябиййатынын тарихи йцксялиши вя инкишафынын тязадлы  мярщялялярля баьлы бир дюврцдцр. Бу йарадыжылыьын мейдана чыхмасында йцзлярля устад сянятарлар, профессионал ифачы вя импровизаторчулар, ашыглар, ел шаирляри, бядии сюз усталары иштирак етмишдир. Щям дя онлар мцхтялиф ожагларда, мцщитлярдя, дюрд гцдрятли ашыг мяктябиндя жямляшиб орта ясрлярин гцдрятли ашыг сянятини йаратмышлар. Бу, Азярбайжан халгынын шифащи дцшцнжясинин гцдрятли синкретик йарадыжылыг наилиййяти, щеч бир халгда тякрар олунмайан милли мядяни сярвятидир. О, аьыз ядябиййатынын, халгын шифащи бядии тяфяккрцнцн тянтяняси, дцнйаны щейрятляндиря биляжяк жащаншцмцл тарихи бядии наилиййятидир. Аьыз ядябиййатынын бцтцн сонракы йцксялиши, халг нясри, йени дювр йарадыжылыг яняняляри щямин гайнаьа сюйкянир, ондан баш алыб эялир, щямин зямин цзяриндя инкишаф едиб йцксялир. Бу синкретик йарадыжылыьын эензиси, еволйусийасы вя поетикасы халгымызын мядяни йцксялиши вя тяряггисинин башлыжа мейл вя истигамятляри иля сых баьлыдыр. Она эюря дя онун эениш вя чохжящятли юйрянилмясиня ещтийаж бюйцкдцр. Биз онун йалныз ашыг йарадыжылыьы вя халг нясри голларына диггят йюнялдя билдик.


 

 

АЗЯРБАЙЖАН АШЫГ СЯНЯТИ

 

Оьуз тцркляринин тарихи йцксялиш мярщялясиндя озан институту цзяриня эютцрдцйц функсийалары – йени суперетносун (азярбайжанлыларын) мцстягил шякилдя формалашыб ясаслы тякамцл мярщяляси кечирмяси цчцн лазым олан ян кичик милли-етник дяйярдян тутмуш, ян бюйцк епик-жянэавярлик вя алплыг щадисясиня  гядяр зярури мяняви-естетик дяйярляри формалашдырыб баша чатдырды. Бу йарадыжылыг яняняси эениш яразийя йайдыьы кими, чохсайлы, мцхтялиф тяркибли, еляжя дя йаддилли етнослар арасында она нцфуз газандырды. Щямин етносларын ону бу вя йа диэяр шякилдя гябул вя йа тябдил етмясиня наил олду. Эениш заман щцдудуну ящатя етмякля милли дцшцнжядя щюкмран мювге газанды.

Бу ифачылыг институту узун заман щцдцдцнда формалашмыш зянэин яняняляр вя мяняви-яхлаги дяйярляр цзяриндя мейдана эялмишди. Мялумдур ки, халгымызын тарихян мяскунлашдыьы яразилярдя яски чаьлардан сивил юлчцляр гялибиндя бир естетик дцшцнжя мейдана эялиб инкишаф мярщяляси кечирмишдир. Юзцнцн тюрямя вя тярягги моделинин формалашмасында йерли етносларын тякамцлцндяки естетик дяйярляря сюйкянян, онларын илкин формулаларыны – адят-яняня, башга яхлаги дяйярлярини гябул едиб нясилдян-нясля ютцрян бу дцшцнжя Шярг вя Гярб мядяниййятинин апарыжы мейл вя истигамятляри говшаьында бяшяри дяйярлярля йанашы, юзцнямяхсус йени чаларларла, - милли щяйат деталлары, сцжет, мотив, образлар системи вя йарадыжылыг яняняляри иля дя зянэинляшди.

Озан институту юз репертуарында оьуз епосчулуьунун бцтцн сонракы мярщяляляриндя юнжцл мювгейини – сцжетин композисийа гурулушундан тутмуш, бурадакы синкретизми,бяшяри дяйярлярин ифадя тярзини, тцркцн тарихи талейини, бядии мятнин поетик сигляти вя с. кими епосшцнаслыг цчцн зярури юлчцляри горуйуб сахлады. Ейни заманда оьуз епосу сонрадан йараныб формалашан, бязян даща гцдрятли импровизаторчулуг яняняляри цчцн илкин ядяби бир зямин, гайнаг олду. Бунун мцщцм вя башлыжа башга бир жящяти дя оьуз епосунун йарандыьы яразидя онун озан сянятинин естетик дяйярлярини  ящатя едян, тцрк дцшцнжяси иля гайнайыб-гарышан,  щеч бир асмиллийасийайа уьрадыла билмяйян гцдрятли естетик дцшцнжяйя – азярбайжанчылыьа сюйкянмяси иди.

Азярбайжанчылыг б.е. яввял ЫВ ясрдя йараныб Жянуби Азярбайжан, Иран Кцрдцстаны, Шимали Азярбайжанын бюйцк бир щиссясини ящатя едян, зянэин мядяниййятя вя игтисадиййата малик, цч яср йарымдан артыг бир мцддят ярзиндя цмумдцнйа мядяниййятинин инкишафына юзцнямяхсус тющфяляр верян, мцстягил Азярбайжан дювлятинин ян гядим сяляфи Атропатен дювляти яразисиндя мейдана эялмишдир (1, с.5).

Гядим Атропатен яразисиндя мидийалыларла йанашы, бу яразилярин даща яввялки сакинляри – кутилярин, лулилярин, манилярин, щцрритлярин вя башгаларынын гайнайыб-гарышма просеси башламышдыр ки, нятижядя бизим ерадан габаг ахырынжы йцзилликдя бурада сонрадан Азярбайжан адыны алмыш «Атарпатакана» адлы йени типли етнос формалашмышдыр (1, с.5-42).

Гайнайыб-гарышма биртяряфли олмамышдыр. Бу просес йерли башгадилли етносларла йанашы, яразинин щямин антропоэенез зонада формалашан, йахуд бундан гисмян сонракы мярщялядя щямин яразийя эялян тцркмяншяли етнослар арасында мювжуд олмушдур.

Бу етнос щямин яразидя йашайан йерли, еляжя дя сонрадан бурайа эялян етносларла даща сых цнсиййятдя олмуш, онларла фяал гайнайыб-гарышмыш, прототцрк мядяни дцшцнжясинин бир чох елементлярини бу эялян етнослардан гябул етмишдир.

Атропатен яразисиндя эялмя вя йерли етносларын гаршылыглы дифференсийасы мараглы йарадыжылыг просесини формалашдырмышдыр. Тцрклярин юзц иля эятирдикляри прототцрк дцшцнжяси - мясялян, йарымчыг тцрк пантеону, гядим тцрк мифоложи системи, танрычылыг эюрцшляри вя с. бурада гядим тцрк, тцрк-Аторпатен синкретизминдя йени суперетносу (азярбайжанлылары) формалашдырмышдыр. Бу суперетнос юз еркян сойкюкцнц бюйцк мцщафизякарлыгла давам етдирмякля тцрк вя Иран мяншяли етносларын мядяни дцшцнжясиндян – дилиндян вя мяняви дяйярляриндян фяргли дил вя мядяни дяйярляр йаратмышдыр. Йени суперетносун формалашдырдыьы мядяни-културоложи ващидляр щеч бир ассимилйасийа просесиня уьрамадан тарихян юзляриня мяхсус мяскунда (яразидя) азярбайжанлылары вя онлара мяхсус йцксяк естетик дцшцнжяни – азярбайжанчылыьы бяргярар етмишдир. Еля буна эюря дя бу эцн Азярбайжан данышыг дилинин тарихи бизим еранын ЫЫ-ЫЫЫ йцзилликляриня эедиб чыхыр. Еркян азярбайжанчылыг гайнагларына ясасланан Азярбайжан мифолоэийасы гаршылыглы тямас просесиндя прототцрк вя тцрк мифоложи системиндян бир сыра мцщцм елементляр - образлар, сцжетляр вя с. гябул ется дя ону бцтювлцкдя тякрар етмямиш, ондан хейли фяргли чаларлар йаратмыш, Иран мифолоэийасындан ися ясаслы шякилдя фярглянмишдир. Бу фяргляри ися мясялян, Алтай мифолоэийасы иля тцркмян мифолоэийасындакы фяргляр кими гябул етмяк олар.

Юзцнмяхсуслуьу бцтцн чаларларда давам етдириб йашадан азярбайжанлылар суперетнос кими шифащи данышыг дилини дя даим горуйуб сахламышлар. Щятта бир сыра йцзилликляр ярзиндя Мидийа дювляти тяркибиндя йашасалар беля азярбайжанчылыг янянялярини вя дилини итирмямишляр. Еля бурадажа тарихшцнаслыгда бу эцня гядяр дискуссийа обйекти олан азярбайжанчылыьын мяншя хцсусиййятинин дцрцстляшдирилмясиня айдынлыг эятиря биляжяк ишартылар эюрцнмякдядир: гядим тцрк, гыпчаг вя оьуз тцркляри иля гаршылыглы тямасда суперетнос кими формалашан азярбайжанлылар сонралар щансы дювлятин яразисиндя вя табелийиндя йашамаларындан, щансы тайфа, халг, миллятля даща сых мядяни-игтисади вя сийаси ялагялярдя олмаларындан асылы олмайараг азярбайжанчылыг янянялярини бюйцк мцщафизякарлыгла горуйуб сахламыш, ня тцркчцлцйцн, ня дя иранчылыьын ифрат нцфуз чеврясиня дцшцб ассимиллийасийа олунмамышдыр.

Азярбайжан дили вя естетик дцшцнжяси заман-заман инкишаф едиб йцксялмиш, зянэин шифащи вя йазылы мядяниййят йаратмышдыр. Бу мядяниййят бцнювря дашыны б.е. яввял сонунжу йцзилликдян башлайараг озан институтуну йаратмагла оьуз епосчулуг янянясини формалашдырараг «Китаби-Дядя Горгуд»ла юзцнцн йцксяк инкишаф мярщялясиня гядям гоймушдур.

Озан институту йени суперетносун епик вя естетик дцшцнжя моделини йаратмыш, дцнйаны дярк етмя тяжрцбясиндяки тарихи уьурларыны йекунлашдырмыш, еркян мифоложи бахышларынын формалашмасы цчцн мцнбит зямини – эцжлц епик вя поетик тяфяккцрцнц формалашдырмышдыр.

Суперетносун гыпчаг щунлары вя оьузларла йени тарихи дифференсасийасы онун эцжлц тякамцлцня сябяб олмуш, бцтцн гаршылашмалар говшаьында юз мцвазинятини сахлайыараг ассимиллийасийа едилмямишдир. Ейни заманда о, йашадыьы яразидя суперетнос кими башгадилли етнослар цзяриндя тцркчцлцк яняняляринин даща ясаслы нцфузуну бяргярар етмишдир.

Суперетносун юнжцл мювгейиня ясасланан озан институту йени тарихи шяраитдя мифоложи дцшцнжядян даща жидди щяйат фактына ясасланан епос дцшцнжясиня кечидин ясасыны гойду. Озан институту етносларын гаршылыглы диференсиасийасында еркян милли зяминдя йаратдыьы вя топладыьы яняняляри гыпчаг вя оьуз тцркляри иля гаршылыглы чарпазлашма просесиндя даща камил мярщяляйя йцксялдя билди ки, бу да она сонрадан гцдрятли гыпчаг вя оьуз епосчулуьуну йаратмаг игтидары верди. Яслиндя бу, озан институтунун ейни йарадыжылыг янянясиня ясасланан профессионал импровизаторчулуьу иди. Бу, заман кечдикжя гыпчаг-оьуз естетик дцшцнжясини, мяишятини, милли, мяняви-яхлаги дяйярлярини вя менталитетини якс етдирян фяргляр ясасында бир-бириндян сечилмяйя вя айрылмаьа башлады. Илк мярщялядя гыпчаг вя оьузларын епик тяфяккцрцндя ващид синкретизм йаранды. Щун-гыпчагларын вя оьузларын бирэя щяйаты, гоншулуг мцнасибятляри, гаршыдурмалары, бир-бириня гяним кясилмяляри епик тяфяккцрдя юз бядии яксини тапды. Ябу-бякр ят Дявадаринин щаггында мялумат вердийи оьузнамяляр мящз бу дюврцн мящсулу иди. Бу дюврдя артыг озан институту оьуз естетик дцшцнжясиня сюйкянмякля юзцнцн гисмян инкишаф етмиш мярщялясини кечирирди. Бу йцксялишин илкин тяшяккцлц ися айры-айры хаганларын вя жянэавярлярин шцжаятини вясф еляйян гящряманлыг няьмяляри иля башлайыб гядим тцрк дастанлары иля баша чатырды.

Епос дцшцнжясинин тякамцлцндя озан сяняти етносун бюйцк етик-естетик вя поетик имканларыны цзя чыхарды, озан пешякар импровизаторчу типини гяти шякилдя формалашдырды. Онун етносун танрысы, юнжяэюрцжцсц, хаганы, сяркярдяси, башбиляни вя нящайят сюз гошуб сюй сюйляйяни гялиблярини гялибляди.

Даим тякамцл мярщялясиндя чыхыш едян озан институту цмумиликдя пешякар ифачылыьын вя импровизаторчулуьун мцкяммял ясасыны йаратды. Тцрк гювмцнцн щямин зяминдя сюз  жяббяханасыны формалашдырмагла тцрк вя онун тяркиб щиссяси олан оьуз гящряманлыг епосуну йаратды. Заман кечдикжя тцрк гящряманлыг епосуну йени-йени чаларлар, янянялярля формалашдырды, оьуз, гыпчаг, Алтай епослары йаранды. Онларын щяр биринин тцркцн тарихи алплыг талейини юзцндя якс етдиря билян яняняляри мювжуддур вя онларын бир чоху ясаслы фярглярля яламятдардыр (2, с.127-137).

Сой кюкцндя озана мяхсус хцсусиййятляри горуйуб сахлайан бу ифачылар мцхтялиф тайфалар вя халглар арасында бир-бириндян фяргли цслублар, ифа тярзляри йаратмагла тцрк дастанчылыг янянясини формалашдырдылар. Озанын ашыьа трансформасийасы мцряккяб йарадыжылыг просеси олуб мцхтялиф ижтимаи-сийаси амиллярля шцбщясиз ки, сых баьлы олмушдур. Бу, ейни заманда озан институтунун юз дахилиндя, хцсусиля репертуар мязмунунда, ифа тярзиндя, мусиги ифачылыьында вя с. баш верян интибащларла да шяртлянирди. Културоложи дцшцнжя вя озан институту цчцн яняняви олан ифачылыг (ейни заманда мусиги ифачылыьы) ЫЫ-ЫЫЫ ясрлярдян башлайараг жямиййятдяки щюкмран мювгейини ВЫЫЫ-ХЫХ ясрляря гядяр бюйцк мцщафизякарлыгла давам етдирмякдя иди. Демяк олмаз ки, щямин йцзилликляр ярзиндя жямиййятин ифачылыг мядяниййятиндя йениликляр, тяряггиляр цчцн зямин вя шяраит йох иди. Тябии ки, бу дюврдя мцхтялиф ифачылыг цслублары йаранырды вя йухарыда гейд етдийимиз кими, ня гядяр жидди-жящд эюстярсяляр дя онлар, мясялян, варсаг сяняти мцстягил ифачылыг институту кими формалаша билмир, оьуз тцркляри ичярисиндя эениш интишар тапмадан мцяййян реэионал гялибляр тюрядир, озанын тяглидчилийи чеврясиндян кянара чыха билмирди (3,с.180). Жямиййят, ижтимаи фикир ися озан институтунун юзцндян бир йениляшмя эюзлямякдя давам едирди. Бу, йенилик ися глобал характер дашымалы иди. Йяни озанын мусигисиндян, мусиги алятиндян тутмуш ифачылыг мядяниййятинин, репертуар чеврясинин йениляшмясини ящатя етмялийди.

Озан институту ня гядяр мцщафизякар идися, бир о гядяр йениликчийди. Онун йениликчилийи мцхтясяр вя пяракяндя оьузанамялярдян гцдрятли епослара гядярки йарадыжылыгда юзцнц якс етдирирдися, ЫЫ-ЫЫЫ ясрлярдян башлайараг голча гопузу дяри телдян сары симя кечирмяк, онун мцхтялиф юлчцлярини йаратмаг, тцрк халглары ичярисиндя аналожи мусиги алятлярини формалашдырмаг вя даим тякмилляшдирмяк   кими   нящянэ   йарадыжылыг  яняняляри  иля  баьлы  иди. Бцтцн щянэиляри, жянэиляри, дюйцшщянэиляри гопузун цч телиндя бюйцк ежазкарлыгла сясляндирян озан, ифачылыгда, рягсдя, естетик дцшцнжянин пешякар импровизясиндя дя гцдрятли яняня йарада билди. Сонрадан гопуздан саза кечид мярщялясиндя бцтцн бунлар артыг пешякар ифачылыгда зянэин кюкя вя яняняйя малик ифа моделляри иди (4,с.3).

Эюрцндцйц кими, озан институту тарихи кечид мярщялясиня бу кими йениликляшмялярля эялирди вя трансформасийайа онун юзцнцн дахилиндя эцжлц бир мейл йцксялмякдя иди. Тябии ки, жямиййятин ижтимаи щяйатында баш верян щадисяляр, хцсусиля яряб истиласы вя бунун архасынжа эялян исламлашма озанын ашыьа чеврилмя просесиня ясаслы тякан олду (5, с.272-274). Бу дюврдя шифащи йарадыжылыгда озан яняняси зяифлямяйя башлады. Яэяр диггят йетирился эюрмяк мцмкцндцр ки, ЫХ-Х ясрлярдян сонра озан репертураында «Китаби-Дядя Горгуд»дан сонра икинжи гцдрятли йарадыжылыг нцмуняси эюзя дяймир. Озан институту йалныз йаратдыгларыны тякмилляшдирир, онларын халг арасында кцтлявиляшмясиня тяшяббцслярдя давам едирди.

ЫХ-Х ясрлярдян «Дядя Горгуд»ун йазылы талейи башлайыр. Епик дцшцнжядя о, бцтюв щалда архаикляшир, милли йаддашдан итмяйя башлайыр. Лакин озан институтунун йетирдийи вя формалашдырдыьы дастанчылыг яняняси мящв олуб сырадан чыхмыр, милли йаддашда даща да эцжлянир. «Дядя Горгуд» сцжет, мотив вя образлары епик тяфяккцрдя йенидян ишляниб тцрк естетик дцшцнжясиня сяпялянмяйя башлайыр. «Даьа ова чыхма», «Гыз архасынжа эетмя», «Дюйцш мейданында доьмаларынын бир-бирини танымасы», гящряманын ювладсызлыьы, ювлад ялдя етмянин мцхтялиф типляри, гящряманын доьулмасы, гыз севмяси, евлянмяси, нишанлынын  юз  тойуна  эялиб  чыхмасы,  гящряманын  жащанэирлийи, епик-романтик сярэцзяштляри йени дювр тцрк епосунда тамамиля тязя шякилдя якс олунмаьа башлайыр. Артыг жямиййятдя озан институту юз функсийаларыны итирмяйя, йени ифачылыг сяняти - ашыг сяняти мейдана эялмяйя башлайыр.

Реконструксийа просесини сцрятляндирян сябяблярдян бири йухарыда гейд етдийимиз  кими,  яряб  хилафятинин  ишьал  етдийи  яразилярдя  гящряманлыьа  вя жянэавярлийя сясляйян щяр жцр мцбаризя васитясиня гаршы амансыз мювгейи иди. Ислама гаршы гцввяляри сяфярбяр едян, милли мцстягиллик, вятяни горумаг чаьырышларыны  эцжляндирян  гайнаглардан  олан  озан  йарадыжылыьы   бцтювлцкдя жянэавярлик вя гящряманлыг репертуары иди. Вятяни горумаьа ювладларыны сяфярбяр едян озанлар яряб зоракылыьына вя ишьалына, онун мцртяже сийасятиня гаршы да фяал мцбаризя мювгейиндя идиляр (6,с.22-40).     

Тясадцфи дейил ки, бу ишьала гаршы галхмыш цсйан вя онун эюркямли башчысы Жавидан щаггында халг арасында гыса тарихи мцддят ярзиндя мцхтялиф гящряманлыг няьмяляри йаранды. Бу няьмяляри аз сонра озан репертуарында Жавиданын вя Бабякин ряшадятляри барядя рявайятляр явяз еляди.

Хцррямиляр щярякатынын мяьлуб олмасы яряблярин гяти вя тарихи гялябяси йох, яслиндя йени ижтимаи-тарихи зяминдя илк эцжлц мяьлубиййяти иди (7,с.21).

Яряб хилафяти гаршыйа гойдуьуна щеч дя там наил ола билмяди. Ян башлыжасы ися бу яразидя йашайан етнослары мящв етмяк, онларын дилини, мядяниййятини бцтювлцкдя сырадан чыхармаг мярамыны щяйата кечиря билмядиляр. Лакин бунунла йанашы, яряб хилафяти йерли тайфаларын чохясрлик мядяниййятиня жидди зярбя вурду, онун ижтимаи-сийаси вя сосиал щяйатынын истигамятини дяйишмяйя мцвяффяг олду. Бу яразидя йайылан етносларын олуб-галан чохясрлик мядяниййятини йерля-йексан етди (8,с.127).

Озан йарадыжылыьы беля бир шяраитдя юз янянясини йашада билмяди, онун репертуарында гящряманлыг сцжетлярини давам етдирмяси артыг мцмкцн олмады. Яряб хялифяляри озан институтунун халгы онлара гаршы мцбаризяйя чаьырдыьыны йахшы баша дцшдцйцндян ону еля илк эялишляриндян йасаг елан етдиляр.

Халгын импровизаторчу сяняткарларына гаршы жищад елан едилди. Озан сяняти ислам хилафятинин тязйиги алтында сарсылмаьа башлады. Онун сцгуту иля пешякар ифачылыгда мцяййян бошлуг йаранды, милли мядяниййятин тярягги сцряти лянэимякля жямиййятин тярбийяедижилик функсийалары зяифлямяйя башлады.Милли дцшцнжядя бир дурьунлуг йаранды. Гаршыдан эялян тящлцкяни йахшы баша дцшян бир сыра катибляр мяшщур мядяни абидяляри, о жцмлядян «Китаби-Дядя Горгуд»у йазыйа кючцрцб хилафятин жянэиндян хилас етмяйя тяшяббцс эюстярдиляр. Бу дюврдя Зярдцшт вя Албан мядяниййятинин бир чох дяйярли абидяляри даьдылды. Озан сяняти дя мящв едилян дяйярляр сырасында олду. Лакин озан институтунун бу тарихи тяняззцлц ифачылыг сянятини вя пешякар импровизаторчулуьу тамамиля сырадан чыхарыб милли йаддашдан силя билмяди.

Йени тарихи шяраитдя епик яняня дюврцн ижтимаи-сийаси тялябляриня уйьунлашмалы иди. Озан сянятинин дахилиндя баш галдырыб инкишаф етмякдя олан йениляшмя мейли яряб иртижасыйла гаршылашмада озанын йени сяняткар типиня чеврилмя зярурятини эцндямя эятирди. Озан яняняляри зямининдя пешякар ифачылыьын йени типи – ашыг сяняти мейдана чыхды.

Бу контоминасийа просесиндя сяляф–хяляф яняняси позулмады. Йени сянят юзцндян яввялки институтун башлыжа хцсусиййятлярини – дастан гошмаг, гошгуну мусиги иля охумаг, ифа заманы рягс етмяк, фикри пантомим щярякятляр – гаш, эюз, бядян щярякятляри иля тамамламаг вя б. хцсусиййятляри олдуьу кими мцщафизя едиб сахлады.

Тязя сянят типини яввялкиндян айыран фяргляр мейдана чыхды. Биринжиси репертуар фярги иди. Йени пешякар импровизаторчу олан ашыглар юз репертуарына  айры-айры оьуз бяйляринин, жянэавяр вя шющрятли дюйцшчцлярин гящряманлыьыны дейил, елин иэид оьул вя гызларынын севэи-мящяббят дуйьуларынын бцтюв мянзярясини эятирдиляр.

Икинжи фярг, оьузнамя епик моделини тякмилляшдиряряк йени дастан формасына кечидля баьлы олду. Бу, юз структуруна эюря озан ифасындан фяргли, йени, модерн форма иди. Ашыг юз импровизясини устаднамя, дуваггапма вя йаратдыьы бир сыра башга яняняви шер шякилляри иля бязяйя билди.

Озан институтундан йени профессионал ифачылыг сянятиня кечид ейни заманда йени истилащлар мейдана чыхарды ки, онлар барядя мцтяхяссисляр мцхтялиф дюврлярдя айры-айры гянаятляря эялмякля цмумиййятля ашыг сянятинин мяншяйи, йаранмасы, инкишафы, гайяси вя мащиййяти барядя мцхтялиф фикирляр иряли сцрмцшляр.  Онлардан биринжиси ашыг сюзц иди. М.Щ.Тящмасиб щаглы олараг, йазыр ки, «бу сюз биздя вахты иля бир сыра мяналарда ишлянмиш, инди бязиси архаикляшмиш, бязиси ися щяля дя йашамагдадыр» (9, с.27). Ашыьын дцймя, дябилгя, ойун ашыьы мяналары да вардыр. В.В.Бартолд ону «шлем» шяклиндя тяржцмя етмиш (10, с.87), М.Кашьари вя В.В.Радлов «ашыьы» дябилгя кими вермишляр (9, 27). С.Ялизадя бу сюзля баьлы даща ятрафлы тядгигат апарараг, мцхтялиф мцлащизяляря мцнасибят билдиряряк «Китаби-Дядя Горгуд»дакы ашыг//ишыг сюзцнцн дюйцшчцлярин дюйцш заманы башына эейдийи «дямир башлыг» олдуьуну эюстярир (11,с.18-25). Эюрцндцйц кими, «Китаби-Дядя Горгуд»дакы ашыг//ишыьын ашыг сяняти иля щеч бир ялагяси йохдур. Сянят мянасында гябул едилян ашыг нисбятян сонракы щадисядир. М.Щ.Тящмасиб тядгигатынын бир йериндя ашыьы ярябжя «ешг» сюзцнцн фаили олан «ашиг»ин дил ганунларына уйьунлашмыш шякли вя сянят синкретизми кими гябул етмяк ещтималында мясяляйя бир гядяр йахынлашса да, (9,с.27) ашыьын вя ашыг сянятинин мейдана эялмя тарихи шяраитинин арашдырылмасы щяля ки, ачыг галмагдадыр.

Чох эениш жоьрафи реэионда бюйцк ижтимаи-сийаси, идеоложи вя щярби цстцнлцкляря малик яряб хилафяти бцтцн манеяляря, мцгавимятляря бахмайараг ишьал етдийи яразилярдя юзлярини гыса тарихи мцддятдя мющкямлядя билдиляр. Хилафятя гаршы мцгавимят щямин реэионларда бир гядяр сянэиди. Юлкядя зор эцжцня исламлашма башлады. Бу просес бцтцн милли, мяняви-яхлаги дяйярляр кими, озан институтуну да сырадан чыхарды, ону йасаглады, бу импрвизаторчулуг яняняси иля баьлы дцшцнжяни милли йаддашдан силмяйи гаршысына мягсяд гойду. Ислам яхлагынын сцрятли ирялиляйиши жямиййятдя чох шейи дяйишди, шцурларда йцзилликлярля кюк салан дяйярляри явязляди вя артан сцрятля шцурларда щюкмран мювгейя кечмяйя башлады. «...Озан сяняти Гафгаз-Иран вя Анадолуда дуруш эятиря билмяйяряк Ислам мядяниййятинин эцжлц тясири алтында ашыг сянятиня» чеврилмяйя башлады (12,с.71). М.Гасымлынын бу мцлащизясинин ярази бахымындан дцрцстляшдирилмясиня ещтийаж вардыр. Беля ки, ашыг сянятинин йаранма просеси Анадолудан башлайыб Шимали вя Жянуби Азярбайжаны, еляжя дя Гафгаз-Иран яразисинин фарслара аид олмайан реэионларыны ящатя едя билмишди.

ВЫЫЫ-ЫХ ясрлярдян башлайараг ислам идеологлары арасында мейдана чыхан чякишмя вя зидиййятляр ислам гайдаларыны йениляшдирмяк, онлары мцяййян мянада йумшалтмаг мейлляри иля баьлы йени-йени тяригятляр мейдана эятирмяйя башлады. Бунлар ичярисиндя суфилик халг арасында даща  эениш  йайылды,  онун  гцдрятли  идеологлары суфилийи йетэин дцнйаэюрцшя чевиря билдиляр. Щяллаж Мянсур, Ящмяд Йасяви, Мювланя Жямаляддин Руми вя башгалары суфи дцшцнжясиндя даща иряли эедяряк танрыйа, аллаща ашиглик дцшцнжясини йаратдылар. Суфи идеолоэийасына эюря Аллащ йаратдыьы, жан вердийи, щяйат вердийи инсана бу жаны яманят вермишдир, бир эцн щямин инсан юз танрысына говушмаьа мящкумдур. Суфилик аллащ севэисини вя аллаща ашиглик дцшцнжясини еля гцдрятли бир яхлаг тярзи кими жямиййятя тялгин етди ки, бу ашиглийи вясф еляйян сяняткарлар халг ичярисиндя бюйцк шющрят газандылар. Заман кечдикжя щямин ашигляр тякжя аллащын бюйцклцйцнц, ядалятлийини вя эюзяллийини дейил, онун йаратдыьы дцнйанын, тябиятин, инсанын, хцсусян гадынын эюзяллийини Аллащ верэиси вя аллащ ижады кими вясф етмяйя башлайан ашыглары йетирди. Щяля еркян орта ясрлярдя пешякар ифачылыгда бир-бириня йахын ики цслуб формалашды. Бири суфи дцнйаэюрцшц иля баьлы дцшцнжяни вя аллаща севэини ифа едян ашигляр, икинжиси ися аллащын йаратдыьы гцдряти – тябияти, инсан эюзялликлярини вясф еляйян ашыглар иди. Унутмаг олмаз ки, ашыглар узун мцддят халг арасында суфи эюрцшляриня ясасланан гяляндярилярин цзярляриня эютцрдцкляри «ишыг» ады иля дя танынмышлар. (13,с.175)  «Ишыг»ла «ашиг»ин бир-бириня говушуб «ашыг»ы йаратмасы ися тамамиля мцмкцн ола билян просес иди. И.В.Гордлевски буну вахтиля дцзэцн дуйараг йазырды: «Ола билсин ки, бурада ики сюзцн: «ишык» (тцркжя атяш) вя «ашик» (ярябжя аллащын ешги иля йанан) сюзляринин контаминасийасы баш вермишдир (13, с.175)

Контаминасийадан сонракы тякамцл мярщялясиндя «ашыг» сюзцнцн сянятин адына чеврилмяси, озан ифачылыьынын бцтцн хцсусиййятлярини цзяриня эютцрцб дилдя вятяндашлыг щцгугу газанараг бу эцня щеч бир деформасийайа уьрамадан эялиб чыхмасы ися сюз йарадыжылыьында яняняви щадисядир.

Ашыг сянятинин бцтювлцкдя юз сяляфиндян она мирас галмыш импровизаторлуг вя ифачылыг мядяниййяти тялябляри ясасында йенидян гялибляниб формалашмасы ися билаваситя ислам етигадлары ясасында баш вермишдир. Бцтцн бу щадисяляр чох мцряккяб бир йарадыжылыг дюврц кечирмишдир. Суфи, дярвиш эюрцшляринин жямиййятдя щюкмран олдуьу, дярвишчилийин эениш йайылдыьы бир заманда ашыг сяняти озан янянялярини давам етдирмякля щеч бир сямтя сапмадан юз йолу иля эетмиш, мцхтялиф етигад вя тяригятлярин тясириня гапылыб милли ифачылыг вя импровизаторчулуг хцсусиййятлярини итирмямишдир.

Суфи яхлагынын башлыжа дяйярлярини якс етдирмясиня бахмайараг ашыглыг дярвишилик зямининдя формалашмады, бу сянят юз язяли яняняляриня садиг галды, озан сяняти дахилиндя баш вермиш интибащ онун истигамятини пешякар ифачылыг сямтиня йюнялтди.

Бу сянят гам-шаман тясириндян дя тамамиля кянарда галды. Озанын юнжяэюрмялийи, баш веряжяк щадисялярдян габагжадан хябяр вермяси вя с. она кечди. Бцтцн бунлара эюря бязян ашыг ойунбаз, тамаша эюстярян, шаман, эюзбаьлыжа вя с. щесаб едилир, йахуд онунла ейниляшдирилир. Бязян дя гам-шаман озан вя ашыг сянятиндян йанлыш олараг яввяля кечирилир, онун мязщякячилийи даща илкин щесаб едилир. Лакин ашыг юз поетик имканлары иля бцтцн бу кими ифачылардан йцксякдя дайанан, али мяняви-яхлаги вя естетик дяйярляр йарадан сяняткардыр.

Ашыг сяняти юзцндя аллаща ашигликля аллащын йаратдыгларына ашиглийи бирляшдириб вясф етди, жямиййят ичярисиндя ислам дяйярляриня хидмят едян бир ифачылыг сащяси кими шющрятлянди.

Ашигин ашыьа контаминасийасы бу сянятин мязмун вя мащиййятиня йени мяна эятирди. Онун даща да дяринляшмясиня, дцнйяви дяйярлярля зянэинляшмясиня, йени поетик сявиййяйя йцксялмясиня сябяб олду. Мязмундакы фяргляр мащиййятдя дя юзцнц эюстярмяйя башлады. ХЫ ясрин сону, ХЫЫ ясрин яввялляриндя артыг ашыг сяняти жямиййятдя юзцнцн илкин танынма мярщялясиня гядям гойду.

Формалашмагда олан ашыг сянятинин дя илкин мярщялясиндя илащи ешгин тяряннцмц юнжцл мювгедяйди. Сонралар Ящмяд Йасявинин ардыжыллары бу дцшцнжянин модернляшдирдиляр. Ашыг поезийасына бу йени дцшцнжя узун заман юз тясирини эюстярди, даща доьрусу заман-заман жилаланыб форма, мязмун вя поетик дяйяр бахымындан сцрятли тякамцл мярщяляси кечиб ашыг сянятини юз тясири вя нцфузу чеврясиндя сахлайа билди. Бу яняня ашыг сянятиндя юз цслубуну формалашдырды. ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя щямин цслуб ясасында Йунис Имря Анадолу ашыг мяктябинин ясасыны гойду. Йунис Имрянин щям Ширванда, Анадолуда, щям дя Тябриздя ардыжыллары мейдана чыхды. Онлар ашыг поезийасында суфи дцнйаэюрцшц янянялярини давам етдирдиляр.

Суфи эюрцшлярин ашыг поезийасында сцрятля артан якси, ашиглийин йени тарихи шяраитдя ашыглыьы цстялямя жящди, бу йарадыжылыьын мярсийя, нювщя, дярвиш ифачылыьы тясири алтына дцшмя, онларын ичярисиндя ассимилийасийа олунма, дцнйяви дяйярлярдян, реал эюзялликляри якс етдирмя имканларындан мящрум олма тящлцкясини мейдана чыхарды.

Ашыг сянятинин йашайыб давам етмяси, озан яняняляринин модернляшдирилмяси цчцн зярури олан тарихи мягамда Исламда баш верян тяригят парчаланмалары, гаршыдурма вя тябяддцлатлар ашыг сянятиня юз тарихи йцксялиш йолуну гяти шякилдя мцяййянляшдирмяйя имкан верди. О, тяккя-дярвиш цслубундан имтина едяряк ондан айрылды, шаман бахышларындан узаглашды, юзцнцн озан янянясиня мяхсус пешякар импровизаторчу вя ифачылыг функсийаларыны ясаслы шякилдя бярпа етди. Жямиййятдя бцтцн яняняви эюрцшлярдян фяргли, бу эцня гядяр юзцнц горуйуб сахлайан йени ифачылыг типи – ашыг институтуну йаратды. Онун щцдудлары, ящатя даиряси эенишлянди. ХЫ ясрдян йаранмаьа башлайан шер шякилляри, - эярайлы, гошма, тяжнис кими формалар ашыг репертуарында даща эениш йер тутмаьа, тящкийя цслубуна ясасланан няглетмя юн плана кечмяйя башлады. Бу мярщялядя ашыг институту юз цзяриня ики функсийаны эютцрдц вя орта ясрлярдя онларын щяр икисини юз йцксяк тярягги сявиййясиня чатдыра билди. Биринжиси, ашыг репертуарыны юлчцлц, гялибли, поетик тялябляря жаваб верян йени-йени шер шякилляри иля зянэинляшдирди. Йедди щежалы шерин зямининдя сяккизлик, онбирлик шерин мцхтялиф шякилярини йаратды, озандан фяргли олараг юзцнц щямин поетик нцмунялярин пешякар ифачысы кими шющрятляндирди. Бу ифачылар щягигятян щям шер гошуб дцзян, щям дя онлары юз сазынын мцшайияти иля чалыб-чаьыран импровизаторчу сяняткарлар иди. Яслиндя озан сянятини реконструксийа едян ашыглар бунунла ашыг сянятинин бцнювря дашыны гойдулар. Икинжиси, щямин сяняткарлар ейни заманда халг нясрини -  пешякар наьылчылыьы йени мярщяляйя йцксялтдиляр. Озанын репертуарындакы гящряманлыг сцжетляриндян имтина едиб онлары мящяббят мотивляри иля явяз етмяйя башладылар. Бунунла кифайятлянмяйяряк репертуара йени мящяббят дастаны формасыны эятирдиляр. Узун заман мцддятиндя репертуарда бу дастан типинин жлиаланмасына наил олдулар. О, оьузнамялярдян фяргли йени халг нясри типи иди. Структур тяркибиня, композисийа гурулушуна эюря яслиндя оьузнамянин модерн формасыйды. Репертуар ифасы бахымындан юзцндян яввялки формалара мяхсус мцяййян яламятляри сахласа да, ашыг репертуарында тамам йени ифа иди. Мусигинин, рягсин, пешякар ифачылыьын синкретизминдя бир сыра йениликлярля яламятдарды.

Бу дюврдя ашыг сянятинин дахилиндя баш верян башга мцщцм интибащлардан бири гопузун саза, гопуз щаваларынын саз щаваларына чеврилмяси, йахуд щямин щаважат цзяриндя йени саз щаваларынын йаранмасы просеси иля баьлы иди. Бу юзц дя ашыг сянятиндя мцряккяб вя чохжящятли бир йарадыжылыг пиллясийди.

Ашыг сянятиндя йаранмаьа башлайан йени саз щаваларынын илкин гайнаьы гопуз щаваларыйла баьлыйды. Озан пешякар импровизаторчулуьу ашыьа реконструксийа едилдийи кими, гопуз щавалары да ейни просеси кечирмишдир. Илкин йарадыжылыг мярщялясиндя жянэавярлик вя гящряманлыгла баьлы саз щавалары силсиляси тюрямишдир. Гопузун бир чох щянэи, жянэи вя дюйцшщянэиляри, барыш вя саваш щавалары, инсанлары щярбя чаьыран, щямряйлик, сяфярбярлик билдирян щавалар сазын ифасында сяслянмяйя башламышдыр. Бу щавалар пешякар ифада йени мусиги аляти олан сазын тялябляриня уйьун жилаланма просесини дя еля юзцнцн тюряниш  мярщялясиндя кечиря билмишдир.

Саз щавалары тюрямясинин икинжи мярщяляси ашыг репертуарынын йаранмасы, мящяббят дастанларынын пешякар ифайа дахил едилмяси иля баьлы олду. Бу дюврдя ашиганя дуйьулары ифадя едян саз щавалары силсиляси йаранды, ашыг щавалары юз илкин гопуз гайнагларындан айрылыб мцстягил йарадыжылыг мярщялясиня гядям гойду. Цчцнжц мярщяля ися ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрляр ашыг сянятинин интибащы дюврц иля баьлы иди. Бу дюврдя ашыг сяняти юзцнцн жащаншцмцл инкишафыны йашады. Щям форма, мязмун, поетик сиглят, щям дя айры-айры сянят сащяляри иля синкретизмдя йени йцксялиш юзцнц эюстярди. Саз щаваларынын вариантлашмасы вя ашыг мяктябляри цзря йени зянжирвари тюряниш мярщяляси башлады. Анадолу, Ширван, Тябриз вя Эюйжя ашыг мяктябляриндя йени-йени ашыг щавалары йаранды, онларын сяняткарлыг бахымындан йцксялиши юзцнц эюстярди. Ашыг сянятиндя пешякар ифачылыьын синкретизми эцжлянмяйя, онун профессионал сянят сащяси кими йцксялишиня тякан верди. Ашыг мяктябляриндя 100-дян артыг саз щавасы вя онларын щяр биринин онларла варианты йаранды. Ашыг сянятиндя мцхтялиф истигамятли эцжлц йарадыжылыг просесляри башлады, бцтцн бунлар ися она милли мяишят щяйатынын бцтюв шякилдя юзцндя якс етдирмяйя имкан верди.

Бцтцн бунлар ися ашыг сянятини йени мярщяляйя йцксялтди.

Бу эцн ашыг сяняти тядгигатчыларынын ялиндя Х-ХЫЫ ясрляр дюврц иля баьлы конкрет шяхсиййятлярин йарадыжылыг фяалиййяти иля баьлы еля бир мялумат йохдур. Лакин ХЫ-ХЫЫ ясрлярин бизя эялиб чатан еля мютябяр гайнаглары вардыр ки, онлар бящс ачылан дюврдя халг арасында ашыг сянятинин мювжуд олдуьуну тясдигляйян фактлары кифайят гядяр мцщафизякарлыгла горуйуб сахламышдыр. Бунлардан бири М.Кашьаринин «Дивани-лцьят-ит-тцрк» ясяридир. Бурада халгымызын зянэин аьыз ядябиййатынын еля дяйярли нцмуняляри хатырланыр ки, онларын бир чоху ашыг йарадыжылыьынын мящсулудур. Мясялян, гошма шякли. Мялумдур ки, бу шер шякли шифащи поезийамызда мейдана чыхыб вя бу эцня гядяр ашыг репертуарныда юзцня лайигинжя йер тутмагдадыр. «Лцьят…»дя онун мяншяйиля баьлы верилмиш гейдин юзц эюстярир ки, щяля ХЫ ясрдя гошма йени йаранан ашыг репертуарында мювжуд имиш (14, с.127). Диэяр бир мянбя Низами Эянжяви ирсидир. Низами ясяряляриндя дя ашыг йарадыжылыьы иля баьлы мцхтялиф мусиги алятляринин адына тясадцф едилир. Онлар ичярисиндя диггяти ян чох жялб едян саздыр. Шаирин ясярляриндя бир нечя йердя сазын адына раст олунур. Бцтцн бу кими бир сыра диэяр фактлар ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Азярбайжанда сазын гопуздан айрылыб мцстягил мусиги аляти кими халг арасында йашадыьыны эюстярир.

Ашыг сяняти ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя еркян тяшяккцл дюврцнц йашамыш, исламын мцхтялиф тяригятляри ичярисиндя йалныз суфи эюрцшляря сюйкянмякля озан янянялярини давам етдирмишдир. Жямиййятин апарыжы идейасы вя идеоложи дцшцнжясинин дашыйыжысы функсийасыны цзяриня эютцрмяйя башлдыгжа о, ашыг сянятини мейдана чыхармаьа сямтлянмиш, дярвишчилик вя шаманчылыг яняняляриндян  фяргли мювге формалшдырмыш, мцхтялиф дюврлярдя мейдана чыхан реэионал ифачылыг янянялярини кюлэядя гойараг сцрятли тярягги йолуна чыхмышдыр.

Чох эениш яразилярдя йайылан ашыг сяняти ХЫЫЫ ясрдян ашыг мяктябляри шяклиндя мцхтялиф реэионлара мяхсус ижтимаи-сийаси, яхлаги вя естетик дяйярляри юзцндя якс етдирмишдир.

Азярбайжан ашыг сяняти юзцня мяхсус фярди хцсусиййятляр вя жизэиляр йаратмыш, заман-заман онлары инкишаф етдириб жилаламышдыр.

 

 

 

 

 

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.      Алийев И. Очерк истории Атропатены, Баку, 1989, с.5

2.      Жирмунский В.М. Огузский георический епос, М.-Л., 1953

3.      Миряли Сейидов. Варсаг сюзц щаггында. Ядябиййат вя Дил Институтунун ясярляри. ВЫЫ жилд, Бакы, 1954, с.175-185

4.      Нябийев А. Гопузла сазын ялагяли щавалары щаггында, «Ядябиййат вя инжясянят» гязети, Бакы,1976, 19 октйабр

5.      Набийев А.М. Взаимосвйази азербайджанского и узбекского фолклора, Баку, 1986

6.      Азярбайжан тарихи, Бакв, 1956

7.      Бцнйадов З. О термине «Хуррам», Азярб. ССР ЕА хябярляри (ижтимаи елмляр бюлмяси),1959, №5; З.И.Йамполский. Восстание Бабека, Баку, 1941

8.      Азярбайжан тарихи, Бакы, 1958

9.      Тящмасиб М.Щ. Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр), Бакы, 1972

10.  «Книга Мойего Деда Коркуда», В.В.Бартолд, Бакы, 1951 с.87

11.  Ялизадя С. Бир даща «Дядя Горгуд» китабындакы ашыг//ишыг сюзц щаггында. «Дядя Горгуд» журналы, Бакы, 2002,№1(2), с.18-25

12.  Гасымлы М. Ашыг сяняти, Бакы, 1996,

13.    Гордлевский И.В. Государство Селджукидов Малой Азии, М.-Л., 1941

14.  Кашьари М. «Дивани-лцьят-ит-тцрк», Ы ж., Анкара, 1972

 

 

 

 

 

АШЫГ ЙАРАДЫЖЛЫЬЫНЫН БЯЗИ

ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИНЯ ДАИР

 

Еркян орта ясрлярдя оьуз тцркляринин естетик дцшцнжясиня дахил олан ашыг дюврцнцн габагжыл адамы, епик вя лирик тяфяккцрцн озандан сонракы йарадыжылыг мярщялясини бцтюв шякилдя цзяриня эютцрян пешякар ифачы иди. Ашыг ейни заманда сянятин синкретизмини давам етдириб йашадан, сюз гошуб саз чалан, гошулан няьмяляри мящарятля охуйан, дастан гошан, саз щавалары йарадан, бцтцн щаважаты юз сазында чалыб-чаьыран, сюйлядийи наьылы, дастаны мцхтялиф рягсляр, пантомим мизанлар – гаш, эюз, бядян щярякятляри иля бязяйян, сазла сюзцн вящдятини йарадан, юз динляйижисиня йцксяк мяняви-яхлаги вя естетик дяйярляр ашылайан импровизаторчудур.

Ашыг йарадыжылыьы тарихян шифащи шякилдя йараныб йайылан сюз сянятидир. Ону халг йарадыжылыьы иля баьлайан жящятлярля йанашы, бу йарадыжылыгдан айыран хцсусиййятляр дя йох дейилдир. (1, 127)

Ашыг поезийасынын халг йарадыжылыьынын тяркиб щиссяси олдуьуну тясдигляйян аргументлярин сайы чохдур. Онларын бюйцк яксяриййяти ашыг поезийасынын халг йарадыжылыьы гайнагларындан сцзцлцб эялдийини эюстярмякдядир. Биринжиси, ашыг поезийасы шифащи шякилдя йараныр, жанлы халг данышыг дилиня ясасланыр. Бу дилин бядии имканларыны ачыглайыр, онун эениш йарадыжылыг эцжцня малик олдуьуну якс етдирир.

Икинжиси, халг шери шякилляриня, щямин шерин шякли хцсусиййятляри, поетик юлчцляри зямининя ясасланыр, онлар цзяриндя йараныб инкишаф едир.

Цчцнжцсц, ашыг фолклор йарадыжылыьы системиндя – фярд-коллектив-фярд-коллектив просесиндя фярд функсийасыны йериня йетирир. Бурада фярди явязляйян ашыьын иштиракы йалныз гейри-анонимлийи иля фярглянир. Еля бу хцсусиййят халг йарадыжылыьы иля ашыг поезийасыны бир-бириндян айыран башлыжа фярги цзя жыхарыр. Бу ися ашыг йарадыжылыьынын тарихи тякамцлц просесиндя даща бир сыра башга юзцнямяхсуслуглар йарадыр ки, онларын да фярди сыра дцзцмц вардыр.

Биринжиси, йухарыда дейилдийи кими, халг йарадыжылыьы аноним, ашыг йарадыжылыьы ися мцяллифлидир. Ашыг шериндя мцяллифин ады щяр бир поетик парчанын сонунжу бяндиня мющцрлянир, щямин бянд «мющцрбянд» щесаб едилир. Ашыг йарадыжылыьынын заман вя мякан щцдуду да яксяр щалларда мялум олур. Мясялян, Гурбанинин йашадыьы дювр, заман мялум олдуьу кими, Ашыг Ялясэярин, Халтанлы Таьынын, Молла Жцмянин, йахуд Ашыг Шакирин вя башга сяняткарларын дюврц, йарадыжылыьы барядя мялуматлар горунуб сахланыр. Бундан ялавя, ашыьын шяхсиййяти иля баьлы бир сыра башга мялуматлар да мцхтялиф рявайятляр васитяси иля сонракы нясилляря чатдырылыр. Автобиографик дастанлар ися беля мялуматлары гисмян даща бцтюв шякилдя йашада билир.

Икинжиси, ашыг поезийасынын бцтцн нцмуняляри щеч дя бядащятян йаранмыр, бир сыра ашыг шери шякилляри бизя йазылы шякилдя эялиб чатмышдыр. Йени дювр фолклор йарадыжылыьы мярщялясиндян сонра бу яняня хцсусиля эцжлянмиш, совет дюврцндя ися даща кцтляви щал алмышдыр.

Ашыг йарадыжылыьыны аьыз ядябиййатынын цмуми мцндярижясиндян айырмаьа имкан верян даща бир нечя башга хцсусиййят дя эюстярмяк олар. Лакин бцтцн бунлара бахмайараг о, тарихян йараныб формалашмасы цчцн мцщцм, башлыжа шярт олан шифащи яняняни инкишафынын айры-айры мярщяляляриндя горуйуб сахламыш вя артан сцрятля давам етдирмишдир. Бу, ашыьын щям пешякар ифачылыьында, импровизаторчулуьунда, щям дя сянят синкретизминин мцщафизясиндя вя репертуар  зянэинлийиндя  юзцнц  эюстярир.  Щямян  чохжящятлилик фонунда диггят йетирдикдя айдын эюрцнцр ки, ашыг йарадыжылыьы тяпядян-дырнаьа фолклор щадисясидир.

Орта ясрлярин зянэин вя гцдрятли ашыг йарадыжылыьы, бу дюврцн Гурбани, Аббас Туфарганлы, Хястя Гасым, Сары Ашыг вя онларла сонракы дюврцн сяняткарларынын йарадыжылыьы ян азы ики-цч йцз ил халгын дилиндя йашадыгдан сонра йазыйа алынмышдыр. Сонракы сяняткарларын йарадыжылыьынын йазыйа кючцрцлмя арасындакы заман мцддяти азалса да онлары да халг йеня йаддашдан йазыйа вермишдир. Ашыг Алынын, Ашыг Ялясэярин, Ашыг Щцсейн Бозалганлынын вя бир чох диэяр сяняткарларын йарадыжылыьы буна нцмунядир. Истяр орта яср, истярся дя ХХ ясрин илк онилликляриня гядярки ашыгларын йарадыжылыьында йазылы яняня иля баьлы еля бир эцжлц тясир йохдур. Ашыг поезийасы щямин дюврлярдя дя еркян кюкляри вя дайаглары цзяриндя инкишафыны давам етдирмишдир. Истяр ашыьын бядащятян сюз демяси, онун юнжяэюрмяси, импровизаторчулуг мящаряти, истярся дя наьыл, дастан сюйлямяси, мцхтялиф типли рягсляри, пантомим мизанлары вя с. бцтцнлцкля фолклор яняняляриня сюйкянир. Тябии ки, бу эцн ашыг сянятинин бир сыра классик мизанлары унудулуб сырадан чыхмыш, деформасийалара уьрамышдыр. Онун мцяййян яняняляри совет дюврцндя тящриф едилмишдир. Ашыг йарадыжылыьынын фолклордан айрылма просеси нязяря чарпмаьа башламышдыр. Лакин ейни заманда ашыг сянятиндя ютян йцзилликдя Шимали Азярбайжанда баш верян кейфиййят дяйишикликляринин щамысыны Эцней Азярбайжанына шамил етмяк олмаз. Бу бюлэядя ашыг сяняти юз классик янянялярини даща мцщафизякарлыгла горуйуб сахламышдыр. Ашыьын фолклордан айрылма просеси эцнейдя шимал яразидя олдуьундан даща лянэ эетмишдир. Сон онилликлярдяки милли юзцнягайыдыш щямин просеси артыг дайандырмыш вя она дюврцн бир сыра йени хцсусиййятлярини ялавя етмишдир.

Аьыз ядябиййаты иля ашыг йарадыжылыьы арасындакы ачыгланан вя йа ачыгланмайан, эюрцнян вя эюрцнмяйян цмумилик вя фяргляр тябии ки, онлар арасында мцяййян сярщяддляр вя фярдиликляр дя йарадыр. Она эюря дя ашыг йарадыжылыьыны мярасим вя ушаг фолклору кими аьыз ядябиййатынын ялащиддя, айрыжа бир сащяси кими юйрянмяк даща доьру оларды. Чцнки бир нечя хцсусиййят фяргиня эюря ону халг йарадыжылыьындан айырмаг цмумиликдя мцмкцн олмадыьы кими, бу йарадыжылыьы аьыз ядябиййаты иля йазылы поезийа арасында ортаг бир тяфяккцр модели кими эютцрмяк дя доьру олмазды. Чцнки о, айрыжа вя фяргли естетик, йахуд мяняви-яхлаги дяйярляр йаратмыр, йалныз халг яняняляриня вя милли-психоложи гайнаглара сюйкянмякля инкишаф едир.

Ашыг йарадыжылыьыны давам етдирмяк, йашатмаг, ифа етмяк мящаряти имканларына эюря ашыглар мцхтялиф груплара вя йарымгруплара айрылырлар. Бцтцн щалларда щямин просес шифащи яняняйя ясасланыр. Сяняти йашадан бцтцн ашыглар ифа мядяниййяти имканындан асылы олмайараг сянятин дашыйыжыларыдыр. Онларын щяр биринин ашыг йарадыжылыьынын жилаланмасында, няслдян-нясля ютцрцлмясиндя, фолклор мятнляринин вариантлашмасында юзцня мяхсус йери вя пайы вардыр. Онлары бир-бириня гаршы гоймаг, щансынынса хидмяти цзяриня кюлэя салмаг йанлышлыглара апарыб чыхарарды. Чцнки онларын щамысы цмумиликдя ашыг сянятиня щяйат верян, ону йашадыб етник дцшцнжядяки йеринин позулмалыьыны горуйан сяняткарлардыр. (2,с.27-32)

Импровизя вя ифачылыг, еляжя дя йарадыжылыг имканларына, мяняви-яхлаги, естетик дяйярлярин ифа гцдрятиня вя ашыг сяняти ирсини мянимсямя сявиййясиня эюря ашыглары ашаьыдакы груплара айырмаг олар:

Биринжи група дахил оланлар устад сяняткарлардыр. Онлар эениш йарадыжылыг вя ифачылыг имканларына маликдиляр. Ашыг сянятинин сирляриня дяриндян бяляд олуб, бядащятян сюз дейян, саз щаваларыны мящарятля ифа едян, ашыг вя дастан репертуарларыны дяриндян мянимсяйян, шяэирд йетишдирян сяняткарлардыр. Бу ашыглар да ики типя айрылыр. Биринжи типя мяхсус оланлар сянятя яняняви йолларла йийялянянлярдир. Онлар юз щявяс, зящмят вя истедадларынын эцжц иля ашыг сянятинин сиррляриня йийяляниб камил мярщяляйя чатыр, устад йанында дярс алыр, юлкяляр эязир, мяжлисляр апарыр, дцнйяви, хцсусиля ислами дяйярляри дяриндян юйрянир, елин-обанын йол эюстяряни, баш биляни, мяслящятчиси олурлар.

Бу тип ашыглар ашыг сянятинин сирлярини юз устадларындан юйрянир, сонралар да юз шяэирдляриня дя сяняти бцтюв шякилдя мянимсятмяйя бюйцк щявяс, диггят вя гайьы эюстярирляр.

Икинжи тип устад ашыглар ися гцдрятдян чалыб охумаг вярдиши аланлар, буталанма йолу иля сянятя эялянлярдир. Онлар илк юнжя саз чалыб сюз гошмаьы бажармырлар. Йатмыш щалда, йухуда икян онлара бадя ичирилир, цч эцн цч эежядян сонра йухудан айылан кими саз истяйирляр. Дейилдийиня эюря онлара йухуда верэи вя бута верилир, онлар юз буталарынын архасынжа эедир, сюзцн эцжц иля ян бюйцк чятинликляри ашыр, мягсядляриня чатмаг цчцн сюзля бцтцн манеяляри дяф едирляр. Онлара юнжяэюрмялик верилир, беляляри инсанларын гялбиндян кечянляри дуймаг мящаряти иля шющрятлянирляр. Халг арасында онлара «щагг ашыьы» дейилир.

Устад ашыглар гаршысында гойулан тялябляр бюйцк иди. Яввяла, бу тип сяняткарларын чала билмядийи саз щавасы, сюйляйя билмядийи дастан олмамалыйды. Беля устадын йанында шяэирд дайананлар да бцтцн бу кими сяняткарлыг бажарыьына йийяляндикдян сонра мцстягил шякилдя мяжлис апара билярдиляр. Буталананлар ися даща шющрятли сяняткарлар иди. Мяжлислярдя онларын габаьына ашыг чыхмазды, чыхсайды да мяьлуб оларды.

Устад сяняткарларын щяр ики типи импровизаторчу иди. Онлар орта яср ашыг сянятинин форма вя мязмунжа тарихи йцксялишинин ясасыны гоймуш, ашыг йарадыжылыьыны сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялмясини тямин етмишляр.

Ашыгларын икинжи групуна ифачы ашыглар дахилдир. Ашыг сянятинин йашадылмасында, халг ичярисиндя кцтляви шякилдя йайылмасында, устад сяняткарларын гошуб-дцздцкляринин горунуб сахланмасында бу ашыгларын явязсиз хидмятляри вардыр. Бу тип ашыглар юзляри саз щавасы, наьыл, дастан, шер шякилляри йаратмырлар. Онлар йалныз юзляриндян яввялки устадларын вя шющрятли мцасирляринин йаратдыгларыны диггят вя гайьыйла горуйуб сахлайыр, мяжлислярдя ифа едирляр. Ифачы ашыглар ичярисиндя дя гцдрятли сяняткарлар аз олмамышдыр. Онлар халгын зянэин милли мядяниййятиня тарихян бюйцк гайьы иля йанашмыш, чалышмышлар ки, щяр щансы фолклор мятнини щеч бир дяйишиклийя уьратмадан милли йаддашда олдуьу кими ифа етсинляр. Ифачы ашыгларын бир чоху тящрифи баьышланылмаз щесаб едир, дейилянляри доьру, дцрцст ифа етмяляри, устадларын сюзцнц йашатмалары иля бюйцк ифтихар щисси кечирирдиляр. Ифачы ашыглар ичярисиндя дейилянляри тящриф едян, саз вя сюз мядяниййятини горуйуб сахламаьа о гядяр дя сяриштяси олмайанлара да  тясадцф едилир. Онлар халг ядябиййатына, милли фолклор ирсиня яслиндя бюйцк зийан вурмуш щесаб едилярдиляр. Вахтиля устад сяняткарлар, мясялян, Ашыг Ялясэяр, Молла Жцмя, Халтанлы Таьы, Ашыг Билал, Ашыг Мирзя, Ашыг Ясяд беляляринин сазыны ялиндян алыб мейдандан чыхарар, онлара ашыглыьы йасаг едяр, йа да йенидян устад йанына шяэирдлийя эюндярярдиляр. Халг юзц дя беля ашыглары гябул етмяз, онларын саз чалыб мяжлис апармасына о гядяр дя мейдан верилмяздиляр.

Бцтцн тящрифляриня бахмайараг ашыг сянятинин халг арасында эениш шякилдя йайылмасында, онун горунуб сахланмасында вя сонракы нясилляря ютцрцлмясиндя ифачы ашыгларын ямяйи бюйцк олмушдур. Онларын ашыг сянятинин кцтлявилийини, юзцня мяхсус янянялярини горуйуб сахламаг сащясиндяки ролу да явязсиздир.

Ашыгларын цчцнжц групуна ел шаирляри дахил едилир. Тяяссцф ки, бу эцн фолклоршцнаслыгда бязян ел шаиринин статусу тящриф олунур. Щяля гядимдян ел шаири йазы-позу билмяйян, щеч бир тящсил алмайан, юз фитри истеданынын эцжц иля сюз гошан сяняткарлар щесаб едилирди. Онлар ел шаирляринин биринжи типи иди. Беля сяняткарлар саз чалмаьа, мяжлис апармаьа да мейл эюстярмяздиляр. Лакин гошуб дцздцкляри шерляр халгын дилиндян дцшмязди. Бу типли сяняткарлар халг арасында дцнян дя олмушдур, бу эцн дя вардыр. Эюйжя ашыг мяктяби ел шаири - сюз гошуб дцзян сяняткарларын вятяни кими тарихян чох сяжиййявидир. Он иллярля бундан габаг ашыг шери шякилляриндя йазыб йарадан ел шаирляри бу эцн ейни адла юз пешясини давам етдирмякдядирляр.

Сонракы мярщялялярдя ел шаири анлайышынын мязмун чевряси бир гядяр эенишлянди. Хцсусиля Ширван ашыг шериндя мцхтялиф цслубларда йазыб-йарадан, камил мядряся тящсили алмыш сяняткарлар да ел шаири кими тягдим едилди. Цмумиййятля, ашыг тарихян ижтимаи-сийаси щяйатда баш верян дяйишикликлярдян кянарда галмамышдыр. Яксиня, щямин дяйишикликлярдя фяал иштирак етмишдир. Орта ясрлярдян цзц бяри эялдикжя ашыьын йазы-позу билиб-билмямясинин ашыглыг шярти кими гябул едилмяси яслиндя арадан галхмаьа башлайыр. ХЫХ ясрин икинжи  йарысындан   дюврцнцн   габагжыл    адамлары    олан    ашыглар    йазы-позуйа   мейл эюстярмяйя, заман кечдикжя даща мцкяммял тящсил алмаьа мейлли олмушлар. О дюврлярин мцкяммял тящсили ися ясасян мядряся тящсили олуб йазы-позу юйрянмякдян, сонралар ися мцстягил шякилдя дцнйяви вя ислами дяйярляря, биликляря йийялянмяк яняняси иля баьлы олмушдур. Мясялян, Гурбани, Ашыг Валещ, Молла Жцмя вя башгалары беля бир сянят йолу кечмишляр. Ашыг Ялясэярин дя йазы-позу билиб-билмямяси мясялясиндя ващид фикир йохдур. Ашыьын йарадыжылыьы  онун  да  мцкяммял  мядряся  тящсили  алдыьыны эюстярмякдядир.

Сонракы заманларда да бу яняняляр давам етдирилмишдир. О тайлы – бу тайлы Азярбайжанын ХХ ясрин икинжи йарысындан сонракы ашыг сяняти нцмайяндяляринин бюйцк бир гисми ясасян мцяййян тящсил эюрмцш адамлар олмушдур. Бу эцнцн юзцндя дя щямин яняня артан сцрятля давам етмякдядир. Демяк, йазы мядяниййятиня йийяляниб-йийялянмямяк ашыг статусуна еля бир хялял эятиря биляжяк, йахуд онун щансыса бир юлчцсцня зяряр вуражаг щал щесаб едиля билмяз. Яксиня, бу, ашыг йарадыжылыьынын мязмун дольунлуьуна тясир эюстярян бир амил кими дяйярляндирилмякдядир. Ашыьын жямиййятдяки апарыжы мювгейи яслиндя бу сяняткарларын йазылы мядяниййятя мейлли олдуьуну эюстярир. Мящз бу бахымдан ел шаирляринин икинжи типини йазы-позу иля мяшьул сяняткарлар тяшкил едир.

Щям йазы-позу билмяйян, щям дя мцяййян тящсил эюрян шяхсляр ашыг поезийасыны мязмун етибары иля олдуьу кими, форма вя шякил бахымындан да зянэинляшдирмишляр. Онларын ады иля баьлы чохлу шер нцмуняси йараныб пешякар ифачылыьа верилмишдир. (3,127)

Ел шаири статусунун бязи щалларда башга шякилдя йозулуб тящриф едилмясиня тясадцф едилир. Бязи тядгигатларда халг шери цслубунда тяк-тяк шерляр йазан, ашыг поезийасы иля бир о гядяр дя ялагяси олмайан маарифчи зийалы гадынлар да ел шаири, гадын ашыг кими тягдим едилир. Бу жящят Ширван ашыг мяктябинин ады иля баьлы тядгигатларда юзцнц даща чох эюстярир. Ширван шаирляринин бюйцк бир гисми ХЫЫЫ ясрдян башлайараг ХВЫЫЫ ясря гядяр классик поетик цслубла йанашы, тяк-тяк щалларда халг шери шякилляриндя дя мцяййян нцмуняляр йаратмышлар. ХВЫЫЫ ясрдя Молла Пянащ Вагифин йарадыжылыьынын, еляжя дя сонралар Гарабаь ядяби мцщитинин тясири иля бу яняня Ширванда эенишлянмишдир. Халг шериня мцражият поезийайа, сянятя мейл едян бир сыра гадын сяняткарларын йарадыжылыьында да юзцнц эюстярмяйя башламышдыр. Тяяссцф ки, бу эцн щямин сяняткарлар, еляжя дя халг шери цслубунда тяк-тяк шерляри олан, классик цслубда йазыб йарадан Ширван шаирляри дя ел шаири сырасына дахил едилир.

Анадилли шеримизин зянэинляшмясиндя бу эцн ады бизя мялум олан вя йа олмайан Ширван шаирляри Ширванда классик вя халг шери цслубунда йаранан поезийанын дашыйыжыларыдыр. Онларын щяр биринин юзцнямяхсус йарадыжылыг йолу вя яняняси вардыр. Одур ки, бу сяняткарларын бир чохуну, - лап еля Абдулла Падарлыны, Мужрим Кярими, Кябиняни вя онларла башгаларыны ашыг вя йа ел шаири щесаб етмяк доьру олмазды. Классик поезийадакы йери вя ролу мцяййянляшдирилмякля йалныз шярти олараг онлары щям дя халг шери цслубунда йазан сяняткарлар щесаб етмяк мцмкцндцр. Чцнки щямин група дахил оланлар юзляри дя ики йеря айрылыр. Биринжиси, классик цслубда йазыб-йарадан, дюврцн аб-щавасына уйьун олараг халг шериня мцражият едянлярдир. Онларын бир чоху классик вязндя йазылмыш шющрятли ясярлярин мцяллифляридир. Йарадыжылыгларынын мцяййян мярщялясиндя айры-айры сябяблярля баьлы, хцсусиля М.П.Вагиф шеринин тясири алтында халг шериня мцражият етмиш вя бу сащядя дя гялямлярини сынамышлар.

Икинжиси ися, юз накам мящяббятиндян, гцрбят щяйаты кечирмясиндян, ядалятсизликлярля цзляшмясиндян, еляжя дя ювлад щясряти, ювлад щцзнц вя с. иля баьлы доьан кядярдян эилейли сяняткарлар тяряфиндян йаранан тяк-тяк нцмунялярдир. Онларын бир чоху классик вя халг шери шякилляриндя о гядяр дя шющрятли йарадыжылыг йолу кечмямишляр. Йахуд беляляри ичярисиндя даща шющрятли сяняткарлар да олмушдур. Лакин, бцтцн бунлара бахмайараг, онлар да, ашыг вя йа ел шаири сявиййясиня йцксяля билмямишляр. Одур ки, бу типли йарадыжылары да, халг шери цслубунда йазыб-йарадан сяняткарлар кими груплашдырмаг даща доьру оларды.

Ашыг йарадыжылыьынын бир сыра юзцнямяхсуслугларынын юйрянилиб дцрцстляшдирилмяси мцяййян дяряжядя онун инкишаф йолунун дцзэцн мцяййянляшдирилмясиндян башлайыр. Бу мянада онун яняняляря эюря груплашдырылмасы вя щяр бир груп сяняткарын бу янянянин инкишафындакы йеринин мцяййянляшдирилмяси сон дяряжя важибдир. (4,53-63)

Ашыг сяняти йарандыьы эцндян даим инкишафда, динамикада вя тяряггидядир. Баш верян бир чох дяйишикликляр – позитив вя йа негатив мязмумундан асылы олмайараг ашыг йарадыжылыьында юзцнц якс етдирир. Ятрафда баш верянляри  ашыг шери гядяр мцнтязям вя мцкяммял ифадя едян икинжи бир бядии тяфяккцр модели нязяря чарпмыр. ХЫВ-ХВЫ ясрин ашыьы юзцндян яввялки ясрин ашыьындан ня гядяр фярглидирся, ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрин ашыьы бир о гядяр ачыг дцнйаэюрцшлц, тязадларла барышмаз, дюйцшкян мювгели, интибаща мейллидир. ХЫХ ясрин сяняткары ися йениликчи, чевик вя динамикдир, щадисялярин мащиййятиня варан, дахили алямя мящарятля нцфуз едян, инсани эюзялликляри дяйярляндиряндир, яняняляря гайыдан, йаддашда онлары бярпа едяндир. ХХ ясрин ашыг поезийасында классик яняняляр унудулмаьа, деформасийайа уьрамаьа, ясрин икинжи йарысындан сонра ися там позулмаьа, ашыг шериня йени мязмун эялмяйя башлайыр.

Лакин бу вязиййят ашыг сянятинин йайылдыьы бцтцн бюлэяляр цчцн сяжиййяви дейилдир. Анадолу, Тябриз ашыг мяктябляриндя классик янянялярин мцщафизяси ютян ясрдя дя эцжлц олмушдур. Бу ися жямиййятдя баш верян щадисялярин ашыг йарадыжылыьына билаваситя тясири иля баьлыдыр. Мясялян, Шимали Азярбайжанда сон йетмиш илдя баш верян щадисяляр ашыг сянятиндя классик янянялярин позулуб йениси иля явязлянмясиня сябяб олмушдур. Эцней Азярбайжанда ися ашыг щяля орта ясрляря мяхсус янянялярини даща мцщафизякарлыгла горуйуб сахлайа билмишдир. Йахуд, груплара вя типляря айырдыьымыз ашыгларын щяр бир типи беля реконструксийалардан кянарда гала билмямишдир. Мясялян, ясярляри бу эцня ялйазмалары иля эялиб чатан, лакин юзцнц ашыг адландыран Молла Жцмя йарадыжылыьында классик яняняляр ня гядяр мцщафизякарлыгла горуйуб сахланмышса, буну ашыг, шаир, ел шаири титулларынын щеч бириндян имтина етмяйян Шаир Мяммядщцсейн, Ашыг Шямшир, Микайыл Азафлы, Ашыг Солтан, йахуд Ширван вя Борчалы ашыгларынын щеч бириня шамил етмяк олмаз. Демяк, мцасирляшян тякжя ашыг яняняляри, саз щавалары дейил, щям дя щямин янянялярин дашыйыжылары олан ифачыларын юзцдцр. Бу просес ХХ ясрин 30-жу илляриндян башлайараг йухарыда гейд едилдийи кими, янянялярин позулмасы истигамятиндя эетмишдир. Ашыьын «коллектив тяблиьатчы вя тяшвигатчыйа» чеврилдийи бир юлкядя баш верян щадисялярин тясири иля ашыьын юз кюкцндян, яняняляриндян узаглашдырылыб сосиалист щяйатыны вясф еляйян бир ифачыйа чеврилмяси юзц, янянялярин гыса тарихи мягамда кюклц шякилдя сындырылмасы иди. Бунунла беля, милли дцшцнжядя ашыг, тамамиля мящв едилиб сырадан чыхарыла билмяди. О, юзцня мяхсус бир чох хцсусиййятляри горуйуб сахламаьа наил олду.

Алтымышынжы иллярин яввялляриндян башлайараг ашыг йарадыжылыьы цчцн йаранмыш йени тарихи шяраит онун дахилиндяки милли юзцнцгайыдышы щярякятя эятирди. Дохсанынжы иллярдян бу гцввя даща артан сцрятля йцксялмяйя башлады, даща мцстягил, демократик  дяйярляря сюйкянди. Айры-айры ашыг мяктябляриндя классик яняняляр бярпа едилмяйя, сойкюкя гайытма просеси эенишлянди.

Халг шери цслубу бу эцн мцасир поезийанын апарыжы истигамятиня чеврилмишдир. ХЫХ ясрин икинжи йарысындан Нябатинин, Гасым бяй Закирин вя б. йарадыжылыьы цчцн сяжиййяви олан бу яняня ашыг шеринин сярщядлярини мцяййян мянада позмуш, чох шаири ашыг, чох ашыьы шаир елямишдир. Бу гарышыг йарадыжылыг просесиндя щягиги ашыглар да йетишмиш, онлар юз янянялярини горуйуб сахламыш, ел шаири, шаир вя ашыг йарадыжылыьы сярщядляринин эюзлянилмясиня ясасян наил ола билмишляр. Мцяллифли ядябиййатын инкишаф сявиййяси вя тясириндян асылы олмайараг ашыг йарадыжылыьы бцтцн тясирляря синя эяляряк юз йолу иля ирялилямиш, мцяййян тарихи-яняняви хцсусиййятлярини горуйуб сахламагла форма, мязмун вя поетик дяйярлярини дя зянэинляшдиря билмишдир. Ашыг сяняти юз янянялярини щям йарадыжылыг, щям дя ифачылыг истигамятиндя давам етдиря билмишдир.

Ашыг йарадыжылыьы щяля та гядимдян шифащи яняняляр цзяриндя кюкляндийиндян онун ахарыны мцяллифли ядябиййатла баьламаг щеч жцр мцмкцн олмамышдыр. Ашыг поезийасында бцтцн дейилян вя дейилмяйян эюстярижиляря бахмайараг мцяллифлик шяртидир. О, бир чох чаларларда халг йарадыжылыьы яняняляринин кюлэясиндя галыр. Буэцнкц ашыг яэяр бядащятян дедийи вя йа гошдуьу гошманы тяпядян-дырнаьа классик ашыг яняняляри – ашыг ифа тярзи вя цслубу, ашыг шер шякли вя мусигиси иля жилалайыб тамашачы аудыторийасына тягдим едирся, ону щансыса формал яламятя эюря мцяллифли ядябиййатла баьламаьа ясас йохдур. Чцнки бу форма бядии дцшцнжядя йени щадися дейилдир, онун поетик моделляри мящз шифащи дцшцнжядя ашыг сяняти иля баьлылыьына шцбщя олмайан Молла Гасым, Ванлы Кючяр, Гурбани, Аббас Туфарганлы, Ашыг Ялясэяр, Халтанлы Таьы, Молла Жцмя вя башгалары тяряфиндян йарадылмышдыр.

Чохясрлик инкишаф йолу кечиб эялян бу йарадыжылыг мцхтялиф дюврлярдя юзцнц мцщафизя едиб сахламагла мцасирляшмялярдян дя кянарда галмамышдыр. Ашыг йарадыжылыьына мцасирляшмя дюврцн тяляби кими дахил олмушдур. Йазы мядяниййятинин йцксялишинин шифащи яняняляри цстялямяси яслиндя импровизаторчу ашыгла халг шери цслубунда йазыб-йарадан шаирлярин йарадыжылыг сярщядялрини бир-бириня гарышдырмышдыр. Ел шаири ися онлар арасында ортаг мювге тутан, бир сыра щалларда ися йарадыжылыг яняняляри иля фяргли поетик дяйярляр йарадан сяняткар мювгейини формалашдырымышдыр ки, бу да дярин ришялярля йеня эедиб ашыг сяняти гайнаглары иля баьланыр. Мясялян, Йунис Имряни, Гурбанини, Молла Жцмяни ня гядяр шаир кими тягдим етсяк дя онларын ашыгла шаир арасындакы фяргини йеня, халгын шифащи яняняйя ясасланан «ел шаири» анлайышы тамамлайыр. Чцнки истяр дил, поетик цслуб, истярся дя форма, мязмун вя яняня бахымындан онлар ашыг шери гайнагларына эедиб говушур. Эениш анламда ашыг шерини тямисл едян сяняткарын бу яняняни шифащи, йахуд йазылы шякилдя давам етдирмясиндян, даща дцрцст десяк, шерлярини шифащи вя йа йазы йолу иля йарадыб йаймасындан асылы олмайараг, онлары халг йарадыжылыьы яняняляриндян гопарыб йазылы ядябиййатын нцмайяндялри сырасына кечирмяк тябии ки, мцмкцн олмур. Ашыг йарадыжылыьынын бу мейарыны тякжя орта яср вя йени дювр сяняткарларына дейил, ейни заманда совет дюврцнцн йетирмяси олан ян йени дювр ашыгларына да аид етмяк эярякдир. Гурбанинин, Аббас Туфарганлынын, Ашыг Ялясэярин шерляри бизя шифащи йолла эялиб чатмышдыр, онларын ифадя тярзи, дейим цслубунун эюзяллийи етник дцшцнжя цчцн о гядяр доьма олмушдур ки, милли йаддаш йцз-ики-цч йцз илдян артыг заман щцдудунда онлары тязя-тяр шякилдя горуйуб бу эцня йетиря билмишдир. Бу, чох аз-аз халгларын йарадыжылыьы цчцн сяжиййяви ола биляжяк щадисядир. Вя йахуд бунун тамам яксиня олан башга бир щадися… Мялумдур ки, Молла Жцмянин шерляри бизя ялйазма шяклиндя эялиб чатмышдыр. Паша Яфяндийев онун йарадыжылыьынын мцщцм бир гисмини чап едя билмишдир. Тядгигатчынын цзяриндя ишлядийи ики бюйцк ялйазма да щяля няшрини эюзляйир. Молла Жцмя юзцнцн дедийи кими, ня шаир, ня дя ел шаиридир, тяпядян дырнаьа гядяр ашыгдыр. (5,с.15) Бу ХХ яср ашыг йарадыжылыьында щяля юйрянилмямиш бир щадисядир, Азярбайжан дилинин интящасыз имканларыны цзя чыхаран феномендир. Онун хяляфляри – Шаир Вяли, Чобан Яфган, Ашыг Щцсейн Бозалганлы, Хяййат Мирзя, Ашыг Ясяд, Ашыг Мирзя Байрамов, Ашыг Ислам, Ашыг Гурбан Садыгов, Ашыг Билал, Ашыг Бяйляр, Ашыг Ящмяд. Ашыг Шакир, Ашыг Жялал, Ашыг Пянащ, Ашыг Аьалар, Ашыг Шярбят, Ашыг Щашым вя башгалары да ашыг шериндя аз вя йа чох йазылы цслубу олан, гошма, эярайлы йазыб сяняти зинятляндирян сяняткарлардыр. Онларын щеч бирини ашыг сянятиндян гопарыб ел шаири, йахуд шаир кими жямиййятя тягдим етмяк мцмкцн дейилдир. Чцнки бу сяняткарларын щяр биринин адынын архасында гцдрятли ифачылыг мяктяби  дайандыьы кими, щяр биринин дя юзцня мяхсус репертуары, цслубу вя йарадыжылыг яняняси вардыр. Бу устад ашыгларын яняняляри дцнян олдуьу кими, бу эцн дя йашайыр, сабащ да ян азы йаддашда йашайажагдыр.

Демяк, ашыг йарадыжылыьы шифащи вя мцяллифлик цслубуна сюйкянмясиндян асылы олмайараг, жямиййятин диггят мяркязиндя дурмуш, даим дюврцн вя заманын ян цмдя проблемлярини якс етдирмишдир. Она эюря дя ашыг йарадыжылыьы аьыз ядябиййатынын айрыжа бир сащяси кими юйрянилмялидир. Чцнки о, фолклорун бцтцн башга сащяляри ичярисиндя юз фярди хцсусиййятляри иля сечилмякдядир. Онларын бир гисми, классик яняняляря баьлыдырса, башга бир гисми онун юзцндя эедян просеслярля ялагядардыр. Яэяр ХЫЫ-ХВЫ ясрлярдя ашыг сяняти юз сяляфи озан янянялярини горуйуб сахламаг, модернляшдирмяк функсийаларында чыхыш едирдися, ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя бу функсийалар бцтювлцкдя юз фяалиййятини дайандырыр. Ашыг поезийасынын интибащ модели йараныр, онун фяалиййят функсийалары милли мядяниййятин йени тарихи наилиййятини – интибащыны доьурур. Азярбайжан интибащынын йцксялишиндя фювгяладя ящямиййяти олан, жащаншцмцл наилиййятляря эятириб чыхаран бу щадися индийядяк ня етик-естетик, ня сосиал-мядяни, ядяби-поетик, ня дя ижтимаи-фялсяфи бахымдан арашдырылмышдыр.

Ютян ясрин 30-жу илляринин икинжи йарысындан милли дцшцнжядя ашыьын деформасийа просеси башлады. Онун бцтцн йарадыжылыг интеллекти милли мянин тящрифиня истигамятляндирилди. Ашыг сянятиня милли дцшцнжядя йад мейлляр, юлчцляр, эялибляр дахил едилди, онун бахыш вя тясир трайекторийасы тящриф олунду. Мягсяд ашыг йарадыжылыьынын формал защири яламятлярини сахламагла, онун мязмунуну гондарма сосиалист щяйатынын тяблиьиня истигамятляндирмяк иди. Бунун цчцн ял атылан бцтцн зоракылыглар, репрессийалар яслиндя нятижясиз галмады. Ашыг ифачылыь институту юз сой кюкцндян сызыб эялян тцркчцлцк, исламчылыг, бярабярлик вя азадлыг дяйярлярини кцтлялярин шцуруна ютцрмяк, милли Мяни формалашдырмаг имканларыны дайандырды, сосиалист щяйатынын бир сыра эюзя дяйян илкин наилиййятляринин тяряннцмц мювгейиня кечди. Лакин милли мяни, милли дцшцнжяни инкар елямяди, юзцнц сой кюкцня, яждад дцшцнжясиня гаршы гоймады, тарихян ялдя едилмиш наилиййятлярдян, янянялярдян узаглашмады, садяжя олараг репертуарыны совет дюврцнцн тялябляриня уйьунлашдырмалы олду.

Ютян ясрин 20-80-жы илляри ярзиндя ашыглара бир сыра истигамятляр верилди, онун йюнцмцнцн дяйишдирилмясиня тяшяббцсляр эюстярилди. Анжаг ашыг йарадыжылыьы дцшдцйц батаглыгда «зярярсиз бир дцшцнжяйя» чеврилди, бурада юзцнц бцтцн йаланчы мейл вя тясирлярдян горуйа билди. Бцтювлцкдя сянятин дцшдцйц бу вязиййят ашыг мяктябляриня дя тясирини эюстярди. Онларда бир сцгут айдын нязяря чарпды. Бу дюврдя истяр Анадолу, истярся дя Тябриз ашыг мяктябляриндя дя ижтимаи-сийаси шяраитля баьлы узун сцрян дурьунлуг йаранды вя о, ашыг мяктябляриндя ХХ ясрин 90-жы илляринин яввялляриня гядяр давам етди. Йетмиш иллик деформасийа дюврц кими йадда галды. Бу мярщялядя ашыг йарадыжылыьы бир чох дяйярлярини, хцсусиййятлярини итириб йенилярини газанды, цмумиликдя ися халг арасында кцтлявилийини горуйуб сахлады.

Дохсанынжы иллярдян деформасийа мярщялясинин баша чатмасы иля ашыг йарадыжылыьында йенидян эцжлц бир юзцнягайыдыш йаранды. Айры-айры ашыг мяктябляриндя бир-бириндян фяргли хцсусиййятляр юзцнц даща эцжлц шякилдя эюстярмяйя башлады. (2,34-39) Онлар ися ашаьыдакы шякилдя диггяти жялб етди.

Биринжи хцсусиййят – айры-айры ашыг мяктябляриндя классик ифа тярзи бярпа олунмаьа башлады. Щяр бир ашыг мяктяби юз илкин, юзцнямяхсус ифа тярзини, ашыьы мцшащидя едян мусигичи дястясини, ашыг мяктябинин милли репетуарыны бярпа етмяйя башлады. Мясялян, Ширван мяктябиндя ашыьы мцшащидя едян дястя – балабанчы, наьара (гоша наьара) вя ней цчлцйцндян ибарят идися,  Эюйжя-Эянжябасар ашыглары тяк, - фярди ифачылыьа цстцнлцк верирдилярся, бу классик яняняляр йенидян бярпа едилмяйя башлады. Йахуд Ширван ашыьынын репертуарында наьылчылыг мцяййян дяряжядя, бязян дя цстяляйижи йер тутурдуса, о да ифада юз йерини бярпа еляди. Товуз ашылары ися репертуарыны анжаг ашыг шери вя дастан нцмуняляри иля йцкляйирдися щямян яняняйя дя гайыдыш юзцнц эюстярди.

Икинжи хцсусиййят ифачы фярд вя йа фярдлярин структур тяркиби иля баьлыдыр. Еля ашыг мяктяби вардыр ки, о, ашыьын тяк, еляси дя вардыр ки, коллектив – бир нечясинин ифасыны мягбул щесаб едир. Еляси дя вардыр ки, йалныз ашыьын саз щаваларынын ифа мящарятинин нцмайиш етдирилмясиня цстцнлцк верир. Мясялян, Ашыг Ядалятин, Ашыг Закир Байрамовун вя б. пешякар ифачылыг репертуарыны формалашдырыр. Беля репетуарларда тяк бир ашыг саз чалма мящарятини нцмайиш етдирир (Ашыг Ядалят), йахуд тяк бир ашыг юзц саз чалыб охуйур вя с. Бцтцн бунлар ися айры-айры ашыг мяктябляринин репертуар рянэарянэлийи иди. Онларын щяр биринин юз эюзяллийи олдуьу кими, ашыг мяктябляриндя дя щяр биринин юзляриня мяхсус йери вардыр.

Репертуар фяргинин башга бир жящяти ися онун гурулушу иля ялагядар иди. Мцхтялиф ашыг мяктябляриндя ифа репертуарынын гурулушу бир-бириндян фярглидир.  Ширван ашыг мяктябиндя бу даща габарыг нязяря чарпыр. Бурада ашыгдан габаг ханяндя охуйур, ондан сонра ися ашыг мейдана чыхыр, бир хейли саз щаваларындан чалыб мяжлиси яйляндирир, юз ифа мящарятини эюстярир, сонра ися дастан сюйлямясиня кечир. Даща язяллярдя ися Ширван ашыглары мцхтялиф наьылларла сюзя башлар, ашыг репертуарында наьылларын дастанлашма просеси давам едярди. Башга бир ашыг мяктяби даща шющрятли мящяббят дастанларынын, Тябриз мяктябиндя ися «Короьлу»ну сюйлямяйя цстцнлцк верилярди. Бцтцн бунлар ися ашыг репертуарларынын юзцнямяхсус яняняляринин вя тяравятинин горунуб сахланмасына бюйцк кюмяк едярди.

Мцхтялиф ашыг мяктябляриндя тарихян бир-бириндян фяргли вя охшар яняняляр фяалиййятдя олмушдур. Онларын щяр биринин юзцнямяхсуслуьу вар, щеч бири диэярини инкар етмир, яксиня, бир-бирини тамамлайыр вя цмумиликдя ашыг сянятиня фцсцнкар бир эюзяллик верир (7,с.509-520).

Ян йени дювр фолклор йарадыжылыьы мярщялясиндя аьыз ядябиййатынын бцтцн цслублары, жанрлары вя сащяляри кими, ашыг поезийасында эцжлц юзцнягайыдыш просеси башламышдыр. Бу ися онун йазылы ядябиййатын ичярисиндя эетдикжя ярийиб йох олажаьы, милли йаддашдан силиняжяйи барядяки иллйузийалары тякзиб едир. Ола билсин ийирми биринжи йцзилликдя дцнйа мигйасында баш верян глобаллашма вя интеграсийа говшаьында милли дяйярляримизи ашыг йарадыжылыьы башга институтлардан даща цстцн сцрятля мцщафизя едиб горуйажагдыр. Она эюря дя ашыг йарадыжылыьыны милли-мяняви дяйярляр, хцсусиля азярбайжанчылыг яняняляри иля эцжлц баьлылыг чеврясиндя айры-айры мяктябляр, етик-естетик,  мядяни-културоложи вя етнопсихоложи дяйярляри якс етдирмяк бахымындан юйряниб дцнйа мигйасында танытмаг бу эцн сон дяряжя важиб вя зяруридир.

 

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.     Кюпрцлц Ф. Ядябиййат арашдырмалары. ЫЫЫ няшр, Истанбул, 1989, с.329

2.     Короглу Х.Г., Набийев А.М. Закономерност трансформатсии озанского творчества в ашыкскойе в новых исторических условийах. «Азербайджанский героический епос», Баку,1996, с.27-32

3.     Тящмасиб М.Щ. Азярбайжан халг дастанлары. (орта ясрляр). Бакы, 1972

4.     Нябийев А. Озан-ашыг трансформасийасы вя йени ифачылыг институту. Бакы Университетинин Хябярляри. Щуманитар елмляр серийасы. 2002, №3, с.53-63

5.     Молла Жцмя. Няшря щазырлайан П.Яфяндийев. Бакы, 1995, с.342

6.     Нябийев А. Озан сяняти. Мяншяйи, тякамцлц вя формалашмасы. «Азярбайжан халг ядябиййаты», Бакы, 2002, с.678

 

 

 

 

 

 

 

 

АЗЯРБАЙЖАН  АШЫГ  МЯКТЯБЛЯРИ

 

Нязяри фикирдя «мяктяб», «ядяби мяктяб», йахуд «ашыг мяктяби» нис­бятян сон дюврлярдя йаранан анлайышдыр. «Ядяби мяктяб» бязян ядяби жяряйан кими дя баша дцшцлцр. Онларын щяр икиси яслиндя «идеолоэийасы, дцнйаэюрцшц, естетик принсипляри, щяйаты якс етдирмя цсуллары бир-бириня йахын олан йазычыларын  йарадыжылыг бирлийи» кими гябул едилир (1,с.139). Бу, щямин йарадыжылыьын «идейа-бядии хцсусиййятляриндя – мювзу, сцжет вя гящряманларын сечилмяси, бядии ифадя васитяляри вя дил хцсусиййятляриндя тязащцр едир. (1,с.139). «Ядяби мяктяб» бир сыра цмуми анлайышларын мяжмууну ящатя етмякля йанашы, мцхтялиф дцнйаэюрцш вя бахышлары, цслублары, ифадя вя ифа тярзлярини, бядии материала, еляжя дя сянятя йюнялян фялсяфи бахыш вя эюрцш категорийаларыны, еляжя дя бядии йарадыжылыьын даща бир сыра диэяр эюстярижилярини бир-бириндян фяргляндирмяк мягсяди иля ишлядилир.

«Ядяби жяряйан», йахуд «ядяби мяктяб» анлайышлары бязян «метод», «бядии метод» синонимляри иля дя явязлянир, мащиййят етибары иля онлар арасына бярабярлик ишаряси гойулур. Лакин онлар арасындакы фярглярин мювжудлуьу шяксиздир, бу фяргляр айры-айры милли ядябиййатларда хцсусиля габарыг нязяря чарпыр (3,с.27-120). «Мяктяб» анлайышы дцнйа ядяби тяжрцбясиндя дя ейни функсийада чыхыш едир. Халгларын милли-мяняви дяйярляриндян мцхтялиф дюврлярдя вя мярщялялярдя истифадянин щямин халгын тарихи йцксялишиндяки ролунун артмасында юз ящямиййятини якс етдирир. Демяк, «мяктяб» ядяби дцшцнжядя чох эениш анлайышдыр, башга халгларда олдуьу кими онун, Азярбайжан ядябиййатында да кифайят гядяр яняняви бир тарихи вардыр (4,с.76). Бу тарих ися юз илкин кюкляри етибары иля шифащи йарадыжылыг гайнагларында  йараныб инкишаф етмишдир.

Мялум олдуьу кими, еркян орта ясрлярдян башлайараг Азярбайжанда ашыг йарадыжылыьынын мейдана эялмяси, онун гыса тарихи мцддятдя эениш яразидя йайылмасы, щяр бир реэионда юзцнямяхсус йерли етник хцсусиййятлярля жилаланмасы, дини, фялсяфи эюрцш вя бахышлар, айры-айры тяригятлярля баьланмасы, шярти олараг бир-бириндян фяргли хцсусиййятляр дашымасы  онлары мцхтялиф ашыг мяктябляри ады алтында арашдырмаьын важиблийини эцндямя эятирир. Чцнки халгымызын ядяби-мядяни йцксялишинин мцщцм бир мярщялясинин демяк олар ки, бцтцн башлыжа функсийаларыны бу мяктябляр юз цзяриня эютцрмцш вя щямин дюврдя ядяби фикри интибащ дцшцнжяси сявиййясиня йцксялдя билмишляр (5,с.72).

Ашыг мяктябляриндя ислами дяйярлярин, айры-айры тяригят эюрцшляринин, тясяввцф бахышларынын, суфи дяйярляринин, аллаща вя аллащын йаратдыьы мяняви дяйярляря говушма мцхтялифлийи диггяти жялб едир. Щяр бир мяктябин ифа тярзи, репертуар яняняси бир-бириндян мцяййян яламятлярля фярглянир. Мясялян, Анадолу ашыг мяктяби Йунис Имрянин йарадыжылыьында тясяввцф эюрцшлярини, суфи бахышларыны ифадя едян гцдрятли йарадыжылыг мяктяби идися, заман кечдикжя онун юзцнцн дахилиндя аллаща ашиглик дцшцнжясиндян аллащын йаратдыьы реал, тябии, эюзля эюрцнян, дярк едилиб сяждя олунан эюзялликлярин тяряннцмцня мейл йаранмаьа башлады. Вя эетдикжя ашыг йарадыжылыьында реал эюзялликлярин тяряннцмц цстцн мювге газанды. Ашыг поезийасындакы реализмин кюкцнц мящз бу эюрцшлярдя, ашыг мяктябляринин бу говшаьында арамаг эярякдир.

Еркян орта ясрлярин башланэыжында исламын айры-айры тяригятляря  парчаланыб зяифлядийи, тяригятлярин апарыжы мяфкуря уьрунда мцбаризядя юня чыхмаьа тяшяббцс эюстярдийи мягамда щяр бир ашыг мяктяби мцяййян реэионал хцсусиййятлярля йанашы, ислами дяйярлярин цмуми мязмун чеврясини дя юзцндя якс етдирди. Озан йарадыжылыьы янянялярини давам етдирмякля ислам дяйярляриндян дя цз дюндярмяди. Щяр бир мяктяб мцяййян йарадыжылыг цслубларыны горуйуб сахламагла даща эениш яразиляря йайылды вя йени-йени ашыг мцщитляриня парчаланды. Ашыг яняняляринин форма, мязмун, репертуар цмумилийини сахламагла йаранан мцщитляр ашыг мяктяби яняняляринин формалашмасына, даща гяти шякилдя юзцнц мцяййянляшдирмясиня имкан верди. Бир ашыг мяктяби дахилиндя онун ифачылыг янянялярини, репертуар юзяллийини якс етдирян мцщитляр щямин мяктябин юзцнмяхсуслугларыны даща фяал горуйуб давам етдирмяйя имкан верди. Мясялян, Ширван ашыг мяктяби юзцнцн тарихи йцксялиши мярщялясиндя Шамахы, Шабран, Халтан, Дярбянд, Шяки-Загатала, Салйан-Муьан вя б. ашыг мцщитлярини йаратды.

Еркян орта ясрлярдян башлайараг азярбайжанчылыг янянясиня ясасланан дюрд ашыг мяктяби вя бу мяктяблярин юзляриня мяхсус ашыг мцщитляри йаранды (6,с.21-27). Ашыг мяктябляри фярди хцсусиййятлярини еля тюрянишляринин илкин мярщялясиндя формалашдыра билдиляр.

Ашыг сянятиндя, онун ифа мядяниййятиндя, репертуарында фяргли мейл, истигамят вя ифа тярзляринин цзя чыхмасы бу йарадыжылыьын юзцнцн тябияти, дахили потенсийалы иля баьлыйды. Бу, синкретик сянят иди. Бурада милли вя пешякар ифачылыьын чох мцхтялиф елементляри, цнсцрляри иля йанашы, Авропадан эялян йени, даща модерн мусиги ифачылыьы да жямляшмишди. Онун мяншяйиндя нитгя гядярки пантомим щярякятляр, щим-жимляр, гаш-эюз, бядян щярякятляри иля йанашы, антик ифачылыьын бир сыра диэяр елементляри дя мювжуд иди.

Айры-айры ашыг мцщитляри цчцн яняняви олан ашыг дястяляринин ифа репетуарында бир тяряфдян антик хорларын, - музаларын ифа тярзи иля еркян орта ясрлярин тяккя-дярвиш ифа цслубунун синкретизми юзцнц эюстярирди. Ашыг сянятинин синкретизми ися онун чохшахяли, бир-бириндян мцяййян юзялликлярля сечилян вя айрылан ифа тярзлярини доьурурду. Бцтцн бунлар ися мцхтялиф ифа цслубларыны сечян, репертуар юзялликляри йарадан ашыг мяктябляри цзря мцхтялифликляр йарадырды. Бунлар о гядяр эениш, бир-бириндян айрылан иди ки, онлары йалныз ашыг мяктябляри цзря груплашдырыб арашдырмаг мцмкцндцр. Ашыг мяктябляринин щамы цчцн мцштяряк ялагяляри, онларын бящряляндийи гайнагларын ейнилийи вя цмумилийи дя щямин мяктябляри ващид йарадыжылыг контекстиндя, цмумтцрук вя цмумазярбайжан дцшцнжяси дахилиндя юйрянмяк зярурятини эцндямя эятирир. Диэяр тяряфдян, ашыг мяктябляри йедди йцз илдян артыг бир мцддятли инкишаф йолу кечмишдир. Бу шифащи сюзцн жямиййятдя йашадыьы, тякамцл мярщяляляри кечирдийи, тяняззцл мярщяляляри иля яламятдар олдуьу, мцяййян дюврлярдя йцксялян вя енян хяттлярля юзцнц нцмайиш етдирдийи бир тарихдир. Ашыг йарадыжылыьы тябии ки, щямян заман щцдудунда мцхтялиф сявиййяляри якс етдирмишдир. Ашыг мяктябляри мязмун, поетик дяйяр, форма, шякил бахымындан олдуьу кими, ифа, репертуар, йарадыжылыг имканлары бахымындан да мцхтялиф сявиййяли олмушдур. Онларын мяктяб сявиййясиня йцксялишини шяртляндирян ижтиами-сийаси шяраит вя дювр, ифачы сяняткарлар мцхтялиф олдуьу кими, ейни заманда айры-айры йцзликлярдя йарадыжылыг яняняляриня эюря бир-бириндян айрылмышлар. Бцтцн бунлар ися милли тяфяккцрдя заман-заман баш верян щадисялярля шяртлянмишди. Бир ашыг мяктяби чеврясиндя баш верян тарихи, ижтимаи-сийаси шяраити бцтцн ашыг мяктябляри вя йа мцщитляри цчцн ейниляшдирмяк тябии ки, мцмкцн дейилдир. Щяр бир ашыг мяктяби мцхтялиф дюврлярдя ону йарадан, йашадыб вя давам етдирян сяняткарларын йарадыжылыг яняняляриня уйьун шякилдя арашдырылмалыдыр. Бцтцн бунларла йанашы, ашыг мяктябляри лирик вя епик тяфяккцрцн инкишафыны тянзимляйян бир сыра башга щадисялярля билаваситя баьлы олмушдур. Бу чохжящятликляри ашыг мяктябляринин щяр бири щям айры-айрылыгда, щям дя бирликдя якс етдирмякдядир.

Ашыг мяктябляри ашыг сянятини бир чох жящятдян зянэинляшдирмиш, она силсиля йениликляр эятирмиш, ону оьуз тцркляринин гцдрятли ифачылыг институту кими  шющрятляндирмишдир. Ашыг йарадыжылыьыны бир сыра тясир вя ассимиллийасийалардан горумуш, ону мярсийячилик, дярвишчилик, гам-шаман ифачылыьындын йан кечиб озан янянялярини йени тарихи шяраитдя йашадан пешякар ифачылыг вя импровизаторчулуг институту сявиййясиня йцксялдя билмишляр.

Сон заманларда «ашыг мяктяби» анлайышына бир мяналы олмайан мцнасибятляр дя нязяря чарпыр. Бир сыра щалларда “ашыг мяктяби” аз гала инкар едилир. “Мяктяб”ин йалныз мяфкуря, идейа, дцшцнжя иля баьлы мейдана эялмяси просесиня цстцнлцк верилир. “Истяр ядяби мцщитдя, истярся дя сянят аляминдя “мяктяб” анлайышынын архасында сон дяряжя бюйцк щадисялярин дайанмасы, ясас шярт сайылыр” дейя фикирляр иряли сцрцлцр (24,с.160-164).

“Ашыг мяктяби”нин мяна чаларыны инкар етмяк цчцн «Молла Нясряддин»чилярля «Фцйузат»чылары мцгайися едяряк «эерчяк тарихи просеся» сюйкянмяк тяклиф едилир. Доьрудан да «Молла Нясряддин»чилярля «Фцйузат»чыларын дюйцшц, гаршыдурмасы милли мядяниййятин тяряггисинин важиблийиня йюнялдилян формажа фяргли, мязмунжа ейни мяфкуря бахышыйды, узун заман щямян эюрцшлярин дцшмян щесаб едилмяси дя кюкцндян йанлыш иди. Онларын щяр икиси эерчяк тарихи просес кими мейдана чыхмышды. Щаглы олараг щяр бири милли тяряггийя наил олмаьын мцхтялиф мяфкуряви бахышларынын системини ортайа гоймушду. Заман бу щягигяти бир даща тясдигляди.

Бу мяфкуря мяктябляриндян бир нечя йцз ил яввял милли тяряггийя мяфкуря васитясиля дейил, сянятин йцксялиши иля баьлы наил олмаьын мцмкцнлцйцнц жямиййятя ашыг йарадыжылыьы тялгин етмяйя башламышды. Бир гядяр дяриня эетсяк, сянятин йцксялиш йолу иля милли тярягиийя наил олманын юзцнцн мащиййятиндя дя дяйярли мяфкуря елементляри йох дейилди. Щям дя мцхтялиф тяригятлярин, эюрцш вя бахышларын мцбаризясиндя азярбайжанчылыьын (7,с.4) ишартыларыны юзцндя якс етдирян эцжлц бир милли мяфкуря йараныб формалашмагда иди. Ашыг йарадыжылыьында башлайан бу сянят йцксялишини мящз ашыг мяктябляри инкишаф етдириб йени мярщяляйя йцксялдя билди. ХВЫЫ-ХВЫЫЫ яср ашыг поезийасында баш верян интибащ юз дярин кюкляри иля щямин гайнаглардан бящрялянирди. Бцтцн бунлар ися индийядяк ашыг йарадыжылыьында юйрянилмямиш щадисялярдир. «Ашыг мяктяби»ни йарада билян бюйцк щадисяляр иди ки, узун илляр биз онлары юйрянмякдян, азярбайжанчылыьын илкин тарихи кюкляриня диггят йетирмякдян узаг олмушуг.

Азярбайжан мядяниййяти тарихиндя сянятин йцксялиши, сянят мяктябляринин йаранмасы (шифащи вя йазылы янянядя) милли тяряггини орта ясрлярдя йени мярщяляйя йцксялдян важиб факторлардан иди. Она эюря дя Азярбайжан ашыг мяктяблярини тарихи инкишаф мярщяляляри, юзцнямяхсус юзялликляри, пешякар ифачылыг яняняляри вя цслублары чеврясиндя, ящатя етдийи мцщит, йахуд мцщитляр сявиййясиндя эерчяк щягигятляр зямининдя юйрянмядян ХХ яср ядяби мяктябляринин тарихи зямининин щягиги ахарыны мцяййянляшдирмяк гейри-мцмкцндцр. Чцнки халгын маарифлянмясиня вя културоложи дурумунун йцксялмясиня хидмят едян бцтцн маарифчилик эюрцшляри вя мяфкуря мяктябляри юзцндян хейли яввялки дюврцн сянят йолу васитяси иля эялян, йцксялян милли тяряггинин зямининдя йараныб мейдана чыхмышды. Узун илляр мяфкуря етибары иля «Молла Нясряддин» вя «Фцйузат»ын бир-бириня гаршы гойулмасы мящз онларын орта яср сянят яняняляриндян, азярбайжанчылыг эюрцшляриндян кянарда юйрянилмяси иля баьлы олмушдур. Мясялян, мяфкуря мяктябляринин йараныб формалашмасыны, милли тяряггинин йцксялиши зямининя йюнялтмя зярурятинин ачыгланмасында аьыз ядябиййатынын тяряггийя апаран йцксялишин жащаншцмцл нцфузедижилик ролу нязяря алынмамышды. Авропа интибащынын кюкцндя бу интибащы щярякятя эятирян гцввянин халг йарадыжылыьы гайнаглары иля баьлылыьы гяти шякилдя гойулурдуса (8,с.151), Азярбайжанда милли тяряггинин йцксялишини тямин едян гайнагларын ичярисиндя ашыг йарадыжылыьынын юня чякилдийини дейя билмярик. Щалбуки, Азярбайжанда баш верян аналожи просесдя орта яср анадилли классик шеримизля йанашы, ашыг йарадыжылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. Онун фяал мювгейи ися юз дюврц цчцн бцтцн мяфкуряви эюрцшлярин юнцндя эедян, онлары азярбайжанчылыг истигамятиня йюнялдян ашыг сянятинин ады иля билаваситя баьлы олмушдур. Ашыг йарадыжылыьы бцтцн бу юнжцл фяалиййятини Азярбайжан тцркляринин эениш яразиляря йайылдыьы реэионларда ашыг мяктябляри васитясиля щяйата кечиря билмишдир. Бу мяктяблярин Азярбайжан халгынын сянят вя мяфкуря истигамятиндя тяряггисини сцрятляндирян фяалиййяти эениш вя интящасыздыр. Мясялян, Анадолу ашыг мяктяби дюврцнцн бцтцн тяригят бахышлары говшаьында тясяввцф-суфи эюрцшляриня сюйкянмяк, озан йарадыжылыг яняняляринин давамчысы кими чыхыш етмякля щям сянят, щям дя мяфкуря истигамятиндя азярбайжанчылыьы йени мярщяляйя йцксялтди. Йунис Имря сянятин мяфкуря вя поетик йюнцмцнц мцяййян етди, ашыг поезийасынын мювзу, мязмун гялиблярини мцяййянляшдирди, онун шякли мцхтялифликляринин йюнцмцнц сямтляндирди. Ширван ашыг мяктяби ися ашыг мусигисиня йени мязмун эятирмякля она юзцнямяхсуслуг верди, бу мусигинин йени чаларларыны йаратды; Тябриз ашыг мяктяби ашыг шерини сяняткарлыг бахымындан жилалады, ашыьын дастан репертуарына йени мязмун эятирди. Эюйжя мяктяби ашыг вя ел шаирляринин йени няслини формалашдырмагла, ашыг сянятинин йени поетик ифа гцдрятини ачыглады, ашыг ифачылыьынын фяргли дцзцмцнц сыралады. Бунларын ися щяр бири пешякар ифачылыг мяктяби йаратмаг цчцн кифайят гядяр фяргли вя йени истигамят, сянят имканларынын йцксялиши цчцн зярури мярщяляляр иди. Бу эюстярижилярин щяр бири айрылыгда ифачылыг вя йарадыжылыг мяктяби формалашдырмаьа кифайят гядяр ясас верир, милли тяряггинин йцксялишини шяртляндирян амилляр кими жямиййятдя апарыжы мювгейи иля фярглянирди. Щяр бир мяктябя мяхсус мцщитдя вя йа мцщитлярдя ися бу эюстярижилярин фяалиййяти даща фяал вя мцтящяррик иди.

Ашыг мяктябляринин щяр биринин юзцнямяхсуслуьу онун фярди йарадыжылыг яняняляри иля баьлы олуб щеч бир гаршылыглы тязад йаратмыр. Онлар цмумиликдя ашыг йарадыжылыьынын мцхтялиф юзялликлярини якс етдирир, бир-бирини тамамлайыр. Бцтювлцкдя ися ашыг сянятиня хцсуси бир эюзяллик бяхш едир. Бу мяктяблярин щяр бири ашыг йарадыжылыьыны зянэинляшдирмякля йанашы, ейни заманда онлары форма, мязмун, ифа цслубу вя тярзи, милли щяйаты якс етдирмяк бахымындан бир-бириндян айырыр.

Азярбайжан ашыг йарадыжылыьы эенетик гайнаглар, инкишаф истгамятляри вя мейлляри, еляжя дя поетик дяйярляр бахымындан арашдырылмаьа мющтаж олдуьу кими, халгын эениш яразийя сяпялянмиш милли-етник мядяниййятини, онун инкишафынын башлыжа истигамятлярини юйрянмяк жящятиндян дя чох юнямлидир. Бу чохжящятлилийин цмуми мянзярясини ися милли ашыг сянятини мцхтялиф реэионлар цзря якс етдирян ашыг мяктябляри, щяр бир мяктябин тяркиб щиссяси олан ашыг мцщитляриниин эениш вя чохжящятли йарадыжылыг яняняляри тамамлайыр.

«Мяктяб», йахуд «ашыг мяктяби» анлайышларынын мязмун чаларындакы шяртиликляри тядгигат заманы тябии ки, диггятдян йайындармаг олмаз. Чцнки ХЫЫЫ-ХЫВ, йахуд ХВЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя йаранан сянят мяктябляринин милли тярягги вя маарифчилик йюнцмц иля ХЫХ-ХХ ясрлярин ядяби мяктябляринин мяфкуря эюрцшлярини бир-бириндян ясаслы фяргляр айырыр. Бу фяргляр сянятля мяфкуря вя милли тяряггинин йцксялишиня йанашма йоллары бахымындан да бир-бириндян сечилир. Ейни заманда онларын щяр биринин милли-мядяни тяряггидя юзцня мяхсус йери вя пайы вардыр. Бу эениш вя чохжящятли йарадыжылыг просесиндя Азярбайжан ашыг мяктябляри ифа вя импровизя тякамцлц иля илкин тярягги функсийаларыны цзяриня эютцрмцш, онлары орта ясрлярин бир сыра мяняви-яхлаги, етик-естетик дяйярляри гялибиндя йени йцксялиш йолуна чыхара билмишдир.

 

АНАДОЛУ  АШЫГ  МЯКТЯБИ

 

Бу ашыг мяктяби ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя Анадолуда мейдана эялмишдир. ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя озанын ашыьа трансформасийасындан сонра формалашма мярщялясини йашайан ашыг йарадыжылыьы Анадолуда илк юнжя юзцнцн илкин тяшяккул мярщялясини кечирди (9,с.34). Щямин мярщяля халг шери яняняляринин, йени йаранмаьа башлайан саз щаваларынын, бцтцн бунлары юз репертуарына  эятирян яски саз шаирляринин репертуары иля баьлыйды. Ашыг йарадыжылыьы щямин зяминдя инкишаф едиб формалашырды. Бу дюврдя ашыг сянятиндя ики истьигамят юзцнц эюстярирди. Биринжиси, Йасявичиляр тяряфиндян йайылыб эениш интишар тапан, кюкцндя тясяввцф эюрцшлярини якс етдирян, суфи эюрцшляри иля чарпазлашыб халг ичярисиндя аллаща ашиглик етигадыны вясф еляйян ифачылыг иди. Илкин мярщялядя суфи-дярвиш эюрцшляриня сюйкянян бу ифачылыг тярзи ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя мязмун вя сяняткарлыг бахымындан юзцнцн йени инкишаф мярщялясини йашады. Илащи эюзялликлярин, аллаща говушма етигадынын тяряннцмц бурада даща бюйцк вцсят алды, онун башлыжа мязмун мцндярижясиня чеврилди. Османлы дювлятинин бу сяняти дяйярляндирмяси, она йцксяк гиймят вермяси вя йайылмасына шяраит йаратмасы халг ичярисиндя ашыьын нцфузунун артмасына мцщцм тясир эюстярди.

Ашыг сянятиндя юзцнц эюстярян икинжи истигамят ися озанларын ифачылыг вя импровизаторчулуг янянясини йени шякилдя давам етдирян, суфи-дярвиш-тяккя эюрцшляриня о гядяря дя мейл эюстярмяйян пешякар йарадыжылыг янянялярини инкишаф етдирян сяняткарларын - ашыгларын ады иля баьлыйды. Бу истигамят Гафгаздан башлайараг Шимали вя Жянуби Азярбайжаны, еляжя дя Игдир-Гарс дахил олмагла Гярби Азярбайжаны бцтюв шякилдя ящатя едирди.

Сянятин бу ики истигамяти еля щямин мцщитдя формалашмаьа башлайан, бу эцн Иранын юз адына даща чох чыхмаг истядийи муьам сянятинин тяшяккцлц иля паралел шякилдя йцксялишдя иди. Щяр ики сянят ейни гайнагдан – ислам дяйярляриндян, суфи-дярвиш-тяккя гайнагларындан бящряляниб шахялянирди. Ашигля-ишыьын чарпазлашмасы (10,с.53-57) бу сяняти йени дилемма гаршысында гойду. Илащи ешги тяряннцм едян ашиглярля, бюйцк халигин йаратдыьы эюзялликляри – тябият вя инсан эюзялликлярини вясф еляйян ашыглары бир ифачылыг институтунда бирляшдирмяк зяруряти эцндямя эялди (10,с.58). Сянятдя баш верян контаминасийа йухарыда гейд едилян ики истигамяти - цслубу бирляшдириб ашыг сянятини формалашдырды (10,с.53-63). Бу контаминасийа ашыг йарадыжылыьындакы мювзу, мязмун вя ифачылыг пяракяндялийиня сон гойду, ону йени инкишаф мярщялясиня йцксялтди.

Муьам сяняти ися жямиййятдя эетдикжя милли тяряггини сцрятляндирян факторларын эцжлц тясири иля халг сянятинин орижинал сащяси кими юз мцстягил, яняняви инкишаф йолуну мцяййянляшдирди.

Гопуз мусиги аляти зямининдя симли мусиги алятляринин йени силсилясинин мейдана чыхма просеси баш верди вя узун заман щцдудуну ящатя еляди. Бу дювр цмумиликдя мцхтялиф типли мусиги алятляринин йенидян тякмилляшмя, ишлянмя дювру кими дя яламятдар олду (11,с.34). Шярг, еляжя дя дцнйа халгларынын тарихян йаратдыьы симли мусиги алятляринин охшарлыьы щягигятини ортайа гойду (11,с.83). Беля бир тарихи шяраитдя муьам ифачылыьынын йени типли мусиги алятляри йаранды вя о, халг мусигисинин диэяр шякилляриндян фяргли йени мусиги типи кими мейдана чыхды. Муьам сяняти юзцнцн мусиги ансамблыны – тар, ней вя наьара цчлцйцнц йаратды. Муьам мусигиси ислами дяйярляр, мярсиййя, нювщя ритмляри цзяриндя бяргярар олуб формалашды вя бюйцк сцрятля Гафгаз, Мяркязи Асийа вя Иран яразисиня йайылды (11,с.42).

Муьам сянятинин мяншя хцсусиййятляри барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. Сон вахтларда даща тез-тез ону Иран гайнаглары иля баьламаьа, муьамын йаранма зяминини Иран тямайцллц истигамятляря йюнялтмяйя жящдляр эюстярилир (12,с.104). Бу, тамамиля йанлыш мювгедир.

Муьам Анадолуда йараныб Ширванда юзцнцн тякамцл мярщялясини кечирмишдир. Бу мярщялянин йцксялиши Османлы вя Шиваншащ дювлятчилик яняняляри, онларын муьама эениш мейдан вермяляри, муьам мяжлисляри кечирмяляри вя дюврцн муьамын хейриня ишляйян бир сыра милли-културоложи дяйярляри бу сянятин инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр (12,с.63).

Муьам мусигисинин айры-айры халлары вя зянэуляляри  щансыса бир халгын яски мусиги ритмляри, йахуд дяйярляри цзяриндя дейил, «Гурани-Кярим»ин гираят ритми – «Шур» цзяриндя эялян ифа тярзи иля баьлыдыр. Бу ифанын илкин ритмляри мящз Анадолу ифачылыг мяктябиндя йаранмыш, щямин реэион муьам сянятинин мейдана эялдийи тарихи ярази кими шющрятлянмишдир. Бу сянятин сонракы тякамцлц дя Анадолу-Ширван ифачылыьы иля сых баьлы олмушдур.

Анадолу гайнаьында формалашма мярщяляси кечирян муьам вя ашыг сяняти зянэин ифачылыг яняняляри йаратмыш, онларын щяр бири юзляриня мяхсус фяргли инкишаф йолу иля давам едиб йцксялмишдир.

Анадолу ашыг мяктяби илкин тяшяккцл мярщялясиндя пешякар ифачылыьы юз ятрафында сых бирляшдирди. Анадолунун бир сыра саз шаирляри, халг шери цслубунда гошуб-дцзян ел сяняткарлары бу мяктябин ятрафында жямляшдиляр (9,с.66). Тарихи контаминасийадан сонра да бурада тясяввцф, суфи эюрцшляринин тяряннцмц эцжлц иди. ХЫЫЫ-ХЫВ йцзиллийин яввялляриндя Йунис Имрянин шяхсиндя мяктяб юзцнцн камил йарадыжылыг мярщялясиня йцксялди. Анадолу ашыг мяктяби щям форма-мязмун, щям дя сяняткарлыг бахымындан йени инкишаф мярщялясини йашамаьа башлады. Йунис Имрянин идейалары бу мяктябин апарыжы истигамятлярини тяшкил етди. Халг шери яняняляри, эярайлы, гошма, тяжнис вя башга формалардан  Азярбайжан дилинин ширин лящжясиндя истифадя Йунис Имря поезийасына хцсуси бир гцдрят верди. Дцнйяви ешгин, илащи эюзялликлярин, аллаща говушмаг сяадятинин тяряннцмц кими бахышларын халг арасында тяблиьи бу мяктяби даща да шющрятляндирди.

Ашыг мяктябинин щямин дюврдя йени мярщяляйя йцксялмясиндя Йунис Имря шяхсиййяти, онун ашыг йарадыжылыьы вя сяняти иля ялагяси барядя щяля ачыглана билмямиш бир чох мцбащисяли мясяляляр галмагдадыр. Анадилли шеримизин йцксялиш мярщялясиндя ашыг шериня йени форма, мязмун вя поетик сиглят эятирян Йунис Имрянин щяйаты вя йарадыжылыьы иля баьлы бир сыра мясяляляр ачыг галдыьы кими, онун шифащи поезийамызын инкишафындакы йери вя мювгейи барядя дя щяля бирмяналы фикир йохдур. Мялум оланы одур ки, Йунис Имря юз йарадыжылыьында суфи дцнйаэюрцшцня ясасланмагла халг шериня йени мязмун эятирмиш, юзцнягядярки эюрцш вя тясяввцрлярин фювгцня йцксяляряк ашыг шерини ядяби мяктяб сявиййясиня йцксялдя билмишдир. Бязян шаир, бязян дя ашыг кими тягдим едилян Йунис Имря Анадолу ашыг мяктябинин ясасыны гоймушдур.

Анадолу ашыг мяктябинин йарандыьы дювр тцрк тарихинин зиддиййятляр вя тязадларла долу илляриня тясадцф едир (13,с.126). Щямян дюврдя Анадолу ящалиси бюйцк чятинликляр, гытлыглар, дахили чякишмяляр мянэянясиндя узун заман иди ки, язаб чякирди. Бир тяряфдян юлкядяки дярябяйлик, айры-айры бяйликляря бюлцнмцш торпаглары яля кечирмяк уьрунда эедян мцщарибяляр, диэяр тяряфдян юлкядя монгол зцлмцнцн эетдикжя кяскинляшмяси кяндлиляри вар-йохдан чыхарырды. Зцлмя дюзмяйян халг арасында етиразлар эетдикжя артыр, юлкянин мцхтялиф яразиляриндя цсйанлар башлайырды. Онлардан ян бюйцйц Баба Исак цсйаны (1237-1238) иди. Цсйанчылар йерли идарячилик гайдаларына етираз яламяти олараг Сиваш, Амасийа яйалятлярини тутмушдулар. Бу цсйан кортябии характер дашыдыьына эюря чох чякмядян амансызлыгла йатырылды. Дюрд миндян чох цсйанчы гылынждан кечирилди, Баба Исак ися 1240-жы илдя едам едилди (14,с.106).

Цсйанларын ара вермядийи Анадолу бу дюврдя бюйцк игтисади вя сийаси бющран ичярисиндя иди. Бу бющран 1200-жи иллярин сонуна гядяр давам етди, тцрк тарихиндя бир сыра гырьынлар, гятлляр, иртижа вя фялакятлярля йадда галды (13, с.125).

Йунис Имря мящз Анадолу щяйатынын чох гарышыг бир дюврцндя, айры-айры тяригятлярин нцфуз уьрунда мцбаризя апардыьы тарихи мягамда Анадолу ашыг мяктябинин инкишаф йолуну сямтляндирди, ону бцтцн тяригят дяйярляринин тясириндян горуйуб юзцнямяхсус инкишаф йолу иля ирялилямясиня наил олду. Бу дюврдя о, юз йарадыжылыьы иля суфи дцнйаэюрцшцнцн поетик дцшцнжядя гцдрятли ифадясини, еляжя дя Анадолу ашыг мяктябинин милли-мяняви вя яхлаги дяйярляр йюнцндя формалашмасыны яслиндя баша чатдырды.

Йунис Имрянин гейбиндян хейли сонра Анадолу ашыг мяктяби бир мцддят тяригят эюрцшляринин тясири алтында галса да ХЫВ ясрин сонларындан йени ашыг шери яняняляри бурада юзцнц эюстярмяйя башлайды. Гяляндярилярин ифачылыьы, йарадыжылыг репертуарында ашыьа трансиля кцтляви щал алды (10,с.53-60). Анадолу ашыг шериндя йени мязмун, цслуб вя формалар эетдикжя дяринляшди. Ашыг мяктябинин репертуарында озан йарадыжылыьы цстцн мювгейя кечмяйя башлайды. Заман кечдикжя бурада щямин яняняляр даща мющкям шякилдя бяргярар олду. Ашыг бир шяхсиййят кими жямиййятдя юнжцл мювгейя чыхды. Дювлят ашыьын жямиййятдя тялгинедижи, нцфузедижи фяалиййятиндян истифадя едяряк онлары дювлятин бир сыра идаряедижилик структурларында йерляшдирдиляр. Османлы «дювляти ашыглардан ордуда вя халг арасында мювжуд щакимиййятя инам йарадан, гялябя, зяфяр, йенилмязлик ашылайан гцввятли васитя кими истифадя етдийиндян» (24,с.157-158) ашыьын жямиййятдя мювгейи эетдикжя мющкямлянди. Ашыглар сарайларда, дюйцшян ордуларда, щюкмдарларын нцфузлу мяжлисляриндя юнжцл мювгейя чыхыр, милли етик-естетик дцшцнжянин пешякар ифачылыгда апарыжы тямсилчиляриня чеврилирдиляр.

    Бу дюврдя Анадолу ашыг мяктябиндя йени бир йарадыжылыг яняняси юзцнц эюстярмяйя башлайды. Ашыг репертуарында епик цслубла лирик цслубун чарпазлашмасы йолу иля дастан нцмуняляри формалашыр вя яски тцрк дастанчылыьына гайыдыш юзцнц эюстярир. Амма бурадакы мязмун гящряманлыг сцжетиня дейил, севэи мажяраларына ясасланырды. Йени мящяббят дастаны типи мейдана чыхыр, репертуарда ифа синкретизми йаранырды. Бу, Анадолу мяктябинин ашыг йарадыжылыьы тарихиндя ян мцщцм вя бюйцк наилиййятляриндян бири иди. Щямин йарадыжылыг чох чякмядян ашыг репертуарында мцщцм цстцнлцк газанды. Ашыгларын дастанчы типи йаранды, онларын ифачы ашыглардан ясаслы фяргляри цзя чыхды вя беляликля орта яср дастанчылыьынын ясасы гойулду. Диэяр тяряфдян, ашыг мяктябинин юзцнцн йени тарихи шяраитдяки дуруму мцяййянляшди, онун пешякар ифачылыг вя импровизаторчулуг истигамятиндя формалашмасы гяти шякилдя йекунлашды. Бу щямян мярщяля иди ки, Анадолу ашыг мяктябиндя ифачы ашыгларын репертуарында Йунис Имря яняняляри давам етдирилмякля йанашы, айры-айры дини тяригятлярин вя дин хадимляринин тянгиди юня чыхмышды. Бу жящят ХЫВ ясрин сонларында Гайьусуз Абдалын (1370-1429) йарадыжылыьында юзцнц даща чох эюстярирди. Бу, ислами эюрцшлярин жямиййятдя мющкям бяргярар олдуьу, щяр щансы етиразын аьыр инквизисийа жязалары иля гаршылашдыьы бир дювр иди. Лакин мцхтялиф тяригятлярин давамчылары кими, Гайьусуз Абдалы да щеч ким юз идейаларындан чякиндиря билмир. Онун йарадыжылыьында дин хадимляринин тянгиди ясас йер тутурду. Ислам тяригятляри йаманланыр, ашыьын йарадыжылыьында инсан азадлыьынын тяряннцмц юзцнц даща чох эюстярмяйя башлайырды. Гайьусуз Абдал бир шериндя юзбашыналыгларын щяддини ашмасындан аллаща шикайят едирди:

 

Гылдан кюрпц йаратмышсан,

Эялсин гуллар, кечсин дейя.

Щяля биз шюйля дуралым,

Иэид исян кеч, а Танры. (16,с.27)

 

Гайьусуз Абдал дюврцндяки юзбашыналыглара вя ганунсузлуглара барышмаз мювгейини ифадя етмиш, бязян мяжази васитялярля жямиййятдя баш венрянляря тянгиди мцнасибятини билдирмишдир:

 

Жцмля каплум-баьалар,

Ганадланмыш учмаьа.

Кяртянкяля дирилмиш,

Кырым суйун кечмаьа. (16,51)

 

Анадолу дини эюрцш вя тяригятлярин дяйишдийи, инкишаф едиб кюк салдыьы реэионлардан бири иди. ХВ-ХВЫ ясрлярдян башлайараг бурада шиялик йайылмаьа башлайыр. Сяфяви дювлятинин башчысы Шащ Исмайылын хиласкар образы ашыг шериндя якс олунду. Бу дюврдя йашайыб-йарадан гцдрятли ашыглардан бири дя Пир Султан Абдал иди (1490-1598). ХВЫ яср Анадолу ашыг поезийасында кяскин ижтимаи мязмун, Османлы дювлятинин идарячилик цслубуна етираз, Сяфяви дювлятиня мейл илк дяфя эцжлц шякилдя Пир Султан Абдалын йарадыжылыьында юз яксини тапмышдыр.

ХВ ясрин сону ХВЫ ясрин яввялляриндя Анадолуда шиялийин эцжлянмясиня гаршы Османлы дювляти тясирли тядбирляр эюрмяйя башлады. Шиялийи гябул едянляр Шащ Исмайыла бу тяригятин йарадыжысы, юзляринин хиласкары кими бахыр, бу ися дюврцн габагжыл идейаларыны якс етдирян ашыг ядябиййатында да юз яксини тапырды. Шиялийин Анадолуда бюйцк вцсят алдыьыны эюрян Султан Сялим Йавуз 1514-жц илдя Чалдыран дюйцшцндян габаг 40 мин няфяри шиялийи гябул етдийиня вя бу тяригятя мейл эюстярдийиня эюря едам етдирир. (4,с.192). Бу ганлы щадисяйя Пир Султан юз йарадыжылыьында етираз сясини ужалтмышды:

 

Бу ил, бу даьларын гары яримяз,

Ясяр бади-сяба, йел бозук-бозук.

Тцркмян галхыб йайласына йцрцмяз,

Йыхылмыш аширет, ил бозук-бозук. (17,с.42)

 

Бу дюврдя бир-биринин ардынжа баш алыб эедян ганлы тоггушмалар, хцсусиля Иран вя Ираг цзяриня 1534-1548-1549-жу иллярдяки щцжумлар Османлы дювлятинин юзцнц дя дахилдян сарсытмаьа башлады. Султан Сцлейманын юлцмцндян сонра ися юлкядя вязиййят даща да аьырлашды. 1576-жы илдян Османлы дювляти дурьунлуг дюврцнц йашамаьа башлады. Йеня дя цсйанлар эцжлянмякдя иди. Хцсусиля 1576-1610-жу иллярдя эениш яразини ящатя едян Жялалиляр цсйаны аз гала бцтцн Загафгазийаны бцрцдц вя бу цсйан чох чятинликля йатырылды. Бцтцн бу щадисяляр Анадолу ашыг мяктябиня олдуьу кими, еляжя дя бцтюв ашыг сянятиня йени ижтиами мязмун эятирди. Исламын сцнни-шиялийя парчаланмасы, айры-айры тяригятляр арасындакы зиддиййят, бязи щалларда ися кяскин гаршыдурмалар ашыг сянятиндя ислами дяйярляря аьырлы зярбя вурду. Бу сянятин йюнцмцнцн дяйишмясиня тясир эюстярди. Ону йени мязмунла зянэинляшдирди, ислами дяйярлярдян кюклц шякилдя гопуб йени ижтимаи мязмун дашымасына эятириб чыхарды.

Пир Султан Абдалын ашыг шериня эятирдийи кяскин етираз мотивляри эетдикжя мцхтялиф сяняткарларын йарадыжылыьында юзцнц даща эениш эюстярмяйя башлады. Онларын сырасында Газах Абдал (ХВЫ), Гул Щцммят (ХВЫ), Ашыг Щцсейн (ХВЫ-ХВЫЫ), Алыоьлу (ХВЫЫЫ) Шясил Ящмяд (ХЫХ) вя башгалары юз йарадыжылыгларында дюврцн ижтиами ядалятсизликлярини кяскин тянгид етмяйя башладылар. Османлы султанларынын халгын башына эятирдийи зцлм ашыг шеринин цмуми мювзусуна чеврилди. Сянятдя йаваш-йаваш Йунис Имря яняняляри деформасийайа уьрамаьа башлады. Пир Султан Абдалын тяккя шериндяки шикайят мотивляри сонракы дюврдя йазыб-йарадан ел шаирляри иля йанашы, ашыгларын йарадыжылыьында да юзцнц якс етдирмяйя башлады. Тясадцфи дейил ки, Йунис Имря тясири иля йарадыжылыьа башлайан Ашыг Щцсейн артыг юмрцнцн синли чаьында ядалятин олмамасындан эилейлянмякля цмумиликдя, ядалят вя щягигят ахтарышына чыхыр, эилей-эцзарыны беля ифадя едирди:

 

Зяманя инсанында фитня тюрятди,

Сюйлямяз эерчяйи, йалан дцзян вар.

Ядяб галхды, щяйа галхды, ня галды?

Ювладындан, ушаьындан безян вар. (16,с.35)

 

Дюврцнцн ижтиами ядалятсизликляриня гаршы бу дюврдя етираз сясини галдыран сяняткарлардан бири дя Ашыг Дярдли Ибращим (1772-1845) иди. О, торпаьы ялиндян алынмыш кяндлийди. Бир мцддят Анадолу ятрафында эязиб-доланыб бир парча чюряк пулу газанан Дярдли Ибращим аз сонра Истанбула эялир вя мцхтялиф дювлят вязифяляриндя чалышыр. Лакин юз талейиндян даим наразы олан ашыг бурада да бир сыра ядалятсиз, ганлы щадисялярин шащиди олур. Дярдли Ибращим инсан азадлыьы вя щцгуглары уьрунда инсанын юзцнцн мцбаризя апармалы олдуьуну сюйляйирди:

 

Вахты мцрур едяр щарам ящлинин,

«Мядят сяндян ей шащ, ей шащ» дейяряк.

Риза щалятиндя, нийаз бабында,

Кечди юмрцм, «ейващ, ейващ» дейяряк. (18,с.35)

 

ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя Анадолу ашыг йарадыжылыьында юзцнц эюстярян форма вя мязмун йениликляри дин хадимлярини разы салмыр, онлар ашыг сянятини бцтювлцкдя «шейтан иши» адландырараг она гаршы чыхыр, ашыглары жязаландырмаьа, сазы йасаг елямяйя мейл эюстярирдиляр. Бу еля бир мярщяля иди ки, артыг Анадолу ашыг мяктяби ислами эюрцшлярин тяряннцмцндян, илащи ешгин вясфиндян узаглашыб йени мязмун кясб етмяйя башламышды. Беляляриня жаваб олараг Ашыг Ибращим Дярдли дейирди:

Телли саздыр бунун ады,

Ня айят динляр, ня кады.

Буну чалан анлар кенди,

Шейтан бунун нерясиндя?

 

Абдяст алсан, алдын демяз,

Намаз гылсан, гылдын демяз,

Кады кими щарам йемяз,

Шейтан бунун нерясиндя? (18,с.26)

Анадолу ашыг мяктябинин ХЫХ ясрдя йашайыб-йаратмыш эюркямли сяняткарларындан бири дя Сейранидир (1807-1866). Сейрани поезийасында ижтиами мязмун эцжлцдцр. О, Анадолу мяктябинин чятин тарихи шяраитдя ижтимаи мязмунлу шерин йени мярщялясиня йцксялмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр. Жямиййятдя баш верян юзбашыналыглар – дини зоркалыглардан тутмуш, гарятчилик,  рцшвятхорлуг, мямур рийакарлыьы баш алыб эедирди. Она эюря дя юлкяйя башчылар тяйин едяндя яввялжя онларын щансы габилиййятин вя инсанлыьын сащиби олдуьуну юйрянмяйин важиблийи ашыг шериндя габардылырды. Чцнки бу юзцндян мцштябещ адамлар жямиййятдя ясл дярябяйликлярин башлыжа сябябкарлары идиляр:

 

Кичик лоьма иля долмаз авурду,

Ня йаман инсаны касты, кавурду.

Жащанын кцлцнц эюэя совурду,

Кечди сядарятя щайван оланлар. (18,с.44)

 

Сейрани башга бир шериндя ися вязир вязифсиня тяйин едилмиш адамларын тамащкарлыьындан, ажэюзлцйцндян сюз ачыр, онларын ясл симасыны ачыб халга эюстярирди:

 

Битмяз олду щарманларын ейиси,

Хурма дады верир ярик-гайысы.

Сядр-язям етсян яэяр сейиси,

Юлмуш ешшяк арар, налын сюкяжяк. (18,с.84)

 

Сейрани юз дюврцнцн психолоэийасыны, ижтимаи вязиййятини, цмуми ящвали-рущиййясини бцтцн инжяликляри иля якс едир, сяляфи Йунис Имрянин ашыг шериня эятирдийи яняняляри горуйуб сахлайырды.

ХЫХ яср Анадолу ашыг мяктяби цчцн сяжиййяви олан ижтиами мязмун Сейранинин дя йарадыжылыьындан гызыл бир хятт кими кечир. Газыларын ядалятсизлийи,   мямурларын юзбашыналыьы, дин хадимляринин тянгиди бу сяняткарын йарадыжылыьында даща кяскин нотларда юзцнц эюстярирди.

Мейдана эялдийи дюврлярдян ислами дяйярляри вясф еляйян Анадолу мяктяби артыг ХЫХ ясрдя бир сыра ислам институтларына, дин хадимляринин халгла ряфтар гайдаларына гаршы чыхыр, онлара ян кяскин тянгиди мцнасибят билдирирди. Мясялян, Сейранинин бир шериндя дейилирди:

 

Нечин гяриб олду щикми-шярият,

Кадынын, мцфтинин йедийи рцшвят,

Ичкидян, зинадан жащиля ноубят,

Вермяйир щафизи-гуран оланлар?

Йахуд:                         

                        Шейхцлислама сор, ей алиженаб

                              Саваба эцнащ дер, эцнаща саваб.

                              Фцгаря щаккында хейирли жаваб

                              Сюйляйяжяк дилляр, сюзляр гурумуш.            (18,с.84-85).

 

Сейрани йарадыжылыьында гази мящкямяляриндян фяргли олараг, йени типли мящкямялярин йаранмасына ряьбят юзцнц эюстярся дя, онлары башдан-айаьа бцрцйян рцшвятхорлуьун тянгиди дя кяскиндир. Сейрани жямиййятдяки ядалятсизликлярин бцтюв системиня гаршы чыхыр, жямиййятя «ядалят щавасынын важиб олдуьуну» жясарятля сюйляйди. Бу ися Анадолу ашыг мяктябинин ХЫХ яср йцксялишиндя йени щадися иди. 

ХЫХ яср Анадолу  ашыг мяктябини щям форма, щям дя мязмунжа  зянэинляшдирян гцдрятли сюз усталарындан бири дя Дадалоьлу (1785-1868) иди. Дадалоьлуну юз мцасирляриндян фяргляндирян бир чох хцсусиййятляр Анадолу ашыг мяктябиня мяхсус олуб ХЫХ ясрдя онун даща эеинш ижтимаи мязмун дяйярляриня йцксялишини якс етдирмякля йанашы, ейни заманда сяняткарлыг бахымындан йени инкишаф йолу кечдийини эюстярир.

Дадалоьлу йарадыжылыьы юз мязмунуна эюря мцхтялфи груплара айрылыр. Онун эцжлц мящяббят лирикасы щяля кифайят гядяр арашдырылмамышдыр. Юз мцасирляриндян фяргли олараг Дадалоьлу реал ешги тяряннцм едян, юз мяшугясини щяйатда, инсанлар ичярисиндя ахтаран бир сяняткар иди. Онун вясф елядийи эюзял ня щури иди, ня пяри, ня дя гылман. Елат ичярсинидян чыхмыш, заманын  ажы  говьалары иля цзляшмиш бир елат гызы иди. Ашыг онун эюзяллийини дя доьма Анадолунун тябияти иля мцгайися едир, севдийи эюзялин ел ичиндя бюйцйцб йетишдийини, «фяляйин бцтцн эярдишляриндян щали олдуьуну» сюйляйир. Бир сыра тясвирляриндя Дадалоьлу Ашыг Ялясэяря йахынлашырды. Онун поетик гцдряти сявиййясиня йцксяля билмяся дя реал эюзяллийи бцтцн чаларларында вясф еляйир, инсан эюзяллийинин ежазкар мянзярясини йарадырды. Дадалоьлу ейни заманда Анадолу тябиятинин эюзял пейзажларыны йарадан, ана тябиятин тябии эюзялликлярини шеря кючцрян сяняткардыр. Мараглыдыр ки, Дадалоьлу тякжя тябияти  тяряннцм етмякля кифайятлянмир, онунла диалога эирир, тябият эюзялликляринин силсиля мянзярясини йарадырды. Бу эюзялликлярля цз-цзя дайаныб онларла данышыр, онлара дил юйрядир вя бу дейишмяляри бцтцн деталлары иля шеря кючцрцрдц.

Дадалоьлу йарадыжылыьында милли мяишят эениш лювщялярдя якс олунур. Тцрк кяндлисинин аьыр эцзяраны, бир гарны аж, бир гарны тох щяйаты, эцндялик гайьылары, мцщарибялярдя, ара вермяйян цсйанларда кечян юмрц Дадалоьлунун шериндя ясас бядии нотлары тяшкил едир. Онун йарадыжылыьы мящдуд чярчивядя галмыр, Анадолу ашыг мяктябиня фялсяфи-дидактик бир мязмун эятирир. Бу мязмунун ящатя даиряси ися эениш вя интящасыз олуб тцркцн язабкеш тарихи талейини ящатя едир.

Феодал зцлмц, дювлят гошун бюлмяляринин яфшарлара гаршы ядалятсиз мювгейини Дадалоьлу бюйцк цряк йаньысы иля гаршылайырды. Зцлмцн яршя дайандыьыны дейян Дадалоьлу бцтцн мцасирляриндян фяргли олараг яфшарлары Жювдят Паша вя Дярвиш Пашанын рящбярлийи алтындакы ордулара гаршы вурушмаьа чаьырыр. Бу, яслиндя ХЫХ яср Анадолу ашыг поезийасында йени мотив иди, юз мащиййяти етибары иля о, юлкядя йени ижтиамаи мцнасибятляр вя идаряедижилик системи йаратмаьа чаьырыш демяк иди:

 

Белимиздя гылынжымыз эирмани,

Дашы дяляр мизрабымын темрани.

Щаггымызда дювлят етмиш фярманы,

Фярман падышащын, даьлар бизимдир. (19,с126)

Ашыьын йарадыжылыьында вятян вя гцрбят, яфшарларын башына эятирилян мцсибятляр, дювлятдян вя гошун башчыларындан наразылыг юн пландадыр. Дадалоьлунун «Ачылмайыр эцлцмцз» шериндя вятян щясряти юз йцксяк бядии яксини тапмышдыр:

Йетяр щей аьалар, бу ситям йетяр,

Курчаьа варынжа гуьулар ютяр,

Эелин, гыз галмады, щеп сайры йатар,

Сащил йердя ачылмийор эцлцмцз.

 

Есмийор гарбиши мужуьу чюкяр,

Атырдыр эежяси, цвези йакар,

Ичилмяз сулары, йосунлу олар,

Йайлайа йухары дюнсцн йолумуз. (20, с.143)

 

Дадалоьлу зцлмцн яршя дайандыьыны бюйцк жясарятля сюйляйир, «юз йолуну азмыш мямурлардан» горхмур, щягигяти онларын цзцня дейирди:

Дадалоьлу сюйляр сизя адыны,

Индидян йох билсин щашым кендини.

Баьласалар парчаларам бендими,

Йатажаьам билсям беля зинданда. (20, с.49)

 

Дадалоьлу ейни заманда жямийятдя баш верян щадисяляря лагейд галмамыш, жямиййяти бцрцйян аьыр хястяликляря – вябайа, гыздырмайа, йаталаьа гаршы юлкядя щеч бир мцбаризя апармайан щакимлярин халгын ажы талейиня лагейдлийини кяскин тянгид етмишдир:

Кечялбаз эялди нердя гышлады,

Уфажыг евляря няляр ишляди.

Тазя эелин, бюйцк гыздан башлады,

Юлцм дя эюзяли чеверя бянзяр. (20,с.92)

1864-1865-жи иллярдя, еляжя дя сонракы онилликлярдя Анадолуну бцрцйян ажлыг, йохсуллуг вя хястяликляр минлярля инсанын щяйатына сон гойур. Бу ися Дадалоьлунун бюйцк црякйаньысы иля гошдуьу ашыг шерляриндя юз яксини тапырды.

Цсйан етмиш яфшарларын башчысына – Казаноьлуна диван тутулмасы ялейщиня цсйана галхмыш гадынларын кишилярля бирликдя дюйцшмяси ашыьын йаддашында ябяди щякк олунмуш, о, бу щадисяни тякжя яфшарларын дейил, тцркцн бюйцк фажияси кими гялямя алмышдыр:

Кара чадыр ишми тутар,

Алтун табаь пасмы тутар.

Казаноьлу юлмейилян,

Авшар гызы йашмы тутар? (21,с.195)

Анадолу ашыг поезийасы ХЫХ ясрдя щям ижтимаи мязмун, щям дя сяняткарлыг бахымындан юзцнцн йцксяк зирвясиня гядям гойду. Ашыг поезийасында нязяря чарпан бу яняня ХЫХ ясрин икинжи йарысындан башлайараг ХХ ясрин демяк олар ки, сонларына гядяр давам етди. Бу дюврдя ашыг мяктябинин йени-йени мцщитляри мейдана чыхды, щямин яразилярдя саз-сюз сяняти юзцнцн йцксяк инкишаф мярщялясиня гядям гойду – Анадолу мяктябиня мяхсус бцтцн хцсусиййятляр щямин мцщитлярдя башлыжа жящятлярини сахламагла йени мязмун вя поетик дяйярлярля зянэинляшмяйя башлады.

Дадалоьлу шеринин тясириля Анадолу ашыг мяктябиндя ижтимаи мязмунлу шерин тарихи йцксялиши юзцнц узун мцддят давам етдирди.

ХЫХ ясрин сону, ХХ ясрин яввялляриндя бурада Ашыг Гурбанинин, Ашыг Ялсяэярин йарадыжылыг яняняляри юзцнц эюстярдийи кими, Тябриз, Эюйжя вя Ширван мяктябляринин тясири дя щисседиляжяк дяряжядя артмаьа башлады. Бир сыра Анадолу ашыгларынын Гурбани, Ялясэяр, Хястя Гасымын вя б. шерляриня нязиряляри, йахуд онларын истифадя етдикляри мювзуларын тякрары юзцнц эюстярмяйя башлады. Бу дюврлярдя Анадолу мяктябинин Ряжяб Щифзи, Ашыг Зцлали, Сабит Мцдами, Жамал Хожа кими эюркямли нцмайяндяляри ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя сюз дцзцб гошмаьа башладылар. «Бу сяняткарларын йарадыжылыьы йашадыглары дюврцн ижтимаи-сийаси мянзярясини якс етдирмякля йанашы, севэи, эюзяллик, вяфа, илгар анлайышына йени инжиляр вермишдир. Дейим тярзи, ифадя васитяси, узун иллярдян бяри ашыг шериндя ишлянян таныш рядифляр, бязян бу шерляри о гядяр доьмалашдырыр ки, санки онлар Эюйжя ядяби мяктябинин йетирмяляринин гяляминдян чыхмышдыр, онлары щачанса охумушуг» (22,с.3).

ХХ ясрин сонларындан башлайараг Анадолу ашыглары мящяббят лирикасынын ян йаддагалан нцмуняляри иля йанашы, фялсяфи-дидактик вя ижтимаи мязмунлу шерин дя дяйярли нцмунялярини йаратдылар. Щям дя бу шерлярдя Молла Гасымын, Халтанлы Таьынын, Ашыг Алынын, Ашыг Ялясэярин, Шямкирли Щцсейнин, Аьдабанлы Гурбанын йарадыжылыьында олдуьу кими, онларда да зяманядян, дюврцн ядалятсизликляриндян шикайятля йанашы, «залым фяляйин иштякляриня» эцжлц етираз да юзцнц эюстярмяйя башлады. Бу жящятдян Ашыг Зцлалинин йарадыжылыьы даща юнямлидир:

 

Эял йетиш Яфлатун, щалым чох йаман,

Башымдан чыхмагда атяшли думан.

Лцтфи-кяряминдян етмядин ещсан,

Мяни дяфтяриндян силдин, ей фяляк! (20,с.36)

 

Ашыг мяктябляри цчцн бир сыра щалларда яняняви олан мювзулара мцражият яслиндя заманын тялябляриндян иряли эялирди. Тцркцн башына эятирилян мцсибятляр бцтцн бюлэялярдя мащиййят етибары иля ейни сяжиййяли олдуьундан бу кими охшар мотивляр ашыг поезийасынын яняняви мювзуларындан бири кими ашыг мяктябляриндя юзцнц тез-тез эюстярирди.

ХХ ясрин яввялляриндя Анадолу ашыг мяктябинин танынмыш нцмайяндяляриндян бири олан Ряжяб Щифзинин (1893-1918) йарадыжылыьы мящз бу жящятдян диггяти даща чох жялб едирди. О, Шярги Анадолунун Гарс вилайятинин Каьызман гязасында анадан олмушдур. Чох аз юмцр сцрмясиня бахмайараг Ряжяб Щифзинин щяйаты мараглы щадисялярля зянэин олмушдур. О, щяля дюрд йашында икян дцнйайа эюз ачдыьы Торпаггала мящяллясиндя мядрясяйя эетмиш, доггуз йашында бурада мцкяммял мядряся тящсили алараг щафизлик рцтбясиня йийялянмышдыр. Чох эянж йашларында нягшибянди тяригяти гябул етмиш, буна бахмайараг халг шери шякилляриндя ашиганя шерляр гошуб-дцзмцшдцр. Онда бядащятян сюз демяк истедады йцксяк иди. О, бир тяряфдян щяля юз суфи эюрцшлярини давам етдирян тяригят дярвишляри иля гайнайыб-гарышырдыса, диэяр тяряфдян Анадолу ашыг янянялярини мянимсяйир вя юз йарадыжылыьында онлардан истифадя едирди. Ряжяб Щифзи лирик вя епик шерин ян эюзял нцмунялярини йаратмыш, гошма, эярайлы, дивани вя башга шякиллярдян истифадя етмякля ХХ яср Анадолу ашыг мяктябиня бюйцк нцфуз газандырмышдыр. «Цркцтмя», «Эялян олмаз», «Щаны», «Сящяр йелляри», «Ким иди», «Эюзял», «Кюнцл», «Мян гярибям», «Сащибим йох», «Гурбан олдуьум» вя с. кими гошмаларда инсан эюзцнцн эюрцб охшадыьы эюзялликляри бюйцк ежазкарлыгла гялямя алыр, тябият щадисляляри иля инсан естетик дцшцнжяси арасында кюрпц салыр, бу гошалыьы  усталыгла мяналандырырды:

 

Цркцтмя, инжитмя, ай залым овчу,

Чох йорьундур бу даьларын маралы,

Йедди илдир, овлаьында эязирям,

Йедди йердян йаралыдыр, йаралы. (21, с13)

Ашыг Щифзи йаралы маралла кцскцн талейи арасында паралелляр ахтарыр, тяригятчи суфи эюрцшлярриня садиг галараг сон мягамда «тягдир аллащындыр, кимдян кцсярям» дейяряк юз ажы талейи иля разылашыр.

Бунунла беля, Ашыг Щифзи бцтцн йарадыжылыьы бойу ислам тяригяти эюрцшляринин тяблиьатчысына, йахуд алудячисиня чеврилмир, бязян бу тяригятлярин ясасларына етираз едир, бязян дя Гуран айяляринин йохсулун дяридиня ялаж едя билмядийини сюйляйир.

«Йохсул» гошмасында дейир:

 

Йолда тапар бир Хорасан халысын,

Цстцня топлайар цч-беш баласын,

Ня гядяр охуса Гуран айасын,

Тапаммаз дярдиня дярманы йохсул.

 

Евиндя тапылмаз яляйи, сажы,

Дурар йол цстцндя, истяр йол бажы.

Гаршылар шащлары, вермяз хяражы,

Алан йох ялиндян фярманы йохсул. (21, с.30-31)

 

Ряжяб Щифзинин сямайиляри – эярайлылары даща ойнаг вя шухдур. Онларда бюйцк щяйатсевярлик, ашиг-мяшуглуг севдасы, бу дцнйанын эюзялликляриня алудялик, саф-цлвц дуйьуларын тяряннцмц мцщцм йер тутур. «Мярщаба», «Исщаг гушлары», «Чичяйи», «Дцшярми» вя б. буна жанлы мисалдыр. Ашыг «Йерляр» сямайисиндя кечмишя гайыдыр, илк эянжлик иллярини хатырлайыб бир дя щямин йерляри эюрмяк, щямин дуйьулары йашамаг истяйини ифадя едир:

Йадыма мязя дцшцрцр,

Йар иля эяздийим йерляр.

Бал, шякярдян ширин-шярбят,

Лябиндян яздийим йерляр.

 

Сейр ет, зиняти-зейниня,

Бянзяр жяннятин ейниня,

Йарын юрдяк, газ бойнуна,

Сарылыб севдийим йерляр. (21,с.46-47)

 

Лакин Ашыг Щифзи щямишя никбин, щяйатсевяр дейилдир. Дцнйаэюрцшцндяки суфи етигады ону тез-тез тярки-дцнйа едир, дцнйа немятляриндян узаглашдырыб рущи алямя говушдурур:

Ойан, ей эюзлярим хаби-гяфлятдян,

Алям рювшян олду, эцндцр, шяфягдир.

Эцндя йцз мин гатар эялибян кечир,

Фанидир, дцнйадан кючмякся щагдыр.

 

Юмрцм бир бащардыр, жисмим бир йарпаг,

Бир эцн хязял олар, тюкяр ал йарпаг,

Айаьым алтында басдыьым торпаг,

Агибят башымдан цст олажагдыр.

 

Щифзи, чох яйилмя, гяддин яйярсян,

Фяляк гоймаз гол-будаьын эюйярсин.

Кюнцл, чох ужалма гября эедярсян,

Бир овуж торпагдыр, йерин алчагдыр. (21,с.33)

Анадолу ашыг мяктябиндя ашыг йарадыжылыьы ХХ ясрин яввялляриндя юзцнцн йени мярщялясиня гядям гойду. Бу, щяр шейдян яввял тяригят вя ислам эюрцшляриндян тамамиля узаглашыб дцнйяви дяйярляри, дюврцн тязадларыны вя яксликляринин тяряннцмцндя юзцнц эюстярмяйя башлады. Бу бахымдан Ашыг Зцлалинин (1873-1959) йарадыжылыьы диггяти даща чох жялб едир. Йусиф Зцлали Гарсын Пофос гязасынын Жйсган (индики Зцлали) кяндиндя анадан олмушдур. О, Анадолу ашыгларынын сюйлядийи наьыл вя дастанлара ушаглыгдан щявяс эюстярмиш, сюз гошуб саз чалмаьы  юйрянмишдир. О, эянж йашларындан Варханалы Ашыг Аббаса шаэирдлик етмиш, ашыг сянятинин сирлярини ондан юйрянимшдир. Ашыг Шенлик вя Ашыг Сумани иля эюрцшмцш, бцтцн Анадолунун саз-сюз гайнагларыны доланмыш, устад ашыгларла эюрцшцб дейишмишдир. Ашыг Зцлали юмрцнц Афйонун Ямирдаьы кяндиндя баша вурмуш, Анадолу ашыг мяктябинин мювзу вя мязмунжа зянэинляшмясиндя юзцнямяхсус бир йер тутмушдур. Ашыг Зцлалинин лирикасында вятян, онун тябии эюзялликляри, гящряманлыг, айрылыг вя щясрят мотивляри ясас йер тутур. Анадолу ашыг мяктяби яняняляриня садиглик рущунда бу сянятя эялмиш, дцнйанын фани олмасы, яввял-ахыр инсанын щагга говушажаьыны тялгин еляйян суфи дцнйаэюрцшя бцтцн йарадыжылыьы бойу садиг галмышдыр:

 

Бу эедишля мянзилиня мясудя

Вармайан да гямли, варан да гямли.

Ня йыьырсан дцнйа малын бищудя,

Йыьмайан да гямли, йыьан да гямли. (21,с.52)

 

Бядбин мотивляр ашыьын мцхтялиф иллярдя йаздыьы “Бизи”, “Гямли”, “Бир кюшкдя отурдуг назлы йар иля”, “Билмяси эяряк”, “Кюнцл, щеч усанмаг йохмудур сяндя”, “Язрайыл”, “Ей фяляк” вя башга шерляриндя даща чох диггятчякяндир.

Ашыг Зцлали халг шеринин гошма, эярайлы, дейишмя вя б. шякилляриндян истифадя етмякля дольун дидактик-фялсяфи поезийа силсиляси йаратмышдыр. Ашыьын лирикасында касыблыг, йохсуллуг, ажлыг, сяфалят мяналандырылыр, инсан ювладынын щамысынын дцнйа немятляриндян бярабяр истифадя етмяли олмасы гянаяти тясдиглянир. Лакин ашыг бу щягигятя инанмыр, дцнйанын юзцнц дя инсан ювладына дцшян бир гисмят кими гиймятляндирир, юз гисмятиля сон мягамда разылашмаг мяжбуриййятиндя галыр.

Ашыг Зцлалидя вятяпярвярлик вя вятяндашлыг дуйьусунун тяряннцмц поетик вя ялвандыр, ахыжыдыр, мяфтунедижидир:

Тцрк оьлуйуг, ярлярик,

Кимсяйя баш яймярик.

Бир дамла суйумузу

Дцшмяняляря вермярик.

              Аь дяниз, Гара дяниз,

              Бизи унутмайын сиз.

 

Даьларыныз щызлыдыр,

Суларыныз дузлудур.

Турьутлар, Барбарослар,

Синяниздя эизлидир.

              Аь дяниз, Гара дяниз

             Сиздян йардым эюзляриз..

 

Даьларымыз башындан,

Ахар гара дашындан,

Фярат нящри тюкцлцр,

Вятянин эюз йашындан.

          Аь дяниз, Гара дяниз,

          Сиздян нювбя эюзляриз.

 

Зцлал дер: чох шанлыдыр,

Дальасы думанлыдыр.

Сизя тюкцлян чайлар,

Зящярлдир, ганлыдыр.

          Аь дяниз, Гара дяниз,

          Юляр, яля вермяриз . (21,с.81-82).

 

Ашыг Зцлали Анадолу ашыг шериндя щясрят вя гяриблик дуйьусуну йцксяк поетик сяпэидя тяряннцм едян сяняткар кими эениш арашдырылмалы сяняткарлардан бири олуб йарадыжылыьы бу эцн бюйцк мараг доьурур.

Анадолу ашыг мяктябинин ХХ яср гцдрятли сяняткарларындан бири дя Сабит Мцдами (1918-1968) иди. Мцдами дя Пафос гязасында дцнйайа эюз ачмышды. Ушаглыг вя илк эянжлик илляри Дямирдюйяр кяндиндя кечмиш, бурада мядряся тящсили алмыш, «Гурани-Кярим»и мцкяммял юйряняряк ондан дярс демякля мяшьул олмушдур. Лакин бу дювр щяйаты чох да узун сцрмямиш, илк эянжлик илляриндя Шямсинур адлы бир гыза вурулмуш, онун мящяббяти иля шер дцзцб-гошмаьа башламышдыр. Ашыг шери цслубунда гошдуьу шерлярдя дцнйяви дяйярляри тяряннцм етмишдир. Илк севэисиндян уьурсузлуьа  туш эялян Ашыг Мцдами шер йарадыжылыьында чох тез шющрятлянир. Дини мювзуда вя классик цслубда йаздыьы шерлярля йанашы, о, ашыг шери шякилляриндя дя эюзял нцмуняляр йарадыр. Наьыл мотивляри ясасында йаратдыьы мящяббят дастанлары «Ялишир вя Эцл», «Сейфи Йцлйязян», «Йетим Вязир Дцррц Гылан» вя башгалары она бюйцк шющрят газандырыр. Мцдами халг арасында «Ата», «Мцдами ата» тяхяллцсляри иля дя танынмышдыр.

Ашиганя шерляриндя Мцдами Ата эюзяллийи вясф еляйян  гцдрятли сюз устасыдыр. О да юз сяляфляри кими суфи дцнйаэюрцшцня баьлы сяняткардыр. Вясф елядийи эюзялин бу дцнйада мцвяггяти олмасындан гям йейир, онун ахирят дцнйасынын даща шян кечяжяйиня инанса да бу идейанын цзяриндя еля мющкям дайана билмир. Эюзялинин буэцнкц дцнйасыны, реал щяйатыны вя эюзялликлярини вясф еляйир, ону «йер цзцнцн инжиси» адландырыр. «Айырма», «Олмайынжа», «Рам олур мяня», «Дцнйа», «Яфшар гызы», «Мяни» вя б. шерляриндя бу жящят диггяти жялб едир.

Мцдами Ата юз кюкцня баьлы сяняткардыр. Онун цчцн тцркцн кечиб эялдийи бцтцн торпаглар доьмадыр, тцркцн йашадыьы щяр бир гарыш она язиздир:

Та Орта Асийадан дашыб эялмишик,

Бу йурд арасына, йолумуз бизим.

Чохалдыьжа гярби, шярги алмышыг,

Дярбянддя вар Дямиргапымыз бизим.

 

Бир юрняйи алдыг Жейщундан, Нилдян,

Сюзцм щягигятдир дяруни-дилдян.

Сурийадан, Ирагдан, щятта Бабилдян

Кцррейи ярз тутду, ганымыз бизим.

 

…Мцдами, чох шцкцр динимиз ислам,

Эцн кими мцняввяр шяргдян гярбя там.

Адамсыз дцшмяндян алар интигам,

Щярб едяр тцфянэля, топумуз бизим (21,с.125-126)

Мцдами поезийасында тцркцн милли гцруру, гящряманлыьы, дюнмязлийи бюйцк рущ йцксяклийи иля тяряннцм едилир. О, халгыны дцшмян гаршысында мяьлубедилмяз эюрмяк истяйир. Лазым эялярся бир гарыш торпаьы уьрунда топ-тцфянэля вурушмаьа щазыр олдуьуну билдирир. Гящряманлыг вя жянэавярлик «иэидлик вя шцжаят тцркцн агнындадыр» дейян Мцдами онун язяли вя ябяди гящряманлыьыны вясф еляйир.

Ашыьын поезийасында тябиятин тяряннцмц хцсуси йер тутур. О, бязян тябиятин кичик бир парчасыны эютцрцб мяналандырыр, онун еля инжя эюрцнцшлярини эюз юнцня чякир ки, инсан эюзц гаршысында тябиятин фцсцнкар эюзялликляринин силсиля мянзяряси йараныр:

 

Щяр тяряф зцмрцдц, йашыл,

Ня эюзялдир Арпачайы.

Сулар ахар мышыл-мышыл

Жяннят елдир, Арпачайы.

 

Гышда гара бцрцнянняр,

Йазда эцля щюрцлянляр.

О цфцгдя эюрцнянляр

Сыра даьдыр, Арпачайы.

 

…Сяни юйяр жцмля дящан,

Бир мянзярян дяйяр жащан

Сялим, Пофос, Гарс, Ярдащан,

Эюля, Чылдыр, Арпачайы.

 

…Дядям оьуз яслимиздя,

Гящряманлыг няслимиздя,

Сабит Мцдам вясфимиздя

Жошан селдир, Арпачайы. (21,с.49)

Мцдами Ата яруз вязниндя классик шерлярля йанашы, юйцд вя нясищятля долу мянзумяляр, дини шерляр - мярсийя вя нощяляр дя йазмышдыр. О, шющрятли бир сяняткар кими бцтцн мяналы юмрцнц халг сянятиня щяср етмишдир.

ХХ ясрин яввялляриндя йарадыжылыьында мистик-дини поезийа иля дцнйяви шерин чарпазлашдыьы гцдрятли ел сяняткарларындан бири дя Жамал Хожа (1882-1957) иди. Жамал Хожа Гарсын Каьызман гязасынын Жамышлы кяндиндя дцнйайа эялмиш вя бцтцн юмрц бойу бу кянддя йашамышдыр. О, бурада мядряся тящсили алмыш, «Гуран»ы юйрянмиш, сонра да зяманясинин гцдрятли бир рущаниси кими ону тядрис елямяйя башламышдыр. Щяйатынын илк эянжлик илляриндя дини-мистик шерляр йазан, ярузун ян мцхтялиф бящрляриндя сюз гошан Жамал Хожа нясиибянди тяригятинин тясириндян узаглашараг халг шери цслубунда шерляр йазмаьа башлайыр. Анадолу ашыг мяктяби яняняляриня йахынлашыр, яслиндя ону гябул едир. Бу мяктябин тясири алтында тамамиля йени цслублу шерляр йазмаьа башлайыр, гыса мцддятдя Анадолунун шющрятли ел шаирляриндян бириня чеврилир. Лакин шерляриндя тез-тез дини, тяригят эюрцшляринин тясири алтында формалашмыш фикирляр дя юзцня йер тапыр. Дцнйанын фанилийи, инсанын бу дцнйада бир гонаг олмасы, яввял-ахыр Аллащын дярэащында юз ябяди эцзяранына говушажаьы барядя дини-мистик фикирляр онун шерляринин башлыжа гайясидир. Бу бахымдан Жамал Хожанын «Мин цч йцз йетмиш цч», «Эежялярдя», «Йер йеди, йеди», «Мцдами», «Дяйярсян», «Аьлар», «Эялмядядир», «Аллащ-аллащ» вя б. шерляри хцсусиля мараг доьурур.

Ел сяняткарынын йарадыжылыьында цмумиликдя айрылыгдан, севэи уьурсузлуьундан, аьыр эцзярандан, щясрятдян доьан бир кядяр вар. Бу кядяр бяшяри кядярдир, тякжя ашыьын шяхси дярди, изтирабы дейил, тцркцн аьыр мяишят щяйатындан доьан бир кядярдир. Инсанын эцзяранынын йаманлыьы, онун аьыр щяйаты Хожа Жамалы йандырыб йахыр:

Бу дцнйайа эюз ачанлар,

Аьлар эялди, аьлар эетди.

Щяр доьулан етди фярйад,

Аьлар эялди, аьлар эетди. (21,с.155)      

 

Бу кядяр онун сонракы дювр йарадыжылыьында да юзцнц эюстярир вя цмумиликдя сяняткарын йарадыжылыьынын башлыжа мащиййятиня чеврилир.

Хожа Жамал Анадолу ашыг мяктябиндя юз дясти-хятти, цслубу иля сечилян сяняткарлардан бири кими галмагдадыр. Лакин о, ХХ яср Анадолу ашыг мяктябинин цмуми инкишаф хяттини тямсил елямир. Щямин ясрин 30-жу илляриндян башлайараг ашыг поезийасына йени бир няфяс эялмяйя башлады. ХВЫЫ-ХВЫЫЫ яср ашыг поезийасындакы габагжыл яняняляр Анадолу ашыгларынын йарадыжылыьында тякрар олунмаьа башлады. Тяркидцнйалыг дцнйаэюрцшцнц дюврцн габагжыл демократик бахышлары явяз етдикжя ашыг поезийасы юзц дя дя мязмун чеврясиндя тязялянир, йени-йени шякилляри ящатя едир, сяняткарлыг жящятдян даща мцкяммял бир поезийайа чеврилирди. Йунис Имря, Гайьысыз Абдал, Пир Султан, Гаражаоьлан, Дяртли, Сейрани, Гулоьлу, Дяли Боран, Дадалоьлу вя башга бу кими устад сяняткарларын яняняляри йенидян дирчялмяйя башлады. Бу жящят Ашыг Алы Иззят, Ашыг Ищсани, Ашыг Шащ Турпа, Ашыг Щцсейн Чырагман вя башгаларынын йарадыжылыьынды юзцнц айдын эюстярирди. Дюврцн эюркямли сяняткарларындан олан Ашыг Вейсял ися халг арасында даща бюйцк шющрят газанмышды. Мцасирляри кими, Ашыг Вейсял йарадыжылыьында да кюкя гайытма гцввятли иди.

Йени дювр Анадолу ашыглары поетик дцшцнжядя юзляринин классик цслубуна гайытмагла Анадолу мяктябинин зянэин тарихи янянялярини бярпа едир, бу мяктябин йени дювр шеринин мязмун истигамятини мцяййянляшдирирдиляр. Ашыг Вейсялин шерляринин бириндя охуйуруг:

Нейим ня олажаг, ялдя нейим вар,

Гаражоьлан, Дяртли, Йунис сойум вар. (22,с.34).

 

Анадолу ашыг шериндя йени мярщяля олан бу дювр сяняткарларын, еляжя дя Ашыг Вейсял йарадыжылыьынын айрыжа тядгигата ещтийажы вардыр. Чцнки бу дювр юз спесифик хцсусиййятляри иля бир чох жящятдян сечилир. Яэяр Ширван ашыг мяктяби совет идеолоэийасынын тясири иля классик яняняляриндян гисмян узаглашыб, мязмун жящятдян ня гядяр касыблашмышдыса, Анадолу ашыг шери щямян дюврдя тяркидцнйалыг эюрцшляриндян тямизляниб йетэин ижтимаи мязмунла зянэинляшмясини давам етдиря билмишди. Бу ися ашыг мяктябиня даща эениш етираз мотивляринин, еляжя дя мювзу, мязмун вя цслуб мцхтялифлийинин эялмяси иля яламятдар олмушдур.

Эюрцндцйц кими, Анадолу ашыг мяктяби юзцнцн тарихи йцксялишиндя бир чох гцдрятли сяняткарлар йетирди. Амма онлар ичярсиндя нечя йцзилликляри ютцб кечмясиня бахмайараг Йунис Имря зирвяси щяля дя бцтцн зирвялярдян ужадыр, йенмяздир вя эцман едирям ки, бундан сонра да узун йцзилликляр ярзиндя бу ужалыьыны горуйуб сахлайажагдыр. 

Йунис Имря (1240-1320). Анадолу ашыг мяктябинин йарадыжысы вя гцдяртли сималарындан олан Йунис Имря дцнян олдуьу кими, бу эцн дя мцасирдир вя ламякандыр. Доьум вя юлцм тарихи дцрцст мялум дейилдир. Лакин апарылан чохсайлы арашдырмалар онун ХЫЫЫ йцзиллийин орталары, ХЫВ йцзиллийин илк рцбцндя йашайыб йаратдыьыны тясдигляйир.

Йунис Имрянин тцрк дцнйасынын щансы бужаьында дцнйайа эялдийи, щансы юлкясинин гужаьында уйудуьу мялум дейилдир. Онун мязарынын мцхтялиф йерлярдя олдуьу иддиа едилир. Йунис Имрянин гябри иля баьлы рявайятляр чохдур, яслиндя бюйцк сяняткарын беш йердя, о жцмлядян Азярбайжанын Гах бюлэясиндя гябри олдуьу эуман едилир. Онларын щансы Йунис Имрянин щягиги гябридир, мялум дейилдир. «Бязи дялил вя рявайятляря сюйкяняряк бунлардан Яскишящяр – Сарыэюйдяки мязар Йунисин щягиги мязары олараг гябул едилмиш вя бурада бир хатиря дцзялдиляряк 6.05.1949-жу илдя бир тянтяняли мярасим гурулмушдур. Сон иллярдя Йунис Имрянин гараманлы олдуьу да иддиа едилир» (23,с.61).

Йунис Имрянин тяржцмейи-щалы барядя ялдя ятрафлы мялумат йохдур. Бир сыра рявайятляря эюря о, йазыб-охумаг билмямишдир. Бизя эялиб чатан шерляринин бир гисминдя буну тясдигляйян фактлара да тясадцф едилир. Онун бцтцн билик вя мярифятинин, савад вя елминин илащи варлыгла баьлы олмасы, шерляринин щагдан эялмяси, жямиййятдя нцфуз етибары иля Щязряти-Мящяммяд пейьямбяр-ялещиссялам бярабяриня йцксялдилмясиня дя тясадцф едилир. Ашыг Чяляби юз тязкирясиндя Йунис Имря барядя дейирди: «Эярчи-цммиди, амма дябистани – Худа себакханыдыр» (охуйуб-йазан дейилди, анжаг Танры мяктябини кечмишдир). Йазыб-позмаг билмяся дя дюврцнцн бу бюйцк няьмякары ислам-суфи вя тяккя дяйярлярини дяриндян мянимсямиш, бир яхлаги дяйяр кими суфилийи гябул етмишди. Мцхтялиф дюврлярдя йаздыьы шерляриндя тясяввцф вя суфи эюрцшлярини айдын ифадя етмиш, даим дцнйяви дяйярляря йийялянмякля, юзцнцн дедийи кими, «Руму, Шамы» - Анадолу вя Сурийаны доланыб эязмякля бцтцн «йухары елляри» дя – Азярбайжаны вя Ираны долашмыш, щяр чичякдян бир зярря бал йыьмагла дюврцнцн устад сяняткары сявиййясиня йцксялмишдир. Йунис Имрянин щяйаты иля баьлы башга бир груп мцлащизялярдя ися онун мцкяммял мядряся тящсили алмасы, Конйада охумасы, Мювланя иля дя бурада растлашыб таныш олмасы, яряб вя фарс диллярини дяриндян юйрянмяси ещтималлары иряли сцрцлцр. Лакин бу мцлащизяляри тясдигляйян еля жидди бир факт щяля ки, ортада йохдур. Тарихдя «Имря» тяхяллцслц бир чох ашыг вя шаирин олмасы, онларын да мцяййян гисминин шерляринин Йунис Имрянин ады иля чарпазлашмасы да баш вермишдир. Лакин ясл Йунис Имря бцтцн Имряляр ичярисиндя юз сяси, цслубу, парлаг зякасы, айдын ягидяси иля бярг вуруб сечилир, сяляфляриндян вя хяляфляриндян айрылыб юзцнц таныдыр.

ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Анадолуда ашыг шериндя тямиз тцрк дилиндя шер гошуб дцзмяк яняняси формалашмышды. Бир сыра саз шаирляри жанлы данышыг дилиня цстцнлцк верир, гошуб-дцздцйц шерляри йени цслубун тялябляриня уйьунлашдырмаьа чалышырдылар. Йухарыда дейилдийи кими, илащи ешги тяряннцм едянлярин чевряси эенишлянир, озан йени тарихи просесдя ашыьа чеврилирди. Тябии ки, бу дюврдя «ашыг  севянляр»    Имряляр//Ямряляр  йаранырды,  онларын  бюйцк  яксяриййяти сонрадан суфи дцнйаэюрцшляриня йийяляняряк ашиглийи гябул етдиляр. Ещтимал ки, Йунис дя щямин яняняляря сюйкяняряк сянят йолуна эялмиш, бу йолун йолчусундан мювланасына гядяр бир йцксялиш кечмишдир. Йунис Имрянин ашыглыьы иля дярвишлийи арасында бир чарпазлашма юзцнц эюстярмякдядир. Суфилийи гябул етмякля, тяккя-дярвиш яняняляриня – илащи ешгин ашиглик дцшцнжясиня говушан Йунис Имря дярвишликдян ашыглыьа доьру айрылан йолун йолчусу олмуш, Анадолу ашыг мяктябинин ясасыны гоймуш вя бурада йасявичилик яняняляринин ардыжыл давамчыларындан бири кими шющрятлянмишдир.

Йунис Имря йарадыжылыьынын башлыжа жювщяри Аллащ ешгинин тяряннцмцдцр. Йарадыжылыьынын илк дюврляриндян суфи-дярвиш дцнйаэюрцшц Йунис Имряни ислам гайнаглары иля баьламыш, юзцнц «эюзц йашлы, баьры башлы» (йаралы) бир мцсялман дярвиши щесаб едян бу ешг инсаны дцнйайа говьа цчцн дейил, севда цчцн эялдийини фаш етмишдир. О, бцтцн тцрк гардашларыны, бцтцн Анадолуну вящдяти-вцжуда – Аллащын тяклийиня вя бюйцклцйцня итаятя чаьырыр, ондан башга щеч кясинин олмадыьыны сюйляйирди:

 

Сянсян Кярим, сянсян Рящим,

Аллащ сяня вердим, ялим.

Сяндян сява йох бир кясим,

Аллащ сяня вердим ялим. (23,с.24)

Имряйя эюря инсанын, еляжя дя бцтцн дцнйанын пянащы Аллащдадыр. Ахан суларын да, ясян кцляклярин дя йеэаня сащиби вя идаряедижиси Аллащдыр. Имрянин Аллаща етигады о гядяр бюйцк вя язямятлидир ки, буна шцбщя йери йохдур. Йунис Имрянин бу етигады ятрафында йцзляр вя йцз минлярля инсан бирляшир, Аллаща шяксизлик вя итаят яхлаьыны формалашдырыр:

 

О жяннятин ирмаглары,

Ахар аллащ дейя-дейя.

Чыхыб ислам бцлбцлляри,

Охур «аллащ» дейя-дейя.

***

…Кими йейяр, кими ичяр,

Мялякляр мин рящмят сачар.

Идрис, Няби хялят бичяр,

Бичяр, аллащ, дейя-дейя.

              ***

Ишыгдандыр дирякляри.

Эцмцшдяндир йарпаглары.

Узандыгжа бармаглары

Битяр, аллащ дейя-дейя.

             ***

Щагга ашиг олан киши,

Ахар эюзляринин йашы.

Нурлу олур, ичи, дышы,

Сюйляр, аллащ дейя-дейя.

            ***

Мискин Йунус, вар эет даща,

Бу эцнц гойма сабаща.

Сцбщ дя цз тутуб дярэаща,

Эедяр, аллащ дейя-дейя. (23,с.14)

 

Йунис Имря бцтцн дцнйайа Аллащын йаратдыьы бир мюжцзя кими бахырды. Варлыьын, дцнйайа эялишин сябябини ися Аллаща вя онун йаратдыьы эюзялликляря бяслянян, йюнялян илащи бир севэи иля баьлайырды. Йунис Имряйя эюря, бу севэини инсанын гялбиня Аллащ юзц вермишдир. Бу севэи инсана жанла бир гялибдя говушуб, жан Аллащын дярэащына цз тутанда, севэи дя онун вцжудундан учуб щямян дярэаща говушажагдыр:

 

Мян эялмядим дава цчцн,

Мяним ишим севда цчцн.

Достун еви кюнцллярдир,

Кюнцлляр йанмаьа эялдим. (23,с.41)

              

Имря сюзцн щягиги мянасында юз ешгиня садиг, сядагятли бир инсандыр. О, инсан хошбяхтлийинин мянасыны дцзлцкдя, доьрулугда эюрцр, рийакарлыьын, йаланчылыьын сонунун фялакят олма гянаятини тясдигляйир:

Йаланчылыг ейлямяйин,

Ешгя йалан сюйлямяйин,

Билин йалан сюйляйянин,

Ахыр йери зиндандадыр. (23,с.49)

 

Йунис Имря дювлятя, мала, шющрятя, сана алданмамаьа чаьырырды. Чцнки бунларын щеч бирини инсан юзцйля ахирят дцнйасына апармыр. Дцнйа малындан ютцрц зцлм етмямяйи, залымлыг эюстярмямяйи, дцнйада щеч няйин даими вя ябяди олмадыьы гянаятини тясдигляйирди:

 

Щаны мцлкя мяним дейян,

Кюшкц сарай бяйянмяйян?

Инди бир евдя йатарлар,

Даш олубдур цстцнляри.

             ***

…Щаны о ширин сюзлцляр,

Щаны о эцняш цзлцляр?

Бирдянжя гейб олду онлар,

Щеч эюрцнмяз нишанлары.

           ***

…Ня гапы вардыр, эиряси,

Ня йемяк вардыр, йейяси,

Ня ишыг вардыр, эюряси,

Эежя олуб эцндцзляри.

          ***

Бир эцн сяня дя ей Йунус,

«Мяним» дедиклярин галар.

Сяни дя бу щала салар,

Нежя ки, салды бунлары. (23,с.62)

                         

Йунис Имря инсанлара дцнйанын мцвяггяти олдуьуну анлатмаьа, онлары бу мцвяггяти дцнйада зордан, зцлмдян ял чякмяйя чаьырырды. Чцнки бу мцвяггяти дцнйада ябяди вя язяли дуйьулар да вар. Инсан кючцр, онлар ися ябяди олараг галыр, йашайыр. Бунлар щагдыр, ядалятдир, нурдур, инсафдыр, мцрвятдир, виждандыр. Она эюря дя ашыг инсанлары бу щягигятлярдян хябярдар олмаьа, жащилликдян ял чякмяйя чаьырырды:

 

Дцнйайа эялян кючяр,

Бир-бир шярбятин ичяр.

Бу бир кюрпцдцр кечяр,

Жащилляр ону билмяз.. (23,с.68)

 

Шерляриндя илк бахышда мискин, кцскцн, дярдли, кядярли эюрцнян, ня доьулдуьу ожаьы билинян, ня мязары эюрцнян Йунис Имря тцркцн о гядяр бюйцк, хошбяхт сяняткарыдыр ки, тцрк дцнйасынын щяр щансы бужаьындан бахсан ораны шаирин эцлзары, оймаьы олдуьуну эюрярсян. Йунис Имрянин жисми зярря-зярря, гялпя-гялпя гялпяляниб тцрк эцлзарына сяпяляниб, рущу жан гушуну аллащын дярэащына ганадланыб, йедди йцз илдян артыгдыр ки, онун сюзц, няьмяси тцркцн дилиндя-додаьындадыр. Йунис Имря эюр нежя хошбяхт сяняткардыр ки, йедди йцз илдир гошгулары тцрк улсуларыны, обаларыны долаша-долаша, бцтцн дцнйайа, йахын вя узаг, доьма вя гяриб елляря, юлкяляря йайылмагдадыр:

Ешг дянизи мяням, мян,

Дянизляр щейран мяня.

Дярйа мяним гятрямдир,

Зярряляр цмман мяня. (23,с.49)

 

Йунис Имря ислам эюрцшляри, суфи бахышлары вя тяккя яняняляри иля ня гядяр баьлы олса да о дюврцнцн габагжыл дцнйа эюрцшцнц мянимсяйян, ону юз поезийасында йцксяк сяняткарлыгла якс етдирян гцдрятли бир сюз устасыдыр. О, тяригятляри гябул ется дя, суфи яхлаьыны исламын ян апарыжы дцнйаэюрцшц кими мянимсяся дя, илащи ешги вясф еляйян бир сяняткары кими шющрятлянмишдир. О, ня тяригят йаратмыш, ня дя гябул етдийи тяригятляря алудячилик эюстярмишдир. Бир суфи ашыг кими, юз йарадыжылыьы иля Анадолуда йасявичлик янянялярини давам етдирмишдир. О, дюврц цчцн мцряккяб сийаси шяраитдя Анадолу тцркжясинин йени мярщяляйя йцксялмясиндя тарихи рол ойнамышдыр. Онун йашадыьы дюврдя яряб, бязи щалларда ися фарс дили рясми дювлят дили щесаб олунур, бцтцн дювлят ишляри щямин диллярдя апарылырды. Сонралар Ашыг Пашанын дедийи кими, бу дювр тцркцн юз дилиня етибар етмядийи бир дювр иди. Беля бир тарихи мягамда Анадолуда халг шери цслубунда анадилли поезийа йаранды, халг ичярисиндян чыхан сяняткарлар тцркцн ширин лящжясиндя юз ана дилляриндя зянэин бир шериййят йаратмаьа башладылар. Бу ишдя Ящмяд Фягищ, Сяййад Щямзя, Хожа Дещгани, Эцлшящри, Ашыг Паша вя башгалары мцщцм тарихи рол ойнадылар. Онлар анадилли шерин диван ядябиййатыны йаратдыларса, Йунис Имря жанлы халг дилини шер, сянят дили сявиййясиня йцксялдя билди. О, бу дилдя йеддилик вя онбирлик шякилляринин юлмяз нцмунялярини гялибляди, щежа вязнли шери ярузун яняняви юлчцляри иля бир сырайа чыхара билди:

 

Данышмамаг эярякся,

Данышмаьын хасыдыр.

Лайигли сюз данышмаг,

Кюнцллярин пасыдыр.

 

Кюнцллярин пасыны

Яэяр силмяк истясян,

Еля бир сюз сюйля ки,

Сюзлярин гысасыдыр.

 

«Кцлли-щагг» деди танры,

Сян дя сюзц доьру де.

Бу эцн йалан данышан,

Сабащ утанасыдыр. (23,с.29)

 

Йунис Имря дюрдлцк, йеддилик, он бирлик шякилляриня йени поетик имканлар верди, онлары ашыг дилиндя ишляк шякилляря чевирди. Ашыг шериндя йени юлчцляр вя гялибляр йаратды.

Йунис Имряйнян Анадолу ашыг мяктяби йени мярщяляйя йцксялди, юзцнцн башлыжа йарадыжылыг янянялярини формалашдырды.

Анадолу ашыг мяктяби Йунис Имрянин шяхсиндя ашыг поезийасынын гялиблярини йаратды, онун форма, мязмун мцндярижясини мцяййянляшдирди. Юзцндян сонракы ашыг мяктябляринин мейдана эялмясиня, формалашмасына щялледижи тясир эюстярди, бядии фикирдя пешякар ифачылыг институтунун йени моделини йаратды. О, ейни заманда озан ифачылыьынын милли йаддашда архаикляшмясини, юз йерини ашыг йарадыжылыьына вермя дюврцнц баша чатдырды. Ашыьын ифачы-сяняткар статусуну жямиййятдя гяти шякилдя бяргярар етди.

 

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.     Азярбайжан Совет Енсиклопедийасы, ЫВ ж., с.139

2.     Поспелов Г.Н. Теорийа литературы, М., 1978

3.     Мир Жялал. Ядяби мяктябляр, докт.дис. Бакы, 1949

4.     Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти, Бакы, 1983

5.     Ряфили Микайыл. Ядябиййат нязяриййяси, Бакы, 1958

6.     Короьлу Х.Г., Набийев А.М. Азербайджанский героический епос, Баку, 1996, с.22-40

7.     Нябийев А. Естетик дцшцнжядян милли идеолоэийайа, «Азярбайжан» гязети, 27 май 2002

8.     Коккйара Дж. Историйа фолклористики в Йевропе, М., 1960

9.     Кюпрцлц Ф. Тцрк саз шаирляри, Анкара, 1962

10.           Нябийев А. Озан-ашыг трансформасийасы вя йени ифачылыг институту. Бакы Университетинин Хябярляри Щуманитар Елмляр Серийасы. Бакы, 2002, №3, с.53-63

11.           Азярбайжан мусиги алятляри, Бакы, 1956

12.           Азербайджанскийе мугамы, М., 1947

13.           Тцркийя тарихи, Ы ж., (1018-1300), Тцрк Тарищ Куруму Басым Еви, Анкара, 1990

14.           Четин Йеткинез. Етник вя Топлумсал Йюнлрийлы Тцрк Щарекетлери ве Девримлери, Ы ж., Истанбул, 1974

15.           Маса Ансиклопедийасы, Истанбул, 1972

16.           Бекташи эцлляри, Истанбул, 1973

17.           Пир Султан Абдал. Щайаты. Санаты, Сирлери, икинжи басылыш, Истанбул, 1969

18.           Дертли вя Сейрани. Санати. Есери, башкы щазырлайан Жащит Юзтелли, Истанбул, 1964

19.           Дадалоьлу. Шерляри. Истанбул, 1996

20.           Тцрк халг шери антолоэийасы. Истанбул, 1972

21.           Анадолу ашыглары. Бакы, 1993

22.           Ашыг Вейсял. Достлар Баны Щатырласын. 4-жц башгы, Истанбул. 1974

23.           Йунис Имря. Эцлдястя, Бакы, 1992

24.           М.Гасымлы. Ашыг сяняти. Бакы, 1996

 

 ШИРВАН  АШЫГ  МЯКТЯБИ

 

Ашыг йарадыжылыьынын юзцнямяхсус тарихи тякамцл вя инкишаф мярщяляси кечдийи гядим мядяниййят мяркязляриндян бири дя Ширвандыр. Ширванын инзибати-ярази бюлэцсц орта ясрлярдян чох-чох габаг щямин яразини ящатя едян истила вя таланларла баьлы тез-тез дяйишся дя о, юзцнцн илкин яразисинин бюйцк бир щис­сясини ясасян горуйуб сахлайа билмишдир. «Мцхтялиф дюврлярдя Ширванын бир щиссяси Атропатен дювлятинин тяркибиндя олмуш, Ширванын Шимал щиссяси ися Жя­нуби Даьыстанын шящяр вя йашайыш мянтягяляринин сярщяддиня гядяр узаныб эетмишдир» (1,с.13). Ширван ян гядим мянбялярдя Хязярин гярб сащили бойу Кцр чайындан жянуба узаныб эедян, орта ясрлярдян яввялки Аьван, йахуд Гафгаз Албанийасынын бюйцк бир щиссясини ящатя едян ярази кими тягдим едилир (1,с.13).

Ширван топоними барядя мцхтялиф фикирляр вардыр. «Щямин топонимя бир сыра юлкялярин йер адларында – тцрк Кцрдцстанында, Шимали Ирагда, Жянуби Азярбайжанда (гярб щиссясиндя) Хойдан жянубда вя Хорасан йахынлыьында тясадцф едилир. Бу топоним Ираг тайфаларындан биринин ады кими дя хатырланыр» (1,с.13). Ираг атласында Ширван бир тайфанын йашадыьы айрыжа бюлэя кими эюстярилир (2,с.64). Башга бир мцлащизяйя эюря Ширван Януширяван шащын ады иля баьлы «Ширляр юлкяси», йахуд «Сцд эюлц» юлкяси адларыйла ялагяляндирилир (3,с.34-35). Ширваншащларын орта яср тарихинин арашдырыжысы В.Ф.Миронскийя эюря «Ширваны Шярги Гафгазын Хязярин жянуб сащилляриндяки гядим йашайыш мянтягяляри иля ялагяси олан бир сыра адлар сырасына дахил етмяк мцмкцндцр (Эилан, Дейлам)» (3,с.35). Башга бир мянбядя ися Ширванын ширваншащлыьын гядим мяркязляриндян олдуьу вя онун ХВЫЫ ясрин сонларына гядяр мювжуд олмасы тясдиглянир. Ширванын тарихи-жоьрафи характеристикасы тарихшцнас С.Ашурбяйли тяряфиндян даща эениш ящатя олунмушдур (1,с.13-18).

Бизим еранын ВЫ ясриндян ады чякилян яразидя йаранмыш Ширваншащлар дювляти мин илдян артыг бир мцддятдя фяалиййят эюстярмиш, Азярбайжан халгынын мядяни-тарихи, сосиал-игтисади йцксялишиндя мцщцм рол ойнамышдыр. Ширван­шащлар дювлятинин тарихи буэцнкц милли тарихшцнаслыьын ян аз юйрянилмиш сащяля­риндян бири олса да, дцнйа тарихшцнаслыьынын щяля дя диггят мяркязиндядир. Гафгазда, еляжя дя бцтцн Йахын Шяргдя орта ясрлярин гцдрятли феодал дюв­лятляриндян олан, гядим дюврлярдян эениш яразидя мядяни тяряггинин йцксялишиндя мцщцм тарихи рол ойнайан Ширваншащларын тарихдяки ролунун эениш шякилдя ачыгландыьыны сюйлямяк олмаз.

Мялумдур ки, Ширван чох гядимдян Шималдан Дярбянд вя Дарийал кечидляри васитясиля Азярбайжан яразисиня гядим кючяри вя отураг тайфаларын илкин ахынларыны гябул едян ярази­лярдяндир. Мящз бурада йерли тайфларла Гафгаз, ирандилли вя прототцрк тайфаларын илкин тямасы вя гаршылыглы ялагя просесляри баш вермишдир. Сон дюврлярдя бир сыра арашдырыжыларын айры-айры мцлащизяляриндя бу тарихи йара­дыжылыг просеси ясассыз олараг инкар едилир. Ширван яразисиндя мцхтялиф дилли ет­носларын гаршылыглы дифференсиасийасы тящриф едилир, щямян просесляр хейли сонра­лара, щям дя башга реэионлара кючцрцлцр. Мящз бу яразидя Азярбайжан халгынын вя Азярбайжан дилинин йаранмасы цзяриня кюлэя салыныр, Азярбайжан дилинин тяшяккцл вя формалашма гайнаглары йанлыш гялибляря ютцрцлцр, азяр­байжанчылыьын тарихи йарадыжылыг яняняляри нязярдян гачырылыр, бир сыра щалларда ися там тящриф едилир. Бу ися яслиндя Ширванда йараныб мейдана эялмиш милли-мяняви вя яхлаги дяйярлярин инкарына апарыб чыхарыр.

Йухарыда дейилдийи кими, «Азярбайжанчылыг б.е.я. ЫВ ясрдя мцстягил Азярбайжан дювлятинин ян гядим сяляфи олан Атропатен дювляти яразисиндя мейдана эялмишдир» (4,с.54). Бу дювлят ися яразинин тцрк мяншяли даща гядим сакинляри олан кутилярин, манилярин башга эялмя тайфаларла гайнайыб-гарышмасы сайясиндя мейдана чыхан «атарпатакана» адлы супер етносун йашадыьы вя хейли сонра «Атропатен» адланан гядим дювлятин тяркибиндя апарыжы мювгейя малик олмушдур (5,с.5). Азярбайжанлылар тарихин йени сящифясиндя йерли вя эялмя тцрк етносларын гаршылыглы тямасындан доьуб тюряйян, онларын бир сыра мяняви-яхлаги дяйярлярини гябул едиб йени естетик дяйярлярля зянэинляшдиляр. “Атропатен яразисиндя эялмя вя йерли етносларын гаршылыглы дифференсиасийасы мараглы йарадыжылыг просесини формалашдырмышдыр. Тцрклярин юзц иля эятирдикляри прототцрк дцшцнжяси, - мясялян, йарымчыг тцрк пантеону, гядим тцрк мифоложи системи, танрычылыг эюрцшляри вя с. бурада гядим тцрк, тцрк-Атропатен синкретизминдя йени суперетносу (азярбайжанлылары) формалашдырды. Бу суперетнос юз еркян сойкюкцнц бюйцк мцщафизякарлыгла тцрк вя Иран мяншяли етносларын мядяни дцшцнжясиндян – дилиндян, мяняви дяйярляриндян фяргли дил вя мядяни дяйярляр йаратды. Йени суперетносун формалашдыьы мядяни-културоложи ващидляр щеч бир ассимиллиййасийа просесиня уьрамадан тарихян юзляриня мяхсус мяскунда (яразидя) азярбайжанлылары вя онлара мяхсус йцксяк естетик дцшцнжяни – азярбайжанчылыьы бяргярар етмишдир (4,с.54). Азярбайжан тарихшцнаслыьында халгымызын етник сойкюкц, тцрклярин бу эцнкц яразиляря эялмяляри, Азярбайжан халгынын йаранмасы иля баьлы фикир айрылыглары вардыр (6,с.17-40).

Азярбайжанчылыьын Атропатен яразисиндян кянар, даща фяргли етнос вя тайфаларын дифференсиасийасынын нятижяси олмасы, бурада щун-гыпчаг вя оьуз тцркляринин башлыжа йарадыжы функсийаларда чыхыш етдийини ещтимал едян мцлащизяляр дя вардыр (7,с.91-110). Щямин мцлащизялярдя Азярбайжан халгынын формалашмасында щун-гыпчаг вя оьуз тцркляри иля йанашы, ады щяля гяти шякилдя дцрцстляшдирилмяйян «бир сыра азсайлы гейри-тцрк мяншяли етнослар»ын да иштирак етдийи эюстярилир (7,с.110). Азярбайжан халгынын Атропатен яразисиндя дифференсиасийа просесиндя иштирак едян щямин «азсайлы гейри-тцрк мяншяли етносларын» кимлийи, онларын азярбайжанлыларын йаранмасындакы дифференсиасийасынын башлыжа истигамятляринин дцрцстляшдирилмяси тябии ки, азярбайжанчылыьын Атропатенля тарихи ялагясини айдынлашдырмаьа йени щялледижи аргументляр оларды.

Тарихи мянбяляр ися эюстярир ки, тцрк-монгол тайфалары Шимали Авропайа бизим ерадан яввял йох, бизим еранын илк ясрляриндя эялмишляр (8,с.152). Щунларын Азярбайжан яразисиня эялишийля баьлы мцлащизялярдя ися «б.е. миниллийинин йарысына гядяр бу яразилярдя щеч бир щуннун олмадыьы мялумдур. Хунлар ися щуннлар дейилди». Онлар б.е. ЫЫ ясринин 50-60-жы илляриндя Волга сащилляриня гядяр эялиб чыхмышлар» (6,с.289-291). Бцтцн бу фактлар ишыьында мцхтялиф сойлу, мцхтялиф дилли етнослары Шимал гапысындан гябул едиб бу яразини Азярбайжан халгынын формалашмасы вя гаршылыглы дифференсиасийасынын гайнар ожаьына чевирян Ширван иряли сцрцлян ещтимал вя фярзиййялярин щягигятя ня дяряжядя уйьун олмасындан, тарихи фактларын ону щансы сявиййядя тясдиг етмясиндян асылы олмайараг Азярбайжан халгынын формалашдыьы, милли Азярбайжан дювлятчилийинин мцкяммял ясасынын гойулдуьу яразилярдян биридир. Б.е. илк йцзилликляриндян Ширванда, онун эениш щиссясини ящатя едян Атропатен яразисиндя гейри-тцрк тайфаларынын бу реэионун гядим тцрк мяншяли, йахуд щямин яразиляря эялиб-гайыдан кючяри тцрк тайфалары иля гаршылыглы дифференсиасийасы мювжуд олмуш, бунун нятижясиндя дя йени суперетнос олан азярбайжанлылар мейдана чыхмышлар. Узун тарихи мцддят ярзиндя онлар даща эениш яразиляря сяпяляниб йайылдыгжа щямин яразилярдя цмумазярбайжан мядяниййятинин ясасыны гоймушлар. ВЫ ясрдян башлайараг Ширваншащлар дювлятинин йаранмасы ися мядяниййятин тарихи йцксялишиня щялледижи тясир эюстярмиш, мемарлыг, рянэкарлыг, мусиги сяняти иля йанашы сюз сянятинин, хцсусиля озан йарадыжылыьынын инкишафына мцнбит зямин щазырламышдыр.

Ширван гядим дцнйанын бир сыра инкишаф етмиш мядяни юлкяляри иля тарихи ялагялярдя олмуш, Шярг вя Гярб мядяниййятинин апарыжы наилиййятляри иля йахындан таныш олмушдур (1,281).

Яряб истилачыларынын бу яразилярдяки гядим мядяниййятлярин олуб-галаныны йерля-йексан етмяси, бцтцн милли, мадди вя мяняви мядяниййят нцмуняляриня, о жцмлядян озан йарадыжылыьына йени ижтимаи-тарихи шяраитдя сон гоймасы тарихи бир щягигят кими унудулмаздыр (9,с.123).

Профессор М.Щ.Тящмасиб щаглы олараг йазырды ки, В-ВЫЫ ясря гядярки ядябиййат тарихимиздян бу эцн ялимизя щяр щансы бир нцмунянин эялиб-чатмамасы о демяк дейилдир ки, щямин дюврлярдя ядяби дцшцнжямизин мейданлары сюзсцз, ядяби-бядии янянясиз олмушдур, яксиня, щямян ясрлярдя бядии сюзцмцзцн ян эюзял нцмуняляри йараныб йайылмышды, онлар садяжя олараг эялиб бу эцнцмцзя чатмамышдыр (10,с.25). Бу щягигяти бир сыра яряб тарихи гайнаглары иля йанашы, гядим мядяниййятмиздян хябяр верян ядяби-бядии мянбяляр дя тясдиг етмякдядир. М.Гашгаринин «Дивани лцьят-ит тцрк» ясяриндян мялум олур ки, щяля ХЫ ясрдя шифащи поезийамызын камил шякли формалары, мясялян, аталар сюзц, мясял, гошма, эярайлы вя с. дилдя ишляк шякиллярдян олмушдур (11,с.232). Ф.Кюпрцлц ися ВЫЫЫ-ХЫ ясрлярдя Анадолуда саз шаирляринин юзцнямяхсус сяняткарлыг яняняляриня малик олдугларыны эюстярирди (9,с.143). Щямин мцлащизяляри йени фактларла зянэинляшдирмяйя жящд едян М.Щ.Тящмасиб ися мянтигинин эцжцня ясасланараг йазырды: «Зяманямизя гядяр йашайыб эялмиш бир сыра нцмуняляр сцбут едир ки, Нясими дюврцндя (йяни ХЫВ ясрдя – А.Н.) халгымызын коллектив йарадыжылыьынын мящсулу олан мярасим няьмяляри дя, дастан йарадыжылыьынын ясас нювляри дя, байаты, эярайлы, гошма формаларында йараныб-йашайан халг шери мювжуд имиш» (12,с.4). Тцрк халг шеринин сон вахтларда ачыгланан гайнаглары, хцсусиля озан сяняти ясасында ашыг ифачылыьы институнун йаранма тарихийля баьлы гайнаглар бу мцлащизялярин доьрулуьуну бир даща тясдиг етмякдядир (4,с.53).

Анадолу ядяби мцщитиндя йени тяшяккцл мярщяляси кечян ашыг институту тарихян чох гыса мцддятдя пярвяриш тапды. Бир сыра ижтимаи-тарихи, сийаси вя сосиоложи сябяблярля баьлы йахын вя узаг еллярдя якс-сяда верди. Анадолу ижтимаи щяйатына гисмян йахын вя охшар сосиал шяраит Ширваншащлар дювляти яразиси цчцн дя сяжиййяви иди. Бурада йараныб йцксялян халг йарадыжылыьы яняняляри анадилли шеримизин шифащи вя йазылы голларынын формалашмасына щялледижи тясир гайнаглары кими юзцнц эюстярир.

ХЫ йцзилликдян башлайараг Азярбайжанда поезийа яняняляри гцдрятли йцксялиш дюврцня гядям гойду.

Ширваншащлар сарайы ятрайында танынмыш сарай шаирляри жямляшди. Суфи эюрцшляри иля мяшщур Баба Кущи ибн Бакуйя юзцнцн суфи шерляриндян ибарят диваныны йаратды (1,с.219). Фяляки вя Хагани Ширваниляр Азярбайжан шеринин илк гцдрятли нцмцнлярини гялямя алдылар. «ХЫЫ ясрдя ЫЫЫ Манычющр вя Ы Ахистанын дюврцндя Ширваншащлар сарайында Азярбайжан поезийа мяктяби мейдана чыхды ки, онун да башчысы «шаирляр шащы» (мялик-яш–шцяра) Низам ад-Дин Абу-л-Ала Эянжяви иди. О,ейни заманда ЫЫЫ Маничющрцн сарай шаири вя Ширваншащларын баш нядими – мяслящятчиси щесаб едилирди». (1,с.219). Бу дюврдя сарай ятрафында бирляшян шаирляр ичярисиндя Иззяддин Ширвани вя башгалары юзляриня бюйцк шющрят газанмышдылар.

ХЫЫ ясрдя йарадыжылыг яняняляри иля дцнйа поетик дцшцнжясиндя йени мярщяля йарадан Низами Эянжяви (1141-1209) Азярбайжан шериндя мцщцм щадися иди. Низами йарадыжылыьы Азярбайжанын Шяргин гцдрятли поетик яняняляринин бешийи олдуьуну тясдиг етди. Мараглы мясялялярдян бири Низаминин Ширван поетик яняняляри иля баьлылыьыдыр. Суфи гайнаглары иля сых ялагяли олан яхилик тяригятинин ардыжыл тяряфдары олан Низами Эянжяви сарайы гябул етмяся дя шащлара юз ясярлярини эюндярмиш, Ы Ахистанла сямими мцнасибятляр йаратмышды (13,с.27,35).

ХЫ-ХЫЫ ясрляр Ширванда анадилли шерин, халг шери цслубунун, ашыг сянятинин тярягги едиб йцксялмяси иля дя яламятдар иди. Щясяноьлу анадилли шерин илк йазылы нцмунялярини йаратдыьы кими, Ширваншащлар сарайы озан йарадыжылыьы зямининдя мейдана чыхан ашыг ифачылыьы институтунун формалашмасында фяал рол  ойнады. Анадолу ядяби мцщитиндян фяргли олараг, шифащи янянялярин йараныб йайылмасы Ширванда юзцнямяхсус бир йолла инкишаф едирди. Сарай щямин яняняляри – хцсусиля саз-сюз янянялярини истигамятляндирирди. Ширваншащлар сарайында хцсуси сазанда дястяляри формалашмаьа башламышды. Онларын репертуары сцрятля озан репертуарындан айрылыб йени истигамятя йюнялирди. Ашыг сянятинин пешякар ифачылыг институту кими формалашмасында сарай мцщитинин тясири хцсусиля эцжлц иди. ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Ширваншащлар сарайында хцсуси озан дястяляри фяалиййят эюстярирди. Османлы дювляти кими, Ширваншащлар дювляти дя ашыг сянятиня хцсуси диггят йетирир, бу пешякар ифачыларын жямиййятдяки нцфузуна юням верирдиляр (14,с.157-159).

ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя Ширванда саз сяняти, халг шери шякилляри кцтлявиляшмиш вя халгын милли мяишятиня дахил олмушду.

ХЫЫЫ ясрдя Анадолуда шифащи йарадыжылыг яняняляринин эцжлянмяси, хцсусиля Йунис Имрянин йарадыжылыьында тясяввцф-суфи дцнйаэюрцшцн бядии якси, Анадолу ашыг мяктябинин мейдана эялмяси Ширванда шифащи йарадыжылыьа тякан верди. Классик поетик янянялярин, хцсусиля анадилли шерин йцксялиши иля йанашы, бурада ашыг йарадыжылыьы йени мярщяляйя йцксялди.

Йунис Имря мяктябинин тясири иля Ширванда ашыг мяктяби мейдана чыхды, юзцнямяхсус саз-сюз яняняляри формалашды.

Ширван ашыг мяктяби ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя юзцнцн пешякар ифачылыг вя дастанчылыг репертуарыны бяргярар етди. Озан цслубу зяминини ясас эютцрмякля о, тяккя-дярвиш, гам-шаман яняняляриндян тамамиля фяргли ифачылыг вя импровизаторчулуг институту кими шющрятлянди. Йунис Имрянин, еляжя дя Анадолу ашыг мяктябинин бир сыра габагжыл суфи эюрцшляри бу мяктябин щям ифачылыг, щям дя дастанчылыг репертуарында юзцнц эюстярмяйя башлады. Халг шеринин апарыжы шякилляри айры-айры ифачы ашыгларын репертуарында йени йарадыжылыг мярщяляси кечдийи кими, яняняви наьыл сцжет вя мотивляри дя ашыг ифасына дахил олуб мящяббят сцжетляри кими йарадыжылыг мярщяляси йашады. «Шащ Исмайыл», «Ясли-Кярям», «Ашыг Гяриб» вя башгалары бу жящятдян пешякар репертуарда даща чох йер тутмаьа башлады.

Ширван ашыг яняняляринин ядяби мяктяб сявиййясиня йцксялмясиндя Ширванын онларла ады бизя эялиб чатмайан саз-сюз сяняткарларынын йарадыжылыьынын мцщцм ящямиййяти олду (9,с.24-26). Буну, ейни заманда ашыг йарадыжылыьынын башланьыжы кими эютцрцлян вя ХВЫ ясрдя бизя эялиб чатан Гурбани шеринин форма, мязмун, сяняткарлыг хцсусиййятляри, еляжя дя ады шаирликля ашыглыг арасында гцдрятли бир йарадыжылыг яняняси кими шющрятлянян, яслиндя ися щяля юйрянилмямиш галмагда давам едян Йунис Имря сяняти дя тясдиг етмякдядир.

Анадолу ашыг яняняляри мящдуд чярчивядя галмады, сцрятля йахын вя узаг елляря йайылды, илк мцкяммял тюрянишини ися Ширванда тапды. Ширван  мяктяби щямян дюврдя бурада йени йарадыжылыг яняняляри бяргярар етди,  Молла Гасымын (1230-1325) шяхсиндя форма, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялди. Йунис Имрянин мцасири олмуш Молла Гасым щаггында бизя аз мялумат эялиб чатмышдыр. Лакин эялиб чатанларын юзц онун йашадыьы дювр вя йарадыжылыг йолу иля баьлы бир сыра фактлары дцрцстляшдирмяйя кифайят едир.

Молла Гасым барядя илк мялуматы Салман Мцмтаз вермишдир (15,с.107). Ашыг йарадыжылыьынын жидди топлайыжысы вя тядгигатчысы олан С.Мцмтаз Молла Гасымын ики тяжнисини вя бир эярайлысыны «Ел шаирляри» (15,с.109-110) китабында чап етдирмишдир. Сонра ися ашыьын щяйат вя йарадыжылыьы иля баьлы тядгигат ишляринин апарылмасыны важиб щесаб едян С Мцмтаз илк мцшащидя вя мцлащизялярини юзцнцн «Молла Гасым вя Йунис Имря» (18,с.1) мягалясиндя цмумиляшдирмишдир. Щямян мягалядя мцяллиф Молла Гасымын Йунис Имрянин мцасири олмагла йанашы, онун Щясяноьлу иля бир дюврдя йашайыб йаратдыьыны гейд етмишдир. Салман Мцмтаз Молла Гасымы «ел шаири» адландырса да  онун  юз  дюврцндя  анадилли  шеримизин  эюркямли  бир  нцмайяндяси  кими

тягдим етмиш, халг шери цслубунда гошуб дцздцйц шерлярля халг ичярисиндя шющрятли бир сяняткар кими танындыьыны эюстярмишдир (18,с.21).

Салман Мцмтазын репрессийасындан сонра анадилли шеримизин йаранма тарихи ачыгланаркян тядгигатчынын мялум сябяблярля баьлы арашдырмаларына эениш истинад едилмямиш, Щясяноьлунун йарадыжылыьы диггят мяркязиндя сахланылмыш, Молла Гасымын цзяриндян сцкутла кечилмишдир. Бу яняня тяяссцф ки, сонралар да давам етмишдир. Щятта ашыг поезийасынын йаранма тарихи кими чох важиб бир мясялянин мцяййянляшдирилмяси заманы Молла Гасым «йада дцшмямишдир». Бунун башга бир сябяби ися тябии ки, Молла Гасымын тясяввцф, суфи эюрцшлярля баьлылыьы иля ялагядар олмушдур. Лакин сонралар, хцсусян ютян ясрин 80-жи илляриндян башлайараг ашыг йарадыжылыьы тядгигатчылары бу мясяляйя йери эялдикжя тохунмуш, она бу вя йа диэяр шякилдя мцнасибят билдирмишляр. Юз арашдырмаларында гяти фикир сюйлямяйя щямишя ещтийатлы йанашмасы иля фярглянян М.Щ.Тящмасиб беля бир фикирдяйди ки: «Яэяр Салман Мцмтаз дцз дейирся, йяни Ширванлы Гасым доьрудан да Йунис Имря иля, Щясяноьлу иля мцасир олмушса, биз ел тярзиндя йаранан шеримизин, хцсусиля йцксяк сяняткарлыгла йазылмыш тяжнисляримзин дя тарихини чох гядимлярдя ахтармалыйыг…

… Шцбщясиз ки, Ширванлы Гасым ня гядяр мцдрик вя истедадлы сяняткар олса да бу дили (Азярбайжан дилини – А.Н.) бир вя йа бир нечя илдя тякбашына йарада билмязди» (12,с.ЫВ). М.Щ.Тящмасибин С.Мцмтаза шцбщя иля йанашмасынын щансы мцнасибятля баьлы мейдана чыхдыьыны сюйлямяк чятиндир. Чцнки о, С.Мцмтазын Сары Ашыг, Гурбани, лятифяляр вя онларла бу гябилдян олан башга топлама ишляриня вя нязяри мцлащизяляриня истинад едяндя еля бир тяряддцд эюстярмямишдир. Яэяр мцяллифин бу тярддцдц мягалянин йазылдыьы дюврдя Молла Гасымын суфи эюрцшляри, аллащсевярлийи сийаси бахымдан мягбул дейилдися, М.Щ.Тящмасиб «Яэяр С.Мцмтаз дцз дейирся» шцбщяси иля бир нюв юзцнц горумаг мювгейи тутмуш, бунунла да ашыг йарадыжылыьынын тяхминян цч йцз иллик тарихи цзяриня кюлэя салмыш вя Ширванлы Гасыма бир шяхсиййят кими икили мцнасибят формалашдырмышдыр. Бунун башга бир сябяби ися СМОМПК мяжмуясиндя йол верилмиш тарихи йанлышлыгла ялагядар ола билярди. Щямин долашыглыг Молла Гасымын шяхсиййятиля Хястя Гасымын ейниляшдирилмясиня эятириб чыхармышдыр.

Сон иллярдя ашыг йарадыжылыьынын мяншяйи вя тякамцлц иля баьлы бу мцщцм мясяля ятрафында апарылан арашдырмалар нящайят ки, долашыглыьын айдынлашдырылмасына,  Молла  Гасымын  дюврц  вя  йарадыжылыьы   цзяриня   салынмыш кюлэяни гисмян дя олса арадан галдырылмасына имкан вермишдир (16,с.103-144).

Сон иллярдя Молла Гасымын истяр Тцркийядя, истярся дя Азярбайжанда тапылыб цзя чыхарылан шерляри Молла Гасымын ХЫЫЫ яср Ширван ашыг мяктябинин йарадыжылыьындан олдуьуну тясдиглямякдядир (16,с.104-144). Молла Гасымын сон вахтларда Ширвандан, даща дягиг десяк Шамахы, Дярбянд, Губа вя Шяки районлары яразисиндян йазыйа алынмыш даща беш тяжниси, ики дейишмяси, он цч эярайлысы, бир устаднамяси, бир вцжуднамяси вя бир дуваггапмасы, еляжя дя мцхтялиф арашдырыжылар, хцсусян Аьалар Мирзя, Ашыг Щашым вя башгалары тяряфиндян йазыйа алынмыш шерляри вардыр (18,с.3-12). С.Мцмтаз да Молла Гасымын бир тяжнисини, ики эярайлысыны чап етмишдир. Сонрадан ися тяяссцф ки, онлар да мцхтялиф няшрлярдя айры-айры сяняткарларын, йа да намялум ашыгларын ады иля чап едилмишдир.

Молла Гасымын няшр олунмамыш вя щяля ялйазмаларда олан тяжнис, эярайлы, гошма, дейишмя, устаднамя вя вцжуднамяляри бир нечя жящятдян диггяти жялб едир. Биринжиси, бу поетик нцмунялярдя ХЫЫЫ-ХЫВ яср халг шериня мяхсус дил, цслуб, эюзяля хитаб, эюзяллийин тяряннцмц иля баьлы яняняляр горунуб сахланмышдыр. Икинжиси, онларда суфи дцнйаэюрцш – бцтцн эюзялликлярин йарадана мяхсуслуьу, дцнйанын фанилийи, эюзяллийин аллащын верэиси олуб верилян вя алынан олмасы, инсан ян эюзял мяканыны аллащын дярэащында эюрмяси вя с. юз яксини тапмышдыр. Бу жящятдян Молла Гасымын Йунис Имря иля ягидя йахынлыьы, онун мцасири олмасы вя йарадыжылыглары арасында янянявилийин мювжудлуьу диггяти жялб едир.

Молла Гасымын лирикасында лирик Мян чох гцрурлу вя бяшяридир. О, щяр эюрдцйцнц эюзял щесаб етмир, эюзяли хош гылыглы, лятиф данышыглы, саф гялбли кими тясяввцр едир. Ширван ашыг шери янянясиня уйьун олараг севэилисиня аллащ тяряфиндян верилмиш эюзялликлярин, - ала эюзлярин жан алмасыны, эцл чющрясини, ал йанаьыны, бал додаьыны, эюзял дярщаныны тяриф етмир.Буну юз шястиня сыьышдырмыр. Ону щурийя, гылмана, мялякя дя бянзятмир. Севдийи эюзялин эюзяллик чаларларыны фаш еляйиб ону диля-дишя салмыр, эюзяля йалныз бюйцк севэисини, варлыьы иля баьлылыьыны йетирир. Ейни заманда шяхсиййятини севэилиси гаршысында кичилтмир, «цзцнц севдийи эюзялин айаьы алтында пайяндаз» елямир. Щяйатда, доланашыгда олдуьу кими, севэисиндя дя юзцнц дяйанятли, мяьрур вя гцрурлу тутур. Цчцнжц жящят ися Молла Гасымын шерляриндя юз дюврц, йашайыш йери, достлары, аиля цзвляри вя с. баьлы мцяййян автобиографик мялуматлара йер вермясидир. Мясялян, «Ай аьа щарай» тяжниси бу жящятдян мараг доьурур. Бурадан эюрцнцр ки, Молла Гасым, мцасири Йунис Имря кими, дюврцнцн габагжыл эюрцшляриня бяляд олан, Кабулдан Дямяшгя гядяр эязиб Шяргин зянэин мядяниййятиня йийялянян, шер, сянят, поезийа аляминдя юзцнямяхсус йери, тутуму олан сяняткар кими чох эениш бир яразидя танынмышдыр. Молла Гасым «Ширванлы Гасым», «Шикястя Гасым», «Гасым», «Молла Гасым» тяхяллцсляри иля шерляр йазмыш, онун Шярг юлкяляриндя ад-саны, Йунис Имрянин Гафгаздакы шющрятиндян аз олмамышдыр. Молла Гасым ХЫЫЫ яср Азярбайжан ашыг шеринин ян камил нцмунялярини йаратмышдыр.

Ящдц-лямйязял, ващидц-йекта,

Салма мяни эюздян айаьа щарай!

Мцнтяща говрулдум тяняли сюздян,

Пярваня тяк йандым, айаьа щарай!

                  

Севдиэим ал эеймиш, яля йапышыр,

 Бу сыныг кюнлцмцз яля йапышыр.

Биздя бир нишан вар яля йапышыр,

Мцхянняс йапышыр, айаьа щарай!

                   

Кабулдан эялдцн сян Дямяшг елиня

Бцлбцл ярзи-щалын демиш эцлцня.

Шикястя Гасымын демиш кцлцня,

Сян юзцн йетиш эял, ай аьа щарай!

 

Ширванлы Гасымын севэилисиня мцражиятиндя, чаьырышында да бир аьайаналыг юзцнц эюстярир ки, тякжя бу тяжниси ону ХЫЫЫ-ХЫВ ясрин тяжнис устасы олмасыны тясдиглямяйя кифайят едир. Тяжнисин цслубу ня Гурбанинин, ня Аббас Туфарганлынын, ня дя Хястя Гасым цслубуна бянзямир. Бу щяр цч гцдрятли сяняткардан яввялки дюврдя, йазыб йаратмыш Щясяноьлу, Й.Имря, Г.Бурщаняддин, бир аз да И.Нясиминин цслубуна йахынлашыр.

Молла Гасымын шяхсиййяти онун эярайлыларында да юзцнц эюстярир. Яйилмяз вя гцрурлу, дярин мящяббятля севян сяняткарын орта ясрлярин устад ашыгларынын щеч бириндя нязяря чарпмайан, тякрарланмайан дейим тярзи, ифадя цслубу, мязмун эюзяллийи адамы валещ едир. Молла Гасым философ сянякардыр. О, бцтцн эюзялликлярин ютцб кечяжяйиня, инсанларын данышан ширин дилинин сусажаьына вя онун бир эцн юз ябяди мяканына, - аллащын дярэащына говушажаьына яминдир. Молла Гасым бу шерляриндя сырф суфи дцнйаэюрцшц ифадя едир.

Йумулмуш шол ала эюзляр,

Гийамят йолуну эюзляр.

Щаны ширин, шякяр сюзляр

Дящаны бизябан эюрдцм.(14,с.122)

 

Ашыьын щяйаты мцшащидяси гцввятлидир. О бир тяряфдян реал щягигятляря, диэяр тяряфдян суфи эюрцшляриня ясасланмагла щярянин йерини вя мяшьулиййятини айдын эюрцр. Инсанын бюйцк танрыдан верилмиш жанынын мющнятдя олмасына ажыйыр. Бир эцнлцк ейш-ишрятин зювг-сяфасынын ютяри олдуьуна ишаря вурур, жямиййятдя инсанын зиддиййят вя тязадлардан, язаб вя ишэянжялярдян азад олуб сон анда торпаьа говушараг щечдян башга бир шей олмадыьына инаныр:

Кими ейш иля ишрятдя,

Кими зювг иля сющбятдя,

Кими рянж иля мющнятдя,

Гаты щалын йаман эюрдум! (14,с.122)

Ширванлы Гасым ашыг поезийасмында бир сыра хитаб, дейим, рядиф, тяшбещ вя с. илк йарадыжыларындадыр. Онун поетик дяйярлярдян истифадяси ХВЫ ясря гядярки халг шеринин цмуми цслуб вя ифадя тярзини ящатя едир. Ону да демяк лазымдыр ки, бу шерлярдя щяля ХВ-ХВЫЫЫ яср ашыг поезийасына мяхсус ахыжылыг, ряванлыг, поетиклик йохдур. Ширванлы Гасымын истяр ялимиздя олан щяля няшр олунмамыш гошма вя эярайлыларында, истярся дя С.Мцмтаз вя башга наширлярин чап етдирдийи нцмунялярдя мцяййян архаик шякил, бюлэц вя ифадя яламятляри нязяря чарпыр. Онларда османлы-тцрк дили лящжяси иля йанашы, яряб-фарс сюзляринин, тяркибляринин, сюз бирляшмяляринин иштиракы фяалдыр. Бу нцмунялярдя ейни заманда анадилли шерин илк бакиря дейимляри юзцнцн поетик яксини тапыр. «Сяням», «Пяри», «Эюзял» вя б. ифадяляр ашыг шери цчцн яняняви форма вя шякли эюзялликляр йарадыр. Бу поетик эюзялликлярин лап тязя-тяр дейимляри мящз Молла Гасымын ады иля баьлыдыр. Онун «Сяням»и щям поетик ифадя системиня, щям дя форма вя мязмун ящатялийиня эюря щямин рядифдя йаранан даща илкин формадыр ки, ону сонракы йцзилликлярин щеч бир сяняткарынын йарадыжылыьы иля ейниляшдирмяк олмаз:

 

Кялбинтяк гапында пайибяндям мян,

Санма ки вяфада йа Сяням, Сяням.

Юзцн ки билирсян дярдимяндям мян,

Йетмязсян дярдимя йа Сяням, Сяням.(14,с.135)

Молла Гасымын Сянями исми мялум олмайан севэилидир. Ашыьын дярдимянд олдуьуну эюзял билян севэили Сяням дя ону севян ашиьин – дярдимяндидир. Севилян эюзялин адыны пцнщан сахланмаг Ширван мяктябиня мяхсус хцсусиййят олуб сонралар Халтанлы Таьынын, Молла Жцмянин, Мирзя Билалын вя башгаларынын йарадыжылыьында давам етдирилмишдир.

Бу кими хцсусиййятляр Молла Гасымын ялдя олан башга шерляриндя дя нязяря чарпыр. ХЫЫЫ-ХЫВ яср Ширван ашыг шеринин бир сыра еля сяжиййяви хцсусиййятляри щямин поетик нцмунялярдя юзцнц эюстярир ки, онлар Молла Гасымадан сонра да лайигинжя горунуб сахланмыш, ашыг мяктябинин йени йарадыжылыг яняняляринин формалашмасына, пешякар ифачылыг вя дастан йарадыжылыьы репертуарынын йени тарихи шяраитя уйьун инкишаф йолуна дцшмясиня щялледижи тясир эюстярмишдир.

Ширван ашыг мяктяби янянялярини ардыжыллыгла горуйуб сахлайан онларла ады бу эцня эялиб йетмяйян сюз сяняткарлары ичярисиндя даща шющрятлиси Ширванлы Дядя Кярям вя Дядя Йедэар дя вардыр.

Дядя Кярямин (1290-1355) Молла Гасымын шаэирди олдуьу ещтимал едилир. О, Ширван мяктябинин дастан голуну йарадыб йашаданлардан  щесаб олунур. Бир сыра дастанларын Ширван ашыг мяктябиндя мящз Дядя Кярямин реперутарында йараныб формалашдыьы сюйлянилир. Бязи мянбялярдя ися Дядя Кярям тарихи шяхсиййят щесаб едилир, ХЫВ яср Ширван ашыг шеринин вя дастан йарадыжылыьынын эениш бир мярщяляси онун ады иля баьланыр. Эцман едилир ки, ашыьын шерляри бу эцня йалныз «Ясли-Кярям» дастаны васитясиля  эялиб чатмышдыр. Дастанын ися Ширван ашыглары тяряфиндян сонракы йцзилликлярдя йарадылдыьы ещтимал олунур. Она эюря дя «Ясли-Кярям» шерляринин бу эцн йени истигамятдя тядгигиня ещтийаж дуйулур.

Дядя Кярямин шяхсиййяти, онун ашыг йарадыжылыьындакы иштиракы Т.Халисбяйлинин йаздыьы кими, бу эцн Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын юйрянилмясиндя щяллини эюзляйян мцщцм проблемдир. Бу бир тяряфдян ашыг  сянятинин орта ясрляр дюврцнцн бизя аз мялум бир дюврцнц юйрянмяйя, диэяр тяряфдян Ширван дастанчылыьы янянясиндя «Ясли-Кярям»ин йарадыжысы иля баьлы бир сыра мцяммалара айдынлыг эятирмяйя имкан верярди.

Ширван ашыг мяктябинин Молла Гасымдан сонракы дюврдя сюз гошуб дцзян бюйцк сюз устасы Дядя Йедэар (1310-1370) щесаб едилир. Щяр ики сяняткар барядя илк мялумат вя топлама ишляри фолклоршцнас М.Мцрсялова мяхсусдур. Дядя Йедэар барядя эялиб чатан мялуматлара эюря о, ХЫВ ясрдя Ширваншащ сарайында бюйцк рцтбя сащиби олмуш, юзцнцн гырх няфярлик дястяси иля бир сыра дюйцшлярдя гошун габаьында эедян сяркярдя кими танынмышдыр. Онун ятрафындакы гырх иэиди дя юзц кими гящряман, саз чалыб сюз гошан олмушдур. О, шащ ордусунун жаванлары цчцн юлкянин ян сай-сечмя эюзяллярини эюрдцйц йердяжя тутуб атынын тяркиня гойараг сарайа эятирмишдир. Дядя Йедэарла баьлы халг арасында чохлу рявайятляр вардыр, бир сыра дастанларда ися онун адына тясадцф едилир.

Бцтцн бу кими пешякар ифачыларын шяхсиндя Ширван ашыг мяктяби юзцнцн  тарихи йцксялиш мярщялясиня гядям гойду, йени йарадыжылыг мярщяляси кечян ашыг институту ифачылыгда озан янянялярини бярпа етмякля тязя репертуар йаратды, ашыьын импровизаторчулуг функсийаны формалашдырды.

Ширван мяктяби бу дюврдя ашыг йарадыжылыьы цчцн яняняви олмайан бир сыра башга фярди хцсусиййятляри иля дя яламятдар олду. Биринжиси, ашыг сянятинин бящряляндийи ислами гайнаглар Ширванда йухарыда гейд едилдийи кими, сянятин йени бир сащясини – муьамы мейдана чыхарды. Бу сянят яслиндя юзцнцн башлыжа тюряниш ащянэини Гуран айя вя суряляринин охунуш ритминдян, мярсийя вя нощялярин ифа цслубундан эютцрдц. Муьамын ашыг йарадыжылыьындан айрылмасы сонунжунун озан ифачылыьы цслубу ясасында йени импровизялярини йаратды, онун юзцня мяхсус истигамятдя инкишафыны шяртляндирди. Икинжиси, бу дюврдя анадилли халг шери цслубу яряб-фарс поезийасындан эялмя яняняляри сарайдан кянар мцщитдя – халг арасында цстялямякдя йени вцсят алды, сцрятли йцксялиш мярщялясиня гядям гойду. Цчцнжцсц, узун тарихи заман щцдудунда Ширванда йаранан епик яняня – ашыг репертуарына дахил олду.

Пешякар ифачылыгда баш верян бу кими щадисяляр ашыг репертуарына да тясирини эюстярди, ону озан репертуарындан гяти шякилдя айыран, фяргляндирян бир гялибя салды. Бир сыра яняняви наьыл сцжетляри репертуара эялди, ашыг ифасында  мящяббят дастаны типини формалашдырды.

Епик яняня иля лирик цслубун чарпазлашмасы милли дцшцнжядя мцщцм щадися олду, ашыг репертуарына бир-бириндян фяргли мязмун чаларыны ящатя едян силсиля мящяббят сярэцзяштляри, дини яфсаня вя рявайятлярин ахыны эялди. Ашыг ифасында мцхтялиф типли мящяббят дастанлары йаранмаьа башлады.

Ашыг репертуары ХЫВ-ХВ ясрлярдя Ширванда йцксялян хятт цзря инкишаф едирди. Дастан йарадыжылыьы иля йанашы, ашыг шериндя ижтимаи щяйатын лирик тяряннцмц дя юзцнц давам етдирир, мцхтялиф поетик вя гялибли шер шякилляри ашыгларын репертуарында мющкямлянирди. Ашыглар ифаларына лирик шякиллярля йанашы, мцхтялиф дастан нцмуняляри дя дахил едир, беляликля ашыьын сяняткарлыг имканларынын ящатя даиряси эенишлянир, онун жямиййятдяки нцфузу вя мювгейи эетдикжя йцксялирди.

Ширван ашыг мяктяби йени-йени янянялярля зянэинляширди. Бу дюврдя ашыг сянятиндя йайылан башга бир фярди хцсусиййят дя формалашмаьа башлайырды. Бу да пешякар ашыг ифачылыьына муьамын тясири иди. Ширванда муьамла ашыг сянятинин айрылыб юзцнямяхсус сярщядляр йаратмасы онлар арасында зиддиййятли, барышмаз мцнасибятляря эятириб чыхармады. Яксиня, ашыг сяняти щям ифачылыгдан, щям дя йери эялдикжя муьам елементляриндян бящрялянди. Ашыглар ифаларына муьам елементляри дахил етдикляри кими, муьам усталары да ашыг шеринин бир сыра сечмя шякилляринин муьам цстцндя охунма янянясини формалашдырдылар. Бцтцн бунларла йанашы, йазылы классик поезийанын йцксялиши юзцнц эюстярмяйя башлады. Классик цслубда йаранан анадилли шеримизя ашыг йарадыжылыьы, халг шери  эцжлц тясир эюстярмяйя башлады. ХЫВ ясрин бюйцк сяняткары Нясиминин йарадыжылыьында бу тясири эюрмямяк мцмкцн дейилдир (12,с.2). Щямян дюврдя Ширван елмин, мядяниййятин вя сянятин бешийи кими бцтцн Йахын вя Орта Шяргдя бюйцк шющрят тапмышды. Бунун мцщцм сябябляриндян бири Ширваншащлар дювлятинин елмин, мядяниййятинин вя сянятин инкишафына эюстярдийи гайьы иля билаваситя баьлы иди (1,с.216-230).

Щямин дюврдя Ширван ашыг мяктяби бир сыра шющрятли сяняткарлары иля танынырды. Онлардан ады бизя эялиб чатан Мювланя Ширвани, Сяди Ширвани, Аьа Щясян Пирсаатлы, Баба бяй Кирдимани, Султан хан Алпани, Хуршуд бяй Бакуви вя башгаларыны эюстярмяк олар. Тяяссцф ки, Ширванын бу устад ашыгларынын щяр бириндян бу эцня бир-ики эярайлы, тяжнис вя гошма эялиб чатмышдыр.

Щяйатынын бюйцк бир щиссясини гцрбятдя кечирян Мювланя Ширванинин «Дурналар», Сяди Ширванинин «Ай мядяд, ай мядяд», Аьащясян Пирсаатлынын «Ширванын йоллары, тозду, думанды, ай елляр зинданда щалым йаманды» мисралары иля башлайан «Йаманды» гошмасы, Султан хан Алпанинин «Бу дцнйада цч эюзяля ашигям, бири аьды, бири алды, бири эюй» мисралары иля башлайан «Ашигям» гошмасы вя с. кими поетик парчалар мялумдур. Щямин нцмунялярдя ХЫВ-ХВ яср Ширван ядяби-яхлаги вя естетик фикри цчцн яняняви олан мотивлярин тяряннцмц нязяря чарпыр.

Ширван ашыг мяктябинин ХВ йцзилликдя танынмыш нцмайяндяляриндян бири Ашыг Кючяр (1420-1480) иди. Халг шери цслубунда сюз гошуб-дцзян Ашыг Кючяр ел арасында «Ванлы Эюйчяк», «Ванлы Кючяр» тяхяллцсляри иля мяшщур олмушдур. Эюзял гядд-гамяти, мещрибан, йарашыглы чющряси, эцжлц зил сяси олан бу сяняткар Ширванда банлы//ванлы (зил сясли, зянэуляли) бир сяняткар кими бу эцн дя йаддашларда йашамагдадыр.

Йунис Имря вя Молла Гасым яняняляринин давамчыларындан щесаб едилян Ашыг Кючяр дюврцн суфи дцнйаэюрцшцнц мянимсямиш, Ширванда йасявичилик яняняляринин йайылыб эенишлянмясиндя мцяййян рол ойнамышдыр.

Ванлы Кючярин тяржцмейи-щалы барядя зиддиййятли фикирляр мювжуддур. Бязиляри онун ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя йашадыьыны, Йунис Имря вя Молла Гасымын мцасири олдуьуну сюйляйир, башгалары ися Ашыг Кючяри ХЫВ-ХВ ясрлярин сяняткары кими дяйярляндирир. Бир башга арашдырыжы ися ону ХВЫЫ ясрдя йашамыш ермяни шаири Нащапет Кучакла ейниляшдирир, бцтцн йарадыжылыьыны, о жцмлядян «Ванлы Эюйчяк» дастаныны бу ермяни шаиринин адына чыхыр. Сон иллярин ахтарышлары ися Ашыг Кючярин ХВ ясрдя Ширванда йашайан сюз устасы олдуьуну сюйлямяйя даща чох ясас верир.

Ванлы Кючярин бизя сонралар ашыглар тяряфиндян устаднамя вя дуваггапмаларла бязядилмиш, бир нечя гошма, эярайлы, дяйишмясинин дахил олдуьу, ашыьын юз саьлыьында йаранмасы эцман едилян бир дастаны (19,с.17-29), бир нечя эярайлысы эялиб чыхмышдыр. «Ванлы Эюйчяк» дастанынын башга бир мятни ися дилчи Т.Ящмядовун намизядлик диссертасийасынын сонунда «Ялавяляр» ады алтында верилмишдир. Бурада устаднамя вя дуваггапмалар йохдур, о, Ширван дастанчылыг яняняляриня уйьун олараг шифащи нитгдя узун мцддят галмыш вя жанлы данышыг дилиндян йазыйа алынмышдыр.

Бир сыра мянбялярдя Ашыг Кючярин ХЫЫЫ ясря аид едилмясиня бахмайараг, бизя беля эялир ки, бу сяняткар Молла Гасымдан сонракы мярщялядя Ширванда онун яняняляринин давамчыларындан олмушдур. ХЫВ ясрин яввялляри ХВ ясрин сонларына гядярки дюврдя йашайыб йаратмышдыр. Ашыг Кючярин шерляри топланылыб чап едилмядийи кими, щаггында тядгигат ишляри дя апарылмамышдыр. «Ванлы Эюйчяк» дастанынын няшриндян сонра ашыьын бир нечя шери ахтарылыб цзя чыхарылмышдыр. Онлардан бири дя «Дцнйа» эярайлысыдыр. Йунис Имря вя Молла Гасымын йарадыжылыг яняняляри Ашыг Кючярдя дя нязяря чарпыр, суфи эюрцшляри онун йарадыжылыьында да юзцнц эюстярир. Лакин шеринин поетик структуру, дили артыг гисмян ишлянмиш, жилаланмыш дилдир вя ХВ йцзилликдян яввялки дюврцн дил хцсусиййятляриня охшарлыьы аздыр:

Эял сяннян хябяр алайым

Сцлейманнан галан дцнйа.

Язял ал етдин алдатдын,

Сонрасында йалан дцнйа.

 

Чох сяфалы чаьлар эюрдцм,

Чох ужалы даьлар эюрдцм.

Чохлары да аьлар эюрдцм,

Кимди сяндя эцлян дцнйа.

 

Ванлы Кюйжяр галды начар,

Щяр кяс юз якдийн бичяр.

Эялян гонар, гонан кючяр

Кимди сяндя галан дцнйа. (21,с.285)

Поетик парчада орта яср халг шеримизя мяхсус цсулб вя йарадыжылыг яняняси нязяря чарпыр. Бурадан эюрцндцйц кими, Ашыг Кючяр дя юз сяляфляри кими дцнйанын эялди-эедяр олмасындан эилейлидир. Лакин онун дцнйаэюрцшцндя суфизмин гцдрятли аллащ севэиси сянэимишдир. Бу севэи инсаны эюзялликляря сямтлямиш, онун ютцб-кечян щягигятлярдян бири вясфиня эятириб чыхармышдыр. Ширван ашыг мяктяби цчцн яняняви хцсусиййятлярдян бири дя инсани дуйьуларын, щяйат щягигятляринин юз ряэиндя, чаларында, щеч бир бяр-бязяксиз, мяжази эюрцш вя бахышлардан узаг шякилдя, реал  щяйат эерчякликляри цзяриндя тярннцм едилмясидир. Ширван ашыг мяктябинин бу гябилдян олан йарадыжылыг янянясиндя суфи яхлаьына мяхсус бянзятмяляр эюзя чарпмыр, реал щяйат фактлары поетик гялибя чеврилир:

Бащар фясли йаз оланда,

Хош бир няьмя тцтар бцлбцл.

Гюнчя эцлцн щясрятиндян

Дярдя, гямя батар бцлбцл.

 

Эязди адым додагларда,

Бир йар эюрдцм бу баьларда.

Сящяр чаьы будагларда,

Ня динжяляр, йатар бцлбцл.

 

Мян йетмишям эцл бяндиня,

Инанма щяржайы фяндиня.

Ванлы Эюйчяйин дярдиня

Наля чякиб гатар бцлбцл. (21,с.23)

        

Бунунла йанашы, Ашыг Кючярин эярайлыларында ХЫЫЫ-ХЫВ яср Йунис Имря вя Молла Гасым яняняляринин тясири дя йох дейилдир. Лакин бу щягигятян ютяри тясирдир, Ашыг Кючярля сяляфлярини нечя-нечя онилликлярин бир-бириндян айырдыьыны якс етдирмякдядир:

Ай ярянляр, мцсялманлар,

Зинят вермишдир гялйана.

Ишвяли, назлы эюзляри,

Алыбдыр гюнчя, дящана.   

             

Сяриндян янсимяз думан,

Ани чякяр йахшы, йаман.

Хидмятиндя щури-гылман,

Пилляляр паки-ряндякя.

            

Ванлы Эюйчяк синя гошду,

Ащу-зарым щяддин ашды.

Аралыьа бир сюз дцшдц,

Дящандан йахшы-йаманя.(19,с.21)

 

Ашыг Кючярин бизя бцтцн бунлардан башга севэилиси Пярзад ханымла бир нечя дейишмяси дя эялиб чатмышдыр. Гошма вя эярайлы шяклиндя дейилмиш щямин нцмуняляр бир даща сяняткарын орта яср ашыг шери яняняляри иля баьлы олдуьуну эюстярир (19,с.17-29).

Ашыг Кючярдян сонра Ширван ашыг мяктяби, юзцнцн бир сыра мащир сяняткарларыны йетирся дя онларын щеч бири юз сяляфляри сявиййясиня йцксяля билмямиш, ХВ ясрин сонларындан башлайараг Ширванда ашыг шери яняняляри зяифлямяйя башламышдыр.

Тяяссцф ки, Ширван ашыг мяктябинин тарихи инкишафынын бу мярщялясиндя онун тядгигатчыларынын диггятиндян узун илляр йайынмыш вя щямин дюврдя классик цслубда йазан, щярдян дя халг шери шякилляриня мцражият едян Ширван шаирляри йанлыш олараг ашыг, йахуд ел шаири кими тягдим едилмишдир. Узун илляр бу йанлышлыг давам етмиш, Ширванын бир чох шющрятли сяняткары шаир кими йох, ашыг, ел сяняткары кими юйрянилмишдир (22,с.24-46). Щямин яняня бу эцнцмцзя гядяр давам етмиш, шерин, сянятин, мусигинин вятяни олан Ширванын мядяниййяти кичик бир чеврядя, щям дя тящриф олунмуш сяпэидя хатырланмышдыр. ХВЫ ясрдя бурада ашыг шеринин аз гала сырадан чыхмасына сябяб олан ижтиами-сийаси шяраитя диггят йетирилмядян бу дюврцн Ширван ашыг шери яняняляри йанлыш нязяри гялибляря салынмыш, щям дя бу йанлышлыглар ара вермядян Ширван ашыг мяктябинин эащ мцщит, эащ да реэионал ифачылыг янянясинин давам етдирилдийи жоьрафи ярази кими  гялямя верилмясиня эятириб чыхармышдыр (23,с.32-34).

ХВ ясрин сонларындан башлайараг Сяфяви дювлятинин Ширваншащлыьа, Ширван мядяниййятиня гаршы йетирдийи мцртяже сийасят нятижясиндя Ширван ашыг мяктяби сюкцлцб даьылмаьа башламыш вя сцгута уьрамышдыр. Щямян дювр барядя данышыларкян Ширванда ашыг сянятинин чичяклянмяси, йашайыб-йарадан сяняткарларын садяжя олараг «бизя эялиб чатмадыьы» барядя ясассыз щюкмляр верилмишдир. Щягигятдя ися Ширван ашыг мяктяби тяхминян йцз иллик бир дюврц ящатя едян тарихи заман мцддятиндя сцгут етмишдир.

ХВ ясрин сонларындан башлайараг Ширван дювлятинин эетдикжя сцгута уьрамасы, Сяфявилярин Ширван цзяриня щцжумлары, бурада апарылан гятламлар, гырьынлар, мящв едилмиш ширванлыларын кяллясиндян минаряляр ужалдылмасы вя с. нятижя етибариля Ширваншащ дювлятчилийиня гяти шякилдя сон гойду. Ширванда бир нечя йцз ил ярзиндя йаранмыш зянэин мядяниййят мящв едилди, о жцмлядян Ширван ашыг сянятиня сарсыдыжы зярбя вурулду. Бурада ислам тяригяти йени истигамятя йюнялдилди. Исламын парчаланмасы, сцнни мязщябиня гаршы йеридилян мцртяже сийасят сон нятижядя шиялийин мющкямлянмясини реаллашдырды вя сяфявилярин бу яразийя гаршы амансыз иртижалары йени мярщяляйя йцксялди. С.Ашурбяйлинин йаздыьы кими, «1538-жи илдян сонра Ширваншащлар фактики олараг сцгут етди. О, тарихи аренада гцдрятли бир дювлятя чеврилян сяфяви ордуларынын зярбяляри алтында давам эятиря билмяди вя «бу династийадан адындан башга щятта щеч бир из галмады» (1,с.303).

Тябии ки, щямин дюврдя Ширван ашыг сяняти юз чятин дюврцнц йашайырды. Чцнки сяфявиляр Ширвана дцшмян мцнасибяти бясляйир, Ширваны юзцня табе етмяк цчцн ян аьыр, ишкянжяли тядбирляря ял атырдылар.

Бу дювр Ширванда фяалиййят эюстярян бцтцн йарадыжылыг институтлары, о жцмлядян озан сяняти ясасында формалашыб йени йцксялиш йолуна чыхан ашыг институту яслиндя фяалиййятини дайандырмышды. Йерли ашыглар бура кючцрцлян тайфаларын юзляри иля эятирдикляри яняняляри – ифачылыг мядяниййятини, о жцмлядян ашыг цслубларыны гябул етмирдиляр. Сянятин йюнцмцнц мцяййянляшдирмяк вя гятиляшдирмяк уьрунда мцбаризя давам едир, Ширван мяктяби щяля юз сцгут дюврцнц йашайырды. Тяхминян йцз илдян артыг бир заманы ящатя едян мярщялянин юзцнямяхсус зиддиййят вя тябяддцлатларынын айрыжа юйрянилмясиня шцбщясиз ки, ещтийаж дуйулур.

Ширван мяктяби ХВЫ ясрин сону, ХВЫЫ ясрин яввялляриндян Сяфяви дювлятинин зяифлямясиля ялагядар йенидян дирчялмяйя башлады. Щямин дюврдя муьам сяняти юзцнцн йцксялиш дюврцнц йашайырды. Ясрин орталарындан башлайараг Ширван шаирляринин яняняви ядяби мяжлисляри мейдана чыхды. Бурада Нясими яняняляри давам етдирилир, анадилли йазылы шеримизин йени тарихи йцксялиш мярщяляси башлайырды. Бцтцн бунлар ися юз йолуну вя цслубуну гяти шякилдя мцяййянляшдириб йенидян дирчялиш йолуна дцшмяйя башлайан ашыг сянятиня тябии ки, тясир эюстрямяйя билмязди. Ян башлыжа тясир гайнаглары ися муьам вя озан ифачылыьы иди. Бу ики истигамятин цслуб эюзялликляри ашыг сянятинин ришяляриня ишляди, Ширван ашыг мяктябинин йени тарихи йцксялиш мярщяляси цчцн зярури спесифик хцсусиййятляри йаратды. Бунлар ися ясасян ашаьыдакы жящятлярля шяртлянирди.

Йени дирчялмяйя башлайан ашыг мяктяби илк нювбядя Ширван сянятинин позулмуш янянялярини бярпа етди, онун мювзу вя мязмун чеврясини юзцня гайтарды, Ширвана кючцрцлян тайфаларын бу реэионда йаймаг истядийи саз-сюз  тярзини юз сянят чеврясиндя ассимилийасийа еляди. Истяр ифачылыг, истярся дя лирик шер йарадыжылыьы сащясиндя Ширвана эялмя цслуб вя ифа тярзляриндян имтина едилди. Ширванын яняняви ашыг вя мусиги репертуары бярпа олунду.

Тяяссцф ки, Ширван мяктябинин ХВ яср талейи чох заман диггятдян йайыныр, тядгигатчылар щямин дюврц бир сыра щалларда тамамиля йанлыш шякилдя тягдим едирляр. Щятта бязи тядгигатчылар Ширван ашыг мяктяби, онун формалашма вя йцксялиш тарихини шащ Хятаинин Ширваны йерля йексан етдикдян сонра орайа кючцрдцйц тайфаларын ады иля баьламаьа жящд едирляр. С,Гянийев йазыр: «… Бу тайфалар арасында сюз-сянят, ашыглыг инкишаф етмишдир. Онлар Ширвана эялишляри иля Ширван ашыг мцщитиня йени ифачылыг йарадыжылыг бойалары да ялавя етмишляр. Бу тайфалардан нечя-нечя шющрятли ашыглар чыхмышдыр. Шамлы Жаббар, Эярай Мусаоьлу, Ашыг Ханбала, Ашыг Нурмяммяд, Ашыг Ханкиши, Ашыг Жяннаталы, Ашыг Рящим Сяфяралы оьлу, Ашыг Ханмуса Шамлы кяндинин истедадларындан вя щямин кючцрцлмцш  тайфаларын нясилляриндяндир» (23,с.103). Яввяла, Ширван ашыг  янянялярини тядгиг елямяк кими бир ишин алтына эирмяк истяйян щяр бир кяс эяряк илк юнжя Ширваншащлар вя Сяфяви дювлятинин тарихи мцнасибятляриня, Сяфявилярин Ширванда тюрятдикляри ганлы фажияляря бяляд олсун. Тарихдян мялумдур ки, Ширвана кючцрцлян тайфаларын бир сыра адят-янянялярини, ифачылыг мядяниййятини бурада йашайан, бязиляринин «етник» адландырдыьы, лакин яслиндя бу яразинин гядим автохонлары оланлар гябул етмядиляр. Кючцрцлян тайфаларын юзляри иля эятирдикляри Ширван ашыг мяктябини «йени бойаларла» бязяйя билмяди, яксиня, Ширванда ганлы тоггушмалара сябяб олду. Сон нятижядя ися онлар йерли автохонлар  тяряфиндян ассимиллийасийа едилдиляр. Яэяр Ширван ашыг мяктябиндя эедян йарадыжылыг просесляри С.Гянийевин дедийи истигамятдя олсайды, онда Ширван ашыг сянятинин фярди яламятляри силиниб эедяр, о, Эюйжя, йахуд Тябриз ашыг мяктябиндян фяргли дурум формлашдыра билмязди. С.Гянийевин адларыны чякдийи Ширванын шющрятли ашыгларынын щямин эялмя тайфаларын няслиндян олмасы мцлащизяси дя тамамиля йанлышдыр. С.Гянийевин иряли сцрдцйц башга бир тезисин дя елми ясасы йохдур вя щаглы олараг етираз доьурур: «Шащ Хятаинин Ширвана йолладыьы бу тайфаларын ашыглары Ширвана тякжя классик озан-ашыг сяняти, эятирмямишдиляр. Онлар йерли ашыг сянятиня тяккя-сяфявиййя рущлары иля дя тясир едирдиляр» (23,с.103). Ширванда озан сяняти ХЫЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя артыг ашыг сянятиня кечиди яслиндя баша чатдырмышлар. ХВЫ ясрдя бу яразийя кючцрцлян тайфалар Ширвана ифачылыг сянятинин классик «озан-ашыг сяняти» эятиря билмязди. Ширван ашыг сянятинин бешийи,  бу сянятин гайналандыьы тарихи яразилярдян бири иди. Бцтцн бу йарадыжылыг цслублары юз инкишафында Ширванда щяля ВЫ ясрдян бяргярар олан дювлятчилик яняняляриня ясасланырды. Сяфявилийин Ширван мядяниййятиня вя цмумиййятля Ширваншащлыьа вурдуьу зярбя сон нятижядя Сяфяви дювлятини сцгута апарды вя Азярбайжанын ханлыглара парчаланмасына эятириб чыхарды.

С.Гянийев Ширван ашыг мяктяби цчцн зярури олан бир сыра мцщцм хцсусиййятляри ачыгламаг явязиня, бу мяктяби кичик реэионал мцщит кими эютцряряк мядяниййят тарихимиздя онун ролуну тящриф едир, Ширван мяктябини йанлыш юлчц вя гялиблярдя шярщ едир. Тядгигатчы сяляфляри кими, иллйузийалара сюйкяниб Ширван  мяктябинин щягиги тарихини ачыгламагдан йан кечир. Бу ися Ширванын зянэин епик вя поетик фолклор нцмуняляринин кифайят гядяр топланылыб няшр едилмямяси, бу сащядя тядгигат ишляринин мцасир нязяри тялябляр ясасында юйрянилмясинин нятижясидир.

Бунун башга бир сябяби дя Ширванда эцжлц йарадыжылыг яняняляриня мяхсус епик тяфяккцрцн, мясялян, пешякар наьылчылыьын, дастанчылыьын ашыг йарадыжылыьы иля ейни гайнагда эютцрцлцб арашдырылмасыдыр. Классик цслубда шер йазан Ширван шаирляринин ики-цч халг шери цслубунда йазылмыш, щям дя чох кобуд тящрифлярля йазыйа алынмыш, йахуд классик форманы йанлыш олараг ашыг шери кими тягдим етмяк йолу иля цздянираг «ел шаири» йарадыб, ону ашыг шеринин йарадыжылары кими тягдим етмяк дя ишя аз зяряр вурмамышдыр.

Ширван ашыг мяктябинин фярди инкишаф хцсусиййятляринин нязяря алынмамасы да мцяййян тящрифляря сябяб олмушдур. Онлардан бири дя Ширван ашыьынын репертуарына наьыл сцжетляринин дахил олмасы, сонрадан ися онларын мящяббят дастанларына реконструксийасы иля баьлы иди.

Бу, Ширванда йаранмыш эцжлц епик янянянин башлыжа гайнаьыдыр. ХВЫ ясрдян башлайараг ашыг репертуарында пешякар наьылчылыг юн плана чыхды. Устад ашыглар репертуарларыны наьыллар ясасында гурмаьа башладылар. Бу ися чох кечмядян ашыг репертуарында йени сюйлямя типини - мящяббят дастанынын ифа формасыны мейдана чыхарды, Ширван ашыгларынын репертуарында ики цслубу – поетик ифачылыьы вя епик дастанчылыьы формалашдырды. ХВЫЫ ясрин яввялляриндя бу мяктяб классик янянялярини сцрятля бярпа етмяйя башлады. Илк нювбядя Ширван саз сяняти профессионал ифачылыг сявиййясиня йцксялди. Мцьамын тясири, йахуд мцшащидяси онун мязмун хцсусиййятиня еля бир хялял эятирмяди, яксиня, она фярдилик, юзцнямяхсуслуг верди. Ширван мяктяби ХВЫ ясря гядярки бир сыра саз-сюз ифачылыьы янянялярини йенидян репертуара гайтарды, онлары дюврцн тялябляриня уйьун шякилдя йенидян жилалады.

Ашыг Кючярдян сонра Ширван ашыг мяктябиндя йухарыда дейилмиш сябяблярля баьлы йцз илдян артыг дюврдя бир сцгут юзцнц эюстярди. ХВЫЫ ясрин орталарындан ашыг шери яняняляри эцжлянмякля айры-айры сяняткарлар бурада щеч бир кянардан эялмя тясиря дцшмядян юзляриня мяхсус классик цслубу бярпа етмяйя башладылар. Бу Ашыг Салещин (ХВЫЫ), Каркяр Ящмядин (ХВЫЫЫ), Мяликбаллы Гурбанын (ХВЫЫЫ) вя башгларынын йарадыжылыьында юзцнц эюстярди. Яэяр ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрляр Азярбайжанда башга ашыг мяктябляри цчцн интибащ мярщяляси кими яламятдар олдуса, Ширванда бу хейли лянэиди. Щямин дюврдя Ширван мяктябиндя наьылчылыьын вя дастанчылыьын йцксялиши давам етди. Бурада ашыг репертуарында бир чох наьыллар, - «Тащир-Зющря», «Ясли-Кярям», «Йусиф-Зцлейха», «Мещр вя Мащ», «Шащ Исмайыл» вя башгалары дастанлашма просеси кечди. Ашыг репертуарына тажир-задяэан щяйаты иля баьлы сцжетляр дахил олду. «Сейфялмцлк», «Шящрийар» вя б. ашыг репертуарында эениш йер тутду. Йалныз ХВЫЫЫ ясрин орталарындан Ширванда ашыг шеринин йени йцксялиши башлады. Падар Сурхай, Йетим Щясян, Шабранлы Щашым, Устад Мирзя кими сяняткарлар халг шерини дирчялтмяйя башладылар.

Чох кечмядян Ширван ашыгларынын йени йаранан нясли щямин яняняляри давам вя инкишаф етдирдиляр. ХВЫЫЫ ясрин сону, ХЫХ ясрин яввялляриндя ел ичярисиндя танынан шющрятли сяняткарлар йетишди ки, онлардан бири Ашыг Ислам  (1780-1840) иди. Ашыг Ислам Ширванын Коланы кяндиндя дцнйайа эюз ачмыш, бцтцн юмрц бойу бурада йашамышдыр. Йазы-позу билмяйян, бядащятян сюз гошан бир сяняткар олмушдур. Ашыг шеринин ян мцхтялиф шякилляриндя шерляр гошуб дцзмцшдцр. Ашыг Исламын «Гийамят», «Эюзялди», «Эялир», «Йаманды» кими эярайлы вя гошмалары вардыр. Ашыг Ислам щям дя тяжнис устасы олмуш, бядащятян йаратдыьы «Гызйетяр», «Гадан алым», «Йетмяди» кими тяжнисляри дилляри эязмиш, Ширван ханяндялри онун шерляринин бир чохуну сонралар муьам цстцндя охумушлар. Ашыг Исламын «Дцнйа» эярайлысы беля нцмунялярдян иди:

 

Нечя шащы, шащзадяни,

Ал тахтындан салан дцнйа.

Нечя-нечя Рцстям Залы,

Ал гойнуна алан дцнйа.

 

Эялянляри гонаг алан,

Эедянляри йола салан,

Йазы йазыб, йазы позан,

Йалын галан йалан дцнйа.

 

Иризляри итмяз олан,

Говьалары битмяз олан,

Юзц варыб эетмяз олан,

Галан йери талан дцнйа. (18,с.26)

 

Ашыг Ислам бир сыра мянбялярдя йанлыш олараг Чцрцк Ислам тяхяллцсц иля тягдим едилмишдир. Онун ады ейни заманда дастанчы ашыг кими дя хатырланыр. Бир сыра классик дастанларын – «Сейфялмцлцк», «Тащир-Зющря», «Ясли-Кярям»ин пешякар ифаларындан щесаб олунур.

Ашыг Исламын мцасирляриндян бири дя Мяликбаллы Гурбандыр (1790-1865). Айры-айры тядгигатларда «шаир», «ел шаири» щесаб едилян Мяликбаллы Гурбан индики Эюйчай районунун Мяликбаллы кяндиндя дцнйайа эялмиш вя юмрц бойу щямян кянддя йашамышдыр. Мцкяммял мядряся тящсили алмыш, халг шери цслубунда сюз гошуб дцзян ашыглардан олмушдур. Классик цслубда шерляр йазса да халг шери шякилляриндян даща чох истифадя етмишдир. Мяликбаллы Гурбаны ашыг шери тярзиндя йазан устад сяняткар щесаб едян Ф.Гасымзадя онун сяняткарлыг мящарятини йцксяк гиймятляндирмишдир.

Мяликбаллы Гурбанын лирикасы щязин вя зярифдир. О, реал щяйаты, тябии эюзялликляри даща жанлы вясф еляйир, инсан щисс, емосийа вя дуйьуларынын тяряннцмцня шерляриндя цстцнлцк верирди:

Синяси аь ола, цзц мейданлы,

Гцббя тяк мямяляр зяр эирибанлы.

Бели назик ола, саьрысы жанлы,

Гяддц-гамят сярвц-сянубяр олсун.

 

Ширван ашыг мяктяби ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя юзцнямяхсус йарадыжылыг янянялярини йенидян сямтляндиряркян тяккя-дярвиш вя суфи дцшцнжясиндян яслиндя йан кечмяйя жидди жящд эюстярирди. Бир тяряфдян Ширванда эцжлц олан бу яняняляр, диэяр тяряфдян щямин реэионда формалашан классик шер цслубу Ширван ашыг мяктябиня тясирини эюстярмяйя билмирди.

Ширван мцщитинин бцтцн мяняви-яхлаги вя дини дяйярляри ашыг йарадыжылыьында юзцнц якс етдирирди. Ислами дяйярляр бу дюврдя нцфузедижи иди. Тяккя-дярвиш, гам-шаман тясириндян юзцнц мящарятля кянарда гойан ашыг йарадыжылыьы бир сыра щалларда билаваситя илащи дяйярляри ящатя едирди. Бу дюврлярдя йашамыш Ашыг Иман, Ашыг Мустафа, Ашыг Ямращ вя башга сяняткарларын йарадыжылыьы бахымдан диггятчякяндир.

Ширван ашыг шеринин бу мярщялясиндя классик ашыг цслубунун, хцсусиля Молла Гасым шери яняняляринин бярпасы да ачыг шякилдя диггяти жялб едир. Ашыг йарадыжылыьында дцнйяви дцшцнжя юн плана кечмяйя башлайырды. Юзц дя бу хцсусиййят ХЫХ ясрин орталарындан эетдикжя эцжлянмяйя башлады, Ашыг Оружун, Ашыг Кяримин, Ашыг Щяшимин вя б. йарадыжылыьы цчцн даща яламятдар олду. Заман кечдикжя Ширван мяктябиндя классик яняняляр нязяря чарпажаг дяряжядя артмаьа башлады. Кцрдямир-Шамахы, Шяки-Загатала-Балакян, Сялйан-Нефтчала, Губа-Дярбянд ашыг мцщитляриндя онларын йени-йени давамчылары йетишди. Щямин сяняткарлар ашыг шери шякилляри иля йанашы, репертуарларына айры-айры наьыл нцмунялярини дахил етдиляр. Ашыг шеринин пешякар ифачылары ися мцхтялиф шер шякилляриндян юз репертуарларында даща эениш истифадя етмяйя башладылар.

Ширван ашыглары саз щаваларынын юзляриня мяхсус вариасийа вя вариантларыны йаратмагла, Ширван ашыг сяняти цчцн яняняви олан ашыг мусигисини инкишаф етдирдиляр. Бу эцн Ширванда охунан саз щаваларынын бир чоху, даща дягиг десяк, отуз алтысы анжаг щямин дювр ашыгларынын ады иля баьлы йаранан щавалар щесаб едилир. Онлар ичярисиндя «Ширван шикястяси», «Сарыторпаг шиксятяси», «Короьлу зянэиси», «Ширван дцбейти», «Ширван эюзяллямяси» вя башгалары ашыг репертуарында бу эцн дя ясас йер тутур.

ХЫХ яср ашыг йарадыжылыьында йени мязмун йцксялян хятт цзря инкишаф едирди. Бу дюврдя онларла ашыг шери цслубунда йазан сяняткар мцхтялиф мязмунлу шерляриндя дюврцн ядалятсизликляриня гаршы чыхыр, зяманясинин юзбашыналыгларына етираз сясини ужалдырды. Беляляри ичярисиндя Коланы Мустафа, Мустафа Падар, Мяшяди Мустафа, Ашыг Солтан, Удулу Муса вя онларла башга сянякткары эюстярмяк олар. Бир сыра щалларда онлар щямин дюврлярдя йашайыб-йарадан ел шаирляри иля гарышдырылдыьы кими, юзляри дя бир-бири иля дяйишик салыныр. Мясялян, Коланы Мустафа иля Мяшяди Мустафа мянбялярдя ейни шяхсиййят щесаб едилир (23,с.128-129). Щалбуки, онлар мцхтялиф иллярдя Ширванын саз тутуб сюз гошан гцдрятли ашыгларындан олмушлар.

Бу дюврцн халг ичярисиндя танынмыш ашыгларындан бири Ашыг Муса (1800-1853) иди. Тядгигатчылар бязян ону Молла Муса, Удулу Муса кими дя верирляр.

Ашыг Муса Ширванда ашыг сянятинин шющрятли давамчыларындан олмушдур. Онун йарадыжылыьында дюврцн ижтимаи-сийаси щадисяляриня етираз эцжлцдцр. Шерляри эениш топланыб чап едилмямишдир. Анжаг бир чох гошма вя эярайлысы шиващи дилдя щяля галмагдадыр. Онун «Дилбяр», «Ана Кцр», «Эцлцмлейла», «Апарды», «Галмады» кими шерляри диллярдя язбярдир.

ХЫХ яср Азярбайжан ашыг шери даща мцщцм бир щадися иля яламятдар олду. Ашыг йарадыжылыьында гадын сяняткарларын ифа цслубу мейдана чыхды. Бу яняня илк дяфя Ширванда юзцнц эюстярди, чох чякмядян башга ашыг мцщитляриня йайылды. Ширванда мейдана эялян гадын сяняткарлары саз тутуб сюз гошан ашыглардан хейли фяргли хцсусиййятляря малик идиляр. Онлар классик цслуба бяляд олан, яруз вязниндя гязял вя гясидяляр йарадан сяняткарлар ичярисиндян чыхыб халг шериня мейл едян, бу цслубда тяк-тцк шерляр йазан сяняткарлар иди. Онларын щамысыны гадын ашыглар сырасына дахил етмяк доьру олмазды. Бу сяняткарлар щяля ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндян Ширванда классик вязндя шер йазыр, заман кечдикжя щямян цслуб ашыг шери иля чарпазлашмаьа башлайырды. Яняняляр эетдикжя эенишлянир, ХЫХ ясрин яввялляриндя ики цслубда йазма яняняси эенишлянирди. Бу яняня Эювщяр Ширванинин, Эцллцбяйимин, Минабяйимин вя башгаларынын шяхсиндя юзцнц эюстярирди. ХЫХ ясрин икинжи йарысындан ашыг шери цслубунда йазан гадын ашыгларын мейдана чыхмасына щямин сяняткарларын тясири аз олмамышдыр.

Ашыг шери шякилляриндя йазыб-йарадан шющрятли гадын-сяняткарларындан бири Эювщяр Ширвани (1810-1856) иди. Бязи тядгигатларда ел шаири кими верилян Эювщяр Ширвани ХЫХ ясрдя халг шери цслубуну эениш йайан сяняткарлардан олмушдур. Ширван ядяби мцщити цчцн щямин дюврдя бу, классик цслуба гаршы гойулуб эетдикжя даща эениш йайылмагда иди. Эювщяр Ширвани йарадыжылыьында Ширваншащлыьын сцгуту иля баьлы тарихи щадисяляря мцражият эцжлцдцр. О, Ширванын ганлара бойанма тарихини хатырладыгжа онун кечмиш аьыр эцнлярини диля эятирир, ел сяняткарларыны юз тарихини унутмамаьа чаьырырды:

Залым фяляк, сяни эюрцм йанасан,

Ганлара бойанды дашы Ширванын.

Думан эялиб Фит даьыны бцрцдц,

Бялалар чякибди башы Ширванын. (20,с.22)

 

Эювщярин юз шяхси щяйатындан эилейини якс етдирдийи бядии парчаларда гадын йарадыжылыьы цчцн сяжиййяви олан мювзулар, - щясрят, кядяр, зор иля яря верилмя, яр евиндяки наращат щяйат юз яксини тапыр вя беляликля Ширван ашыг шериндя милли щяйаты якс етдирян мювзулар эцндямя эялирди:

 

Бажым Хавяр, бир фягирям,

Эял сорушма ящвалымы.

Зорла яря эедян эцндян,

Кясдиляр гилц-галымы. (20,с.23)

        

Эювщяр ханымын йарадыжылыьында эюрдцйцмцз бу кими мотивляр ХЫХ яср  гадын ашыгларынын йарадыжылыьы цчцн яняняви иди. Бу мювзулар сонрадан халг шери цслубунда йазан Хавяр вя Хядижя Ширванилярин, Пцстябяйимин, Минабяйимин, Ширинбяйимин вя башгаларынын йарадыжылыьында да юзцнц эюстярирди.

Бу дюврдя Ширванда ашыг шери шякилляриндя сюз гошан ики танынмыш гадын сяняткары барядя дя гейд етмяйя ещтийаж вардыр. Бунлардан бири Эцллцбяйимдир (1820-1876). Эцллцбяйим Шамахыда варлы тажир аилясиндя анадан олмуш, мцкяммял мядряся тящсили эюрмцш, дцнйяви елмлярдян хябярдар олмуш, классик шери дяриндян мянимсямишдир. Атасы иля Щялябя, Ирага эетмиш, бу юлкялярдя тящсил алмыш, 1855-жи илдя атасынын вяфатындан сонра Шамахыйа гайыдыб бурада цч синифли мяктяб ачмыш, щямян мяктябдя дцнйяви елмляри – о жцмлядян, нцжум, илащиййат, тябият елмлярини тядрис етмишдир. Бу мяктяб Шамахыда он беш илдян артыг фяалиййят эюстярмишдир. Эцллцбяйим классик цслубда да шерляр йазмышдыр. Йарадыжылыьында халг шери шякилляри цстцнлцк тяшкил етмиш, онларын бир чоху дилляря дцшяряк бу эцнцмцзя эялиб чатмышдыр. Ялимиздя Эцллцбяйимин чап едилмиш шерляриндян башга беш гошмасы, цч эярайлысы вардыр. Бу нцмуняляр эюстярир ки, дярс кечмяк, мяктяб ачмаг цстцндя Эцллцбяйимин башы бялалар чякмиш, щяйат йолдашы сцрэцн едилмиш, юзцня дя мяктябдарлыг етмяк йасаг олунмушдур. Шамахы рущаниляри Эцллцбяйимя гаршы щяр жцр фитва вермишляр. Бцтцн бу кими чятин щалыны сяняткар ясасян дюврцндян наразылыг ифадя едян шерляриндя якс етдирмишдир:

Яймисян жаван белими,

Кясмисян дейян дилими,

Учурмусан бцлбцлцмц,

Бяс эедим щайана фяляк?

 

Эцллцбяйимин ясас наразылыьы дин хадимляриндян вя идаряедижи адамлардан олмушдур. Онун етираз сясиндя халгын аьыр эцзяранындан доьан бир кядяр, ядалятсиз фярманлара гаршы етираз вардыр. Бу сяняткарын йарадыжылыьынын башга  дяйярли жящяти дя ашыг шери иля чарпазлашдырмасында, Ширванда гадын ашыг йарадыжылыьынын формлашмасына ясаслы тясир эюстярмясиндядир.

Ширванда гадын ашыг йарадыжылыьы янянясинин формлашмасында Минабяйимин (1867-1895) дя ямяйи аз олмамышдыр. О, мящяббятиня говушмаг цчцн етираз сясини галдыран, ялиня саз алыб севэилисини щарайлайан «залым дцнйанын ядалятсизликляриня» гаршы чыхан Ширванын илк гадын ашыгларындан олмушдур. Юз ямиси оьлуна буталанан Минабяйим бутасына говушмаьа ня гядяр жящд ется дя Шамахы рущани мцщити буна имкан вермямиш, Минабяйим севэиси йолунда юзцнц фяда етмишдир.

Минабяйимин йарадыжылыьында Ширван ашыг мяктябинин классик яняняляринин тякрары юзцнц эюстярир. Накам севэисиндян эилейи олан ашыг (артыг ону  беля адландырмаг олар) репертуарына аллащын севэисини эятирир, суфи дцнйаэюрцшцнц шерляриндя вясф еляйир.

Минабяйимин шяхсиндя ашыг йарадыжылыьынын йени бир голу – гадын ашыг йарадыжылыьы гяти шякилдя бяргярар олур ки, бу да сонрадан щям Ширван, щям дя башга ашыг мцщитляриндя ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндя Достубяйим тяряфиндян ясасы гойулан гадын  ашыг йарадыжылыьы янянясинин йени шякилдя давамы, Ашыг Пяри, Ашыг Бясти кими сяняткарларын бящряляниб формалашдыьы бир гайнаг иди.

Ширван ашыг шери ХЫХ ясрин сонунжу рцбцндян башлайараг форма вя мязмун бахымындан йени йцксялиш яряфясиндя иди. Ашыг шери юзцнцн бу йцксялишини Халтанлы Таьынын шяхсиндя тапды, Молла Жцмянин сяняти иля йени мярщяляйя йцксялди.

Халтанлы Таьы (1796-1899). ХЫХ яср Ширван ашыг мяктябинин тарихи йцксялишиндя Халтанлы Таьы мцщцм рол ойнады. О, тяхминян 1796-жы илдя Губа бюлэясинин Халтан кяндиндя анадан олмуш, 1899-жу илдя Кярбялада вяфат етмиш, Мящяммяд Фцзулинин мязарынын йахынлыьында дяфн едилмишдир. Халтанлы Таьы ел арасында «Таьы», «Ашыг Таьы», «Губалы Таьы» тяхяллцсляри иля танынмышдыр.

Таьы Щажымящяммяд оьлу Таьыбяйли Халтан кяндиндя дцнйайа эялмиш, бурада да илк мцкяммял мядряся тящсили алмышдыр. Атасы Щажы Мящяммяд дюврцнцн габагжыл бахышлы зийалылардан олуб Истанбулда тибб вя илащиййат тящсили алмыш, бир мцддят Дярбянддя рущанилик етдикдян сонра юмрцнцн ихтийар чаьында Халтан кяндиня гайытмыш, бурада юмрцнцн сонуна гядяр йашамышдыр. Щажы Мящяммяд узун илляр арычылыгла мяшьул олмушдур.

Бир сыра арашдырыжыларын эцман етдийи кими, Таьы Щажымящяммяд оьлу Халтана щеч бир юлкядян кючцб эялмямиш, Таьыбяйлиляр нясли бурада шющрятли йерли нясиллярдян олмуш, онлар дядя-баба лоьманлыг вя рущаниликля ел арасында шющрят газанмышлар. Таьынын бюйцк гардашы Щажы Наьы Фятяли ханын баш лоьманы олмуш, Губа-Дярбянд бюлэясинин шющрятли яттары вя жярращы кими танынмышдыр. Истанбулда тибб тящсили алмышдыр.

Таьы ушаглыг илляриндян саза-сюзя мещр салмыш, тез-тез Халтанын, Губанын, хцсусян Дярбяндин ашыг мяжлисляриндя олмуш, бир мцддят Дярбянд ханлыьынын саз-сюз мяжлисляринин шющрятли ашыьы кими ад чыхармышдыр.

Халтанлы Таьы илк эянжлик илляриндя Дярбянддя йашайан Эцллцбяйим адлы гыза буталанмыш вя бутасынын архасынжа эедиб ону Халтана эятирмишдир. Бу шяряфя ашыг «Эцллц-Таьы» (29,с.5-36) автобиографик дастаныны йаратмышдыр. Бундан сонра Халтанлы Таьы ел ичярисиндя щагг ашыьы щесаб едилмиш, она дярин ещтирам бяслянилмишдир.

О, бцтцн Мяркязи Асийа, Йахын вя Орта Шярг юлкялярини эязмиш, Ярзурумда, Гарсда, Истамбулда мяжлис апармыш, Щялябдя, Шамда олмушдур.

Бюйцк сяняткарын ики оьлу, цч гызы олмуш, онлар ися ашыьын бойа-баша йетдийи торпагда Халтанлы Таьы шяжярясини эцнцмцзя гядяр давам етдириб йашатмышлар.

Халтанлы Таьы дюврцнцн гцдрятли сюз устасы, ашыг щаваларынын йарадыжысы вя пешякар ифачысы олмушдур. О, Ширван ашыг мяктябини форма, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялтмиш, ашыг шеринин Молла Гасым янянялярини йени тарихи шяраитдя давам етдирмишдир. Онун ашыг поезийасында юзцнц эюстярян илащи эюзяллийин, реал инсан эюзялликляринин, бюйцк йараданын инсана вердийи жанын бир эцн онун дярэащына гайтарылажаьы, инсанын дцнйада мцвяггяти олмасы бярдяки дцнйаэюрцшц яслиндя бир сыра мягамларда Молла Гасымын суфи дцнйаэюрцшц иля чарпазлашыр. Ашигликля ашыглыг арасында кюрпц салан Халтанлы Таьы онлары говушдурур, озан сянятинин пешякар импровизаторчу яняняляриндян бящряляняряк шериня йени мязмун верир. Халтанлы Таьынын шери Ширван ашыг мяктябиндя йени сюздцр. Узун юмцр сцрян ашыг йцксяк поетик дяйярли, эениш мязмунлу бир лирика йаратмышдыр. Бу лирикада щям Азярбайжанын эюзял тябияти, бурада йашайан халгларын мяишят щяйаты, щям бу дюврдя баш верян синфи зиддиййятляр, щаким тябягялярин – бяйлярин, приставларын юзбашыналыьы, еляжя дя ашыьын юзцнцн щяйат щадисяляриня, дцнйанын эярдишиня мцнасибятини якс етдирян фялсяфи-дидактик шерляри мцщцм йер тутур.

Ашыьын мящяббят лирикасы кювряк вя дцшцндцрцжцдцр. Халтанлы Таьы мящяббят шерлярини ясасян эянжлик илляриндя, - буталандыьы дюврлярдя гошмушдур. Бу шерлярдяки дуйьулар зяриф вя цлви, бир аз да илащи севэини якс етдирир. Таьынын эюзяли ашыг поезийасында эюрдцйцмцз башга эюзяллярдян дя фярглидир. Танрынын вердийи тябии эюзялликлярля бянзямишдир, аьыллы, камаллы, данышыьы, дурушу, йериши вя бахышы иля адамы валещ едир.

Таьынын шерляринин йаранмасындан ики йцз илдян артыг бир мцддятин кечямсиня бахмайараг щяля дя халгын дилиндя долашмагдадыр. Онларын йалныз кичик бир гисми фолклоршцнас А.Мирзя тяряфиндян чап олунуб тядгигата жялб едилмишдир (30,с.158).

Бюйцк сяняткарын лирикасы еля илк тядгигатларда йцксяк дяйярляндирилмиш, мцхтялиф дюврляря вя груплара айрылмыш, бу лириканын Ширван ашыг мяктяби цчцн яняняви хцсусиййятляри ачыгланмышдыр. А.Мирзя щаглы олараг йазыр ки, «Ашыг Таьы юз ядяби сяляфляриндян фяргли олараг тясвир етдийи лювщялярин мцгайисясиндя ясл дяйяри орталыьа чыхармагда мараглыдыр» (29,с.39).

Халтанлы Таьынын лирикасында тябият эюзялликляринин башдан-баша вясфи инсаны валещ едир. О, тябиятя щеч ня ялавя етмир, щяр шейи юз рянэиндя тясвир едир, доьма Азярбайжанын тябии эюзялликлярини бир ряссам эюзц иля шеря кючцрцр:

 

Халиг хялг едяндя жцмля-жащаны,

Хош йарадыб бу торпаьы, ня эюзял.

Дялисой чайлары, шярбят сулары

Чямяни, чялими, даьы, ня эюзял!

                  

Динэи, дяйирманы, дямири, дашы,

Щяр сейри-сяфасы, чюряйи, ашы,

Щяйяти-бажасы, мцлки, маашы,

Тязя-тяр бостаны, таьы, ня эюзял!

               

…Гызылэцлляр гюнчяляниб ойаныб,

Аьажлары баш яйибян дайаныб,

Будаглары ал-гырмызы бойаныб,

Нцэядинин солу-саьы, ня эюзял!

                     

…Таьы дейяр, вясфин сюйлям, нящайят

Мейвяжятин чякяр бцтцн вилайят.

Жаван оьланлары ящли-сяхавят,

Язиз сахлар щяр мещманы, ня эюзял! (29,с.146-147)

 

Ашыг эюзяллик ичярисиндя сяхавятли инсанлары эюрцр, эюзялликлярин мяжмуунда эюзяллик ахтарыр вя ону шеря эятирир. Истяр мящяббят, истярся дя тябият мювзусунда гошдуьу няьмяляриндя йцксяк бир вятяндашлыг дуйьусу юзцнц эюстярир.

Халтанлы Таьы дюврцнцн эюркямли шяхсиййятлярини, танымыш дин хадимлярини, диван адамларыны хатырлайыр, онларын мяняви-яхлаги кейфиййятляриндян сюз ачыр. Бу жящятдян онун Шейх Шамил, онун оьлу Сядийя вя башгаларына щяср етдийи гошмалары, эярайлылары йаддагаландыр.

Халтанлы Таьы поезийасында фялсяфи-дидактик шерляр даща эениш йер тутур. Бу шерляри ашыг йарыйашдан сонра, ащыллыг дюврцндя йазмышдыр. Ислами дяйярляря щяля эянжлик чаьларында йийялянян сяняткар заман кечдикжя дцнйанын мцвяггяти, юмрцн фани олдуьуну дярк етдикжя юзц дя мцдрикляшмиш, нясищятамиз шерляря цстцнлцк вермишдир. Ашыг инсаны бюйцк танрынын дцнйайа мцвяггяти бяхш етдийи ян улу эювщяр кими мяналандырмыш, онун да дцнйада даими олмамасына тяяссцфлянмиш, эялимли-эедимли дцнйа щягигятини вясф елямякля ислами эюрцшляря дяриндян баьлы олдуьуну эюстярмишдир.

Халтанлы Таьынын сон дювр йарадыжылыьында дцнйа щягигятляриня бяляд мцдрик бир инсанын нясищятедижи шяхсиййяти нязяри жялб едир. О, ганлы мцщарибяляр тюрядян, инсанлара фялакят эятирян чар ордусунун, рус эенералларынын юзбашыналыгларына етираз сясини ужалдыр, дцшмянля гейри-бярабяр дюйцшлярдя даьлы щярякатынын бюйцк сяркярдяси Шейх Шамиля йери эялдикжя нясищятляр верир, щяр кясин тягсирини юз бойнуна гоймаьы вя беляликля жямиййятдя ядаляти бярпа етмяйи тювсиййя едир:

 

Алим олан биляр ашыг щалыны,

Унутма кюнлцндян бир иллащыны.

Щяр кясин бойнуна гой эцнащыны,

Олсун тягсириня гаил, яфянди. (29,с.148)

 

Шейх Шамилин ордусуна йазылыб мцщарибялярдя иштирак етмяк истяйян ашыг бу жанлы дюйцшлярин инсан щяйатына сон гойдуьуну, азадлыьын чох узагда галдыьыны эюрдцкдя ордудан азад едилиб юз мцбаризясини сюзля, сазла давам етдирмяк истяйир. Шаир тябли бир инсан юлцм, жан, щясрят вя айрылыг сачан мцщарибяляря таб эятиря билмир вя Шейх Шамиля мцражият едяряк дейир:

 

 Бу сяфярлик инсаф ейля

Тювбя, бир дяхи эялмярям.

Долдурсан да щцжряня сян,

Гаймаьы, йаьы эялмярям.

       

Бу даьлара йаьан гармы?

Бизя дцшян ащу-зармы?

Бу щцжрядя фаьыр вармы?

Тутуб сораьы эялмярям.

                                               

                                                Сянсян ярянляр сойундан,

                                                Гуртар мяни бу ойундан.

Шамил, сянин мян куйундан

Едиб фяраьы, эялмярям. (29,с.153)

 

Эюрцндцйц кими, Халтанлы Таьы Шейх Шамили юз инадлы мцбаризясиндян чякиндиря билмяся дя бу ганлы дюйцшлярдя иштирак етмяк она бир инсан кими чятин эялир. Она эюря дя тезликля ял гойдуьу ишдян пешман олур, бир дя беля дюйцшляря гайытмаьы тювбя едир.

Ашыьын дцнйа щаггында, инсанын юмрц, щяйат йолу вя гожалыьы иля ялагядар вцжуднамяляри онун саьлам, мяналы щяйатындан хябяр верир. Бунунла беля дцйнаэюрмцш сяняткар жямиййятин щяр жцр зиддиййят вя тязадларыны, язаб вя ишкянжялярини эюрмцш мцдрик бир инсан кими мцасирляриня цзцнц тутуб дейир:

 

Эяряк олмайасан, аьыл мющтажы,

Олсан, бу дцнйада язиййятин вар.

Галдырсан йыхыланы, дойдурсан ажы,

Санарсан Кябяйя зийарятин вар. (29 ,с.117)

                                             

Мяналы юмрц инсанлара йахшылыгда эюрян ашыг адамлара эяряй олмаьы, ялдян тутмаьы Кябяйя зийарятя эетмяйя бярабяр щесаб едирди.

Гцдрятли сяняткар ашыг шеринин 20-дян чох шяклиндя дилляр язбяри олан дяйярли поетик нцмуняляр йаратмыш, 30-а йахын саз щавасынын, гырхдан артыг мящяббят дастанынын йарадыжысы олмушдур. Халтанлы Таьы дюврцнцн бюйцк мцхяммяс, тяжнис, эярайлы вя гошма устасы щесаб едилмишдир. Онун устаднамяляри Ширван ашыгларынын репертуарында бу эцн дя мцщцм йер тутмагдадыр. Ашыг юз вцжуднамяляриндя инсанын щяйат йолунун бцтюв мянзярясини йаратмагла ашыг шерин вцжуднамя устасы кими шющрятлянмишдир:

…Аби-атяш, хак-баддан жям олдум,

Адям дярйасындан сораьа эялдим.

Шярин биятиндян, динин шяртиндян,

Ана вцжудунда йарпаьа эялдим.

…Он доггуз йашымда сюйлядим, диндим,

Ийирми йашында рийадан дюндцм,

Отуз тамам олду, щцняря миндим,

Гисасым кимдя вар, алмаьа эялдим.

Гырх йашына йетжяк газандым наны,

Сахлайыбан тямин етдим мещманы,

Ялли йашда ендим бир пилляканы

Дцшцб эцн-эцндян ашаьы, эялдим. (29,с.139-140)

 

Щяйат щягигятиня садиг олан сяняткар щяр йашын шющрятини вя мющнятини шеря эятирир, инсанын эюзц гаршысында мяналы бир юмрцн шяжярясини, - щяр йашын юзцня мяхсус хцсусиййятини ибрят цчцн йаддаша щякк едир. Бюйцк сяняткар бу дцнйада бир йахшы ямялин ябядилийиня сыьыныб щаггын дярэащына говушмаьын мцмкцнлцйцнц юзцндян сонракы нясилляря жар едир:

 

Аь алям дибиндя мейдан гурулду,

Рясул Сяфи олуб цммят айрылды.

Ачылды гапылар, рцсхят верилди,

Сидгими баьлайыб ол щяггя, эялдим. (29,с.141)

 

Халтанлы Таьы йарадыжылыьында бяшяри дяйярляр, дцнйяви эюрцшляр эцжлцдцр. Вятян, ана торпаг щясряти, севэили мящяббяти онун гялбини нежя ещтираза эятириб сюзцнц рювнягляндирирся, инсанын щясрят долу уж кядяр дцнйасы да ону бир о гядяр горхудур, дцшцндцрцр вя кядярляндирир:

 

Бу дцнйада цчжя шейдян горхурам,

Бир айрылыг, бир йохсуллуг, бир юлцм.

Щеч бириндян бил ки, кюнлцм хош дейил,

Бир йохсуллуг, бир айрылыг, бир юлцм. (29,с.149)

 

Халтанлы Таьы Ширван ашыг мяктябиня гцдрятли ижтимаи мязмунла йанашы, фцсцнкар ифачылыг яняняси, мяшугянин гцрурлу тярифинин йаддан чыхмайан формаларыны эятирмишдир. Бунлар ися Ширван ашыг мяктябинин Таьыдан сонракы мярщялясиндя ябяди символлара чеврилиб ашыг шеринин башлыжа тяряннцм вя ифа тярзини формалашдырмышдыр.

Халтанлы Таьыдан сонра Ширван мяктябиндя ашыг шери йени йцксялиш мярщяляси йашады. Доьрудур, ясрин сонларына йахын ашыьын репертуарында мцхтялиф дастан нцмуняляри мейдана эялся дя – хцсусиля «Эцллц-Таьы», «Молла Нур» ашыг репертуарында эениш йайылса да ашыьын Йахын Шярг юлкяляриня сяйащяти иля баьлы Ширвандан узаглашмасы бу ашыг мяктябиндя бир дурьунлуг йаратды. Халтанлы Таьынын шерляри репертуардан дцшмяся дя жямиййтин юзцндя баш верян просесляр, хцсусиля чаризмин милли ужгарларда, о жцмлядян Азярбайжанда йцрцтдцйц мцстямлякя сийасяти ашыг шериня йени мязмун эятирди. Репертуара гящряманлыг вя гачагчылыг няьмяляри дахил олмаьа башлады. Бунунла йанашы, Ширван ядяби мцщитиндя классик яняняляр эцжлянмяйя, вя онлара ясасланан ядяби мяжлисляр йаранмаьа башлады. Бу шющрятли бу мяжлислярдя классик поетик цслубдан, хцсусиля ярузун мцхтялиф бящрляриндян истифадя йолу иля гцдрятли Ширван шаирляри мейдана чыхды, дюврцн тялябляриня уйьун олараг онларын мцяййян гисми халг шери цслубунда да щярдян шерляр йазмаьа башладылар. Тяяссцф ки, Ширван мяктябинин бязи тядгиагтчылары онлары ел шаири групуна дахил етмякля мяктябин инкишаф истигамяти вя хцсусиййятлярини тящриф етмиш, бу ися бир сыра щалларда бу мяктябя гаршы бир мяналы олмайан мцнасибятин формалашмасына сябяб олмушлар (23,с.17-26). Бунун бир сябяби дя щямин арашдырыжыларын мярасим фолклору информаторларыны, Ширванын классик цслубда йазан шющрятли шаирлярини йанлыш олараг ашыг, йахуд ел шаири кими тягдим етмяляри иля билаваситя баьлы олмушдур (23,с.27-60).

Йухарыда гейд едилдийи кими, ХВЫ ясрдя Ширванда баш верян сийаси щадисяляр, хцсусиля Сяфяви дювлятинин Ширваншащлыьа гаршы йцрцтдцйц мцртяже сийасят, - ширванлылары гылынждан кечириб бу дювляти йер цзцндян силмяк жящдляри бурада ашыг сянятинин сцгутуну шяртляндирди. Она эюря дя ХВЫ ясрдя Ширвана кючцрцлян тайфаларын репертуарындакы йцксялишдян данышмаг мцмкцн дейилдир. Щямин дювр Ширван мяктябинин тяняззцлц вя сцгуту дюврц иди. Бу щягигяти щяр щансы сябяблярля баьлы эизлятмяк вя йа цстцндян сцкутла кечмяк тарихи тящриф етмякдян башга бир шей ола билмяз.

Ширванда ашыг сянятинин йени тарихи йцксялиши ХВЫЫ ясрин икинжи йарысындан башлады. Сцрятли йцксялиш йолуна гядям гойан ашыг сяняти йенидян Ширван мяктябинин яняняляринин бярпасы иля яламятдар олду. Ашыг мяктяби юзцнцн щягиги йцксялишини Халтанлы Таьынын шяхсиндя тапмагла юзцнцн классик ифачылыг янянялярини бярпа етди, ону йени жящятлярля зянэинляшдирди. Халтанлы Таьыдан сонра бу мяктябин яняняляри йаддашдан силинмяди, устад сяняткарлар онун йолуну давам етдирдиляр. Зянэин поетик яняняляри иля танынан Няими, Нясими, Фяляки Ширвани вя онларла башга шющрятли шаири олан Ширванда йенидян щеч бир йазы-позу билмяйян ел шаирляри, ашыглар нясли йаранмаьа башлады ки, онлардан да бир чохунун дцзцб гошдуьу шерляр эцнцмцзя эялиб чатды. Беля сяняткарлардан бири дя Ашыг Ряжяб (1845-1935) иди. Ашыг Ряжяб Губа гязасынын Дярбянд нащиййясинин Ещрянэ кяндиндя, Самурун сащилиндя анадан олмуш, дюврцнцн шющрятли ашыгларындан щесаб едилмишдир. Ашыг Ряжяб щяля саьлыьында ел арасында щагг ашыьы кими танынмшыдыр. Ширван мяктябинин Губа-Дярбянд мцщитляриндя ашыг шеринин инкишафында бюйцк хидмятляри олмушдур. О, демяк олар ки, бцтцн шякиллярдя сюз гошуб-дцзмцш, бядащятян дейилян шерин бюйцк йарадыжысы щесаб едилмишдир.

Ашыг Ряжябин лирикасында тябият эюзялликляри иля йанашы, лирик дуйьуларын тяряннцмц мцщцм йер тутур. Молла Гасым вя Халтанлы Таьын яняняляринин юз дюврцндя лайигли давамчысы олан Ашыг Ряжябин фялсяфи-дидактик шерляри мязмун дольунлуьу вя потеик дяйяри иля сечилир. Ашыг Ряжяб тябият эюзялликляри иля инсан дуйьулары арасында тязад йарадыр, зиддиййятлярин чарпазлашмасы архасында юзцнцн дярдли кюнлцнцн чырпынтыларыны шеря эятирир:

 

Бахмамышам йарасына,

Язял дярдин чарасына,

Гызылэцлцн арасына,

Ганадыны салан бцлбцл. (30,с.21)

 

Ашыг лирик щисслярин тяряннцмцндя зяриф вя щяссасдыр:

 

Бир назлы жанана, инжя дилбяря,

Бир завал йетирян шащи-сярвяря,

Бир назик бядянли пяри-пейкяря,

Бир шух ситямкара муштаг олмушан. (32,с.32)

            Ашыг Ряжяб тябиятин тясвириндя дя щягигятлярля тязадлары гаршылашдырма йолу иля эедяряк инсан дуйьуларыны ещтизаза эятирир:

Гызылэыл сяня майилди, истяйир эюря, бянювшя,

Гоймазлар юмрц узана, эюзялляр дяря бянювшя.

Шухлуг иля ойаныбсан сядр цстя сяря, бянювшя,

Яжайыбды, гохун бянзяр мцшкя, янябяря, бянювшя,

Баьламышам дястя-дястя, апарым йаря, бянювшя. (30,с.26)

               

ХХ ясрин яввялляри Ширван ашыг мяктяби юзцнцн сяняткарлыг бахымындан йцксялиш дюврцнц йашайырды. Ясрин яввялляриндян ашыглары да демократийа, йени щяйат гуржулуьунун тяряннцмцня гошмаьа жящд эюстярсяляр дя Ширван ашыглары классик яняняляринин тяряннцмцндян ял чякмир, даща бюйцк жидди-жящдля йарадыжылыгларыны сяняткарлыг бахымындан тякмилляшдирмякдя давам етдирирдиляр. Шяки-Загатала-Балакян ашыг мцщитляринин устьад сяняткары олан Молла Жцмя бу жящятдян даща чох диггяти мяркязиндяйди.

Молла Жцмя (1860-1920). Ширван мяктябинин гцдряти вя язямяти ондадыр ки, онун эениш яразиляря йайылмыш мцхтялиф ашыг мцщитляриндя бир-бириндян истедадлы сяняткарлар йетишмиш, онлар щямин мяктябин ятрафында бирляшсяляр дя щяр бири айрылыгда бир мяктяб олмушдур. Молла Жцмя дя беля хошбяхт сяняткарлардан иди.

Жцмя Салещ оьлу Оружов 1860-жы илдя индики Шяки районунун Райски кяндиндя дцнйайа эюз ачмыш, мцкяммял мядряся тящсили эюрмцшдцр. Ашыьын тяржцмейи-щалы, доьум или айры-айры тядгигатчылар тяряфиндян мцхтялиф шякилдя эюстярилир. Ашыьын шерлярини илк дяфя няшря щазырлайан Щ.Ялизадя вя С.Мцмтаз да дягиг бир тарих эюстярмирляр. Ашыьын ян сялигяли вя жидди тядгигатчысы олан  П.Яфяндийев Молла Жцмянин шерляриня ясасланараг онун доьум тарихини «1854-жц ил» кими эюстярир. Биздя олан бир сыра материаллар, хцсусян Шякийя експедисийалар заманы ашыьын йени тяртиб олунмуш тяржцмейи-щалына эюря, «Молла Жцмя юлдцрцляркян онун алтымыш йашы таза тамам олмушду. «Щямян гыш бир шякили тажир она Дярбянддян бу мцнасибятля дюрд кися ун эюндярмишди; щямин ундан Молла Жцмянин ещсанына да ишлядилди» (31,12-14).

Профессор П.Яфяндийев мцлащизясиндя ашыьын доьум тарихини мцяййянляшдирмяк цчцн М.Жцмянин беля бир шериня истинад едир:

Мин цч йцз отуз ики

Тарихдядир инди сяня.

Алтымыша чатмыш йашым

Севда сярдя дурар йеня…

 

Тамамиля мцмкцндцр ки, ашыг щяля ялли беш – ялли алты йашында юз синнинин алтымыша чатмыш олдуьуну сюйлямиш олсун. Бу факты тясдигляйян ялимиздя олан бир сыра башга материаллары да ясас эютцряряк Молла Жцмянин доьум атрихини биз 1860-жы илдян щесабламаьы щягигятя даща йахын щесаб едирик. «Молла Жцмя молла олмамышдыр, савадлы, елмли, биликли олдуьу цчцн она молла демишляр» (32,с.293). Шяки-Балакян-Гах-Загатала ашыг мцщитляринин форма, шякил вя мязмун етибары иля жилаланмасында явязсиз хидмятляри олан Молла Жцмя 1920-жи илин йазында мцяммалы шякилдя йоха чыхмыш, бир нечя эцндян сонра онун ермяниляр тяряфиндян гятля йетирилдийи мялум олмушдур. Молла Жцмя доьулдуьу Лайиски кяндиндя дяфн едилмишдир.

Ширван ашыг мяктябинин классик янянялярини давам етдириб йени мярщяляйя йцксялдян, ону поетик дяйярлярля зянэинляшдирян Молла Жцмя ашыг шеринин юлмяз нцмунялярини йаратмышдыр. Илк эянжлик илляриндян ашыг йарадыжылыьына мещр салан, халг шери шякилляриндя гошуб-дцзян Молла Жцмя заман кечдикжя лирик-ашиганя, фялсяфи-дидактик шерин ян йахшы нцмунялярини йаратмыш, тякжя мялум шякиллярдя дцзцб-гошмамыш, юзц йени-йени шер шякилляри йаратмыш, Азярбайжан дилинин бядии имканларындан истифадя етмякля ашыг поезийасына мисли-бярабяр олмайан бир поетик дцшцнжя эятирмишдир.

Молла Жцмя лирикасында Азярбайжанын тябии эюзялликляри, халгымызын зянэин адят-яняняляри, йцксяк мяняви-яхлаги дяйярляри юз яксини тапмышдыр. Ашыьын сянят дцнйасында бцтцн Азярбайжан – онун тябият эюзялликляриндян тутмуш яхлаги дяйярляриня гядяр щяр шей бир ювлад мящяббятиля вясф олунур. Ширван ашыг мяктябиндя Халтанлы Таьы азярбайжанчылыьы юз дцшцнжясиндя йарадыб дцнйайа йайан «йерийян Азярбайжан идися», Молла Жцмя данышан Азярбайжан иди». О, илк юнжя тябият ашиги иди. Онун тябият лирикасы щязин, зяриф вя дцшцндцрцжцдцр. Ашыг тябиятин эюзяэюрцнмяз эюзялликлярини эюрцр, онун гцсурсуз пейзажларыны йарадыр, щяр аны, мягамы, щадисяни мяналандырыр, инсанын рущуну охшайан, она естетик зювг верян эюзялликляр силсилясини эюз юнцня чякир:

Эедибян зимистан бащар йетишди,

Аби-лейсан йаьыб даьлар бязянир.

Бцлбцлцн жанына гящяр илишди,

Ачылыб гюнчяляр, баьлар бязянир. (31,с.107)

 

Ашыьын лирик тябии эцжлц, ифадя тярзи гцдрятли, тяряннцм етдийи эюзяллийин мязмун чалары эенишдир:

Марал эюзлцм, овчусундан кцсцбсян

Сцзцб эялян чюлляриня доланым.

Дурна кими ня тел, жыьа дцзцбсян,

Назик, инжя белляриня доланым.

 

Мян гяриби эял юзцня йар ейля,

Илтифат ет, шяфгятини вар ейля,

Эял йаныма дцшмянляри кор ейля,

Даныш, ширин дилляриня доланым. (31,с.42)

 

Молла Жцмя тябиятля данышмаьа, тябии эюзялликляри шеря эятириб мяналандырмаьа, юз лирик щисс вя дуйьуларыны тябиятин эюзялликляри иля гошалашдырмаьа цстцнлцк верир, бянзятмялярля тязадлар йарадыр, мисрадахили бюлэцляря эюзяллик верир, дахили бюлэцляр, гафийяляр, рядифляр силсиляси йарадыр.

 

Гашларым чякмя, кяклик тяк сякмя,

Бу белими бцкмя, амандыр, аман.

Жейран кими цркмя, жиэярим сюкмя.

Эюз йашымы тюкмя, амандыр, аман.

        

Молла Жцмя тябитяля диалога эиря, дашла, аьажла, чичякля даныша билир, онларла ящваллашыр, зиддиййятляри габардараг юз дахили дцнйасы иля онлар арасында бянзярликляр ахтарыр вя онлары мящарятля образлашдыра билир:

 

Биржя оху эюрцм нежя сясин вар,

Гызылэцл цстцня хош щявясин вар,

Ня пешман дурурсан, йохса йасын вар,

Мяшяггятми эялиб ил сяня бцлбцл.

Ашыг «Эцл», «Бцлбцл», «Гызылэцл», «Кяклик», «Жейран», «Лачын» вя башга шерляриндя поетик рямзлярдян мящарятля истифадя едя билир. Молла Жцмя сяслярдян сещр йаратдыьы кими, онларын охшар, ширин ритминдян фцсункар бядии дцзцм гурур, инсаны мяфтун едян сяс эюзялликляри силсиляси формалашдырыр:

 

Язиз щцснцн язиз эюрдцм, язиз мян,

Язизимсян, язиз Исми Пцнщаным.

Язиз, сяни язиз севдим, язизмян.

Язизимсян, язиз Исми Пцнщаным

               

Язиз олмаз, эюзял, сян тяк язиз жан,

Язиз гурбан, язиз, сяня язизжан,

Язиз аман, язиз бидад, язиз жан,

Язизимсян, язиз Исми Пцнщаным.

               

Язиз Жцмя, язиз дадар, язизляр,

Язиз, ешгя язиз симсар язиз сян.

Язиз, даныш, язиз эюстяр язиз сян,

Язизимсян, язиз Исми Пцнщаным. (31,с.197)

 

Молла Жцмя йарадыжылыьында севэили ял чатмаздыр, ади щяйат щягигятидир. Ашыьын бцтцн йарадыжылыьынын жювщяридир. Щяр эцн эюрдцйц, щяр ан севдийи, бцтцн щяйаты бойу щясрятиндян ащ-фярйад етдийи, вцсалына говуша билмядийи севэилисинин ясл адыны ашыг бир дяфя дя олса дилиня эятирмир. Исми Пцнщан ады иля ону дюня-дюня вясф еляйир. Яслиндя Молла Жцмя шеринин жювщяри, ашыьын поетик гцдрятинин гайнаьы, онларла поетик дцзцмц, щяля юйрянилмямиш силсиля шер шякилляринин сябябкары Исми Пцнщандыр.

Исми Пцнщан Молла Жцмя лирикасында мяняви-яхлаги дяйяр,  сафлыг,  дяйанят, вяфа, сядагят мцжяссямясидир. Онун ады ашыьын лирикасындан гызыл бир хятт кими кечир. Исми Пцнщана гошдуьу онларла шердя ашыг севэилисини идеаллашдырыр, ону юлмяз поетик образа чевирир. Эюзяля мяхсус, мяшугя цчцн яняняви олан бцтцн яхлаги дяйярляри онун образында жямляшдирир:

 

Исми Пцнщан, нейчцн мяндян кцсцбсян,

Йахшы-йаман йа бир олар, йа ики.

Бу эцн юлсям щамы дейяр щайыфдыр,

Жаны йанан йа бир олар, йа ики.

                 

Сян сюлясян, дюрд йанында фанарам

Бцлбцлцням, эцлшяниндян кянарам,

Щяр мяжлисдя од тутубан йанарам,

Дярдим ганан йа бир олар, йа ики.

             

Щилал гаша ня лазымдыр ол сцрмя,

Мейли гырыб мяндян цзцн чевирмя.

Жцмя дейяр, щяр йетяня сирр вермя,

Дост мещрибан йа бир олар, йа ики. (31,с.101)

 

Молла Жцмянин щяйат вя йарадыжылыьы, онун ашыг шериня эятирдийи йениликляр, йаратдыьы айры-айры шер шякилляри бу эцн хцсуси тядгигата мющтаждыр. Онларын арашдырылмасы тябии ки, фолклоршцнаслыьымыза бир сыра йени мцлащизяляр эятиряжякдир.

Ширван ашыг мяктяби ХЫХ ясрин икинжи йарысында бир-биринин ардынжа гцдрятли сюз усталары йетирмишдир. Онлар лирик-ашиганя шери йени мярщяляйя йцксялтмякля, ашыг янянялярини тякмилляшдирмиш, ашыг шеринин мцхтялиф мцщитляр ичярисиндя кцтлявиляшмясиндя мцщцм рол ойнамышлар. Щямин дюврдя башга ашыг мяктябляриндя олдуьу кими, Ширванда да сянятин шаэирд-устад яняняси, сяняткарларын йанына жаванларын эялиб бил нечя ил шаэирд дайанмагла ашыглыг сянятини юйрянмяси эениш йайылмышды. Беля сяняткарлар ичярисиндя Ширванлы Язизин (1865-1921) (о бязян йанлыш олараг ханкяндли Язи кими дя тягдим едилир) ады ел ичярисиндя щюрмятля чякилир. Ширванын бир чох сяняткарынын – Ашыг Дашдямирин, Ашыг Хейрулла, Ашыг Иса, Ашыг Щямдулла вя башгаларынын ашыглыг сянятини ондан юйряндийи эюстярилир.

Ширванлы Язиз эюзял саз чалан вя сюз гошан сяняткар олмушдур. О да юзцнцн ашиганя шерляриндя севдийи эюзялин щягиги адыны чякмямиш, ону мцяййян символларла ифадя едяряк лирик шеримизин эюзял нцмунялярини йаратмышдыр. Йарадыжылыьы кифайят гядяр йазыйа алыныб топланмамышдыр (23,с.117-121).

Щямян дюврдя Аьдаш ашыг мцщитиндя Ашыг Исмайыл, Коланы Ашыг Мцрсял дя ашыг сянятинин танынмыш нцмайяндяляриндян олмушлар.

Мцхтялиф ашыг мцщитлярини тямсил едян бу сяняткарлар цмумликдя Ширван ашыг сянятинин ифачылары иди, бу сяняти тякжя нясилдян-нясля ютцрмякля кифайятлянмир, ону заман-заман тякмилляшдирир, йени-йени саз щавалары, шер шякилляри иля бязяйир, мцхтялиф наьыллары репертуара эятирмякля онларын дастан вариантларыны йарадырдылар. Бцтцн башга ашыг мяктябляриндя олдуьу кими, ийирминжи иллярин сонларындан башлайараг Ширван ашыглары да йени сосиалист щяйатынын тяряннцмцня жялб едилир, онлардан да йени щяйаты вясф едян ясярляр тяляб едилирди.

Бу дюврдя ашыг сяняти бюйцк сынаглар гаршысында галмалы олду. Гойулан тялябляр жидди иди – ашыглар йени дюврдя классик яняняляриндян ял чякиб совет дюврцнцн коллектив тяблиьатчысына вя тяшвигатчысына чеврилмяли, юз йарадыжылыьында йени сосиалист щяйатынын наилиййятлярини тяряннцм етмялийдиляр. Ийирминжи иллярин сонунда Азярбайжан ашыгларыны гаршыйа гойулмуш беля бир дилеммадан Ашыг Мирзя Билал (1870-1937) хилас еляди.

Ашыг Мирзя Билал 1870-жи илдя Шамахынын Гяшяд кяндиндя дцнйайа эялмишдир. Щяля ушаглыгдан атасынын йахын досту Молла Вейсдян йазыб-охумаьы юйрянмиш, сонрадан ися Шамахынын танынмыш адамларындан олан ямиси ону Сейид Язимин йени ачылмыш мяктябиня гоймушду. Ашыг Мирзя Билал бурада мцкяммял тящсил алмышдыр. Еля бурада охудуьу иллярдя о, Ширван ядяби мяжлисляриня эедиб-эялир. Аз сонра саз чалыб-охумаьа мейл салараг юз эюзял ифачылыг мящаряти иля бцтцн Ширвана сяс салыр. Дцнйанын вяфасызлыьындан, зцлмцн яршя дайанмасындан, щакимлярин ядалятсизлийиндян вя с. бящс едян шерляри иля йахын вя узаг еллярдя таныныр.

Ашыг Билал лирик шерин дя эюзял нцмунялярини йарадыр. Онун лирикасы щязин вя инжядир:

Эюзцн жяллад, кирпиклярин каманды,

Вцсалындан айры дцшмяк йаманды,

Бир буся вер лябляриндян, аманды,

Жийяр олду пара-пара севэилим. (35,с.20)

 

Ижтимаи мязмунлу шерляриндя даща цсйанкар вя барышмаздыр. О, тякжя идаряедижи  тябягяляря гаршы чыхмыр, щаким синифин идарячилийинин чцрцк вя гцсурлу олдуьунун эюстярир.

Ашыг Билал совет щакимиййятинин ашыг сяняти гаршысына гойдуьу  тялябляри йалныз классик ифа цслубуну горуйуб сахламаг йолу иля щяйата кечирмяйин мцмкцн олдуьуну сюйляйирди. Ашыьа эюря, «сяняткар юзцнцн чалыб-чаьырмаьындан, юзцня мяхсус шякилдя охумаьындан айрылыб йени дона эирся она щеч кяс гулаг асмаз вя инанмаз» дейирди.

Ширван ашыг сянятинин классик цслубуна садиг галан Ашыг Билал совет дюврцндя ашыг сянятинин мящв олуб сырадан чыхмасынын габаьыны алмаг цчцн ону йени тарихи шяраитя уйьунлашдырды, ашыг репертуарына илк дяфя олараг сосиалист щяйатыны тяряннцм едян мотивляр эятирди. Гошма, эярайлы вя мцхяммясляриндя сосиалист щяйатынын илкин наилиййятлярини тяряннцм еляди. Бу, Ашыг Билалын йени дювр ашыг йарадыжылыьы мярщялясиндя ян бюйцк хидмятляриндян иди.

Мирзя Билал тякжя устад ифачы, халг дастанларымызын эюркямли йарадыжысы кими дейил, щям дя ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя гошуб-дцзян жошьун тябли бир сяняткар кими халгын йаддашында бу эцн дя йашамагдадыр.

Ашыг Билал юмрцнцн ащыл чаьында – 1937-жи илдя щеч бир эцнащы олмадан щябс едилиб эцллялянмиш, 1956-жы илдя юлцмцндян сонра бяраят алмышдыр.

Ашыг Билалдан сонра онун ардыжыллары Ширван мяктябинин янянялярини давам етдирдиляр. Ашыг Шамил, Чарщанлы Ашыг Шярбят, Ашыг Аббас, Ашыг Гурбанхан вя б. онун саз-сюз янянялярини лайигинжя горуйуб сахламыш, бу сяняти йени-йени хцсусиййятлярля зянэинляшдирмишляр.

Ашыг Шамил юз йарадыжылыьы иля Ширванын саз-сюз мцлкцня йени щавалар, йени тясвирляр, ифадя васитяляри эятирмякля йанашы, ейни заманда лирик дцшцнжянин бцтюв лювщялярини сюзя чевириб милли йаддаша щякк етмишдир:

 

Эюзялляр эюзяли, хублар язяли,

Хош сифят, хош сурят, хош сыьал эяряк.

Алма йанаглары лаля бойанмыш,

Севян йарын лябляриндя бал эяряк. (33,с.44)

 

Ширван ашыг шеринин ийирминжи йцзилликдя ардыжыл давамчыларындан бири Ашыг Шярбят Жяфяровдур (1909-1981). Ашыг Шярбят гядим Шамахынын Чарщан кяндиндя анадан олмуш, ушаг вахтындан саза-сюзя, сянятя баьланмышдыр. 30-жу иллярин яввялляриндян саз чалыб охумаьы, мяжлис апармаьы иля бцтцн Ширванда мяшщур олмушдур. Еля щямин иллярдян гошуб-дцздцйц шерляр дилляр язбяри олмуш, бир чох шери о дюврцн мятбуатында чап едилмишдир.

Ашыг Шярбят «Жарщанлы» тяхяллцсц иля танынмыш, илк шерлярини дя щямин тяхяллцсля няшр етдирмишдир. «Севэилим», «О ала эюзляр», «Шамахылы гыз», «Билмя надан», «Вятян торпаьы» вя б. шерляриндя ашыг шери яняняляринин лайигли давамчыларындан бири кими шющрятлянмишдир.

Икинжи Ашыглар гурултайынын нцмайяндяси, бир сыра ашыг фестивалларынын лауреаты олан Шярбят Жарщанлы лирик шерин, хцсусиля Ширван эюзяллямяляринин адлы йарадыжысы олмушдур. Устады Ашыг Билалын репрессийасындан сонра Шярбят Жарщанлы бир мцддят сянятдян узаглашса да чох кечмядян йеня Ширванын сазлы-сюзлц ифачылыг дцнйасына гайытмыш, мцасирляри Ашыг Мяммядаьа, Ашыг Шакир вя башгалары иля бирликдя узун илляр ашыг сянятинин пешякар ифачыларындан бири кими шющрятли щяйат йолу кечмишдир. Шярбят Чарханлы аз топланылыб чап едилмишдир. Лакин онун репертуарында Ширван ашыг шериня мяхсус яняняляр щямишя горунуб сахланмышдыр. О, лирик-ашиганя шерлярля йанашы, устаднамя, вцжуднамя, гошма, эярайлы, тяжнис устасы кими дя танынмышдыр, ашыг шеринин 20-дян артыг шяклиндя шер гошмушдур. Ашыг Шярбят бу сянятля мяшьул олмагла йанашы, мцхтялиф районларда мцяллимлик етмиш, юлкядя кечирилян мядяни тядбирлярдя фяал иштирак етмишдир (27,с.269-276).

Ашыг Шярбят шериндя вятян вя онун тябии эюзялликляри, сямими щисс вя дуйьулар, севэи, щясрят кими дцшцнжя юзцнцн йцксяк поетик ифадясини тапыр:

Бой ат, ужал, язиз вятян,

Эюзцм сяндядир, сяндядир.

Диллян, даныш телли сазым

Сюзцм сяндядир, сяндядир. (19,с.49)

         Йахуд:

Сящяр шещи дцшся, шух олар торпаг,

Булутлар аьласа, ням галар торпаг,

Ей сяма йелляри сиз верин сораг,

О даьлар башында туфан оланда. (18,с.48)

 

Ашыьын «Эюзляр» гошмасы бу эцн дя Ширван ашыгларынын репертуарындан дцшмямишдир:

Сийащ суйун шана алыб дарасын,

Мяшуг эяряк ашигиня йарасын,

Сян билирсян бу дярдимин чарасын,

Тябиб олсун дярдя шялаля эюзляр. (18,с.50)

 

Ширван ашыг мяктяби янянялярини ялли илдян чох горуйуб сахлайан башга бир сяняткар ися Ашыг Аббас (1917-1983) иди. Онун йарадыжылыьы бир сыра башга Аббасларын сюз дцнйасы иля говушуб чарпазлашса да о, юз устад мцдриклийини сахламыш, гожа чаьларында юмрцнц мяналы вя хошбяхт кечирмясиля даим фяхр етмишдир:

Нечя няр иэидим итди дцнйадан,

Тцрфя эюзяллярин эетди дцнйадан,

Мян олдум дцнйадан биржя кам алан,

Яляниб сачыма гар, гожалмышам. (33,с.117)

 

Ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя дцзцб-гошан Ашыг Аббас устаднамялярин бюйцк йарадыжыларындан олмуш, бир сыра щалларда онун устаднамяляри Туфарганлы Аббасы шери иля гарышдырылмышдыр.

Бу дюврдя юз йарадыжылыьында ашыг шеринин яняняви мювзуларына йени щяйат верян Ашыг Гурбанхан (1912-1993) иди. Онун йарадыжылыьы жошгун,  ойнаг бир ритмиликля баьлыдыр. Устад ашыг бюйцк мящарятля сяккизлик шери даща мусигили бюлцмляря айырыр, ону щязин бир няьмяйя чевириб алямя йайырды:

 

… Сящярин дан улдузусан,

Ашыьын сющбят-сазысан,

Эюрян кимин гызысан,

Сяндян айрыла билмирям,

Эцлдян айрыла билмирям,

Йардан айрыла билмирям… (30,с.43)

 

Юз дюврц цчцн халг арасында эениш йайылан бу мащны Ашыг Гурбанханы дцнйайа танытмышды. Йахуд ашыьын башга бир мащнысы да халг арасында эениш йайылмышды. Ойнаг ритми, мящарятли ифасы иля щеч вахт йаддан чыхмайан бу мащны тякжя Гурбанханын йарадыжылыьында дейил, Ширван ашыгларынын репертуарында унудулмайан бир йени щадися иди:

Ня гарадыр эюзцн, ай гыз,

Бир эцняшдир цзцн ай гыз,

Тцкянмясин сюзцн, ай гыз,

Додаг эцлсцн, дил ойнасын.

Ай гыз, сян ойна,

Инжя бел ойнасын.

Аь цзцндя,

Тел ойнасын… (30,с.56)

 

Бу, ашыг шериндя йени форма олмагла йанашы, щямчинин юз ойнаглыьы вя ритмийля дя тякраролунмаз, гцдрятли ифа иди.

Ширван ашыг мяктябинин йени дювр шющрятли сяняткарлары ичярисиндя Ашыг Бяйляр Гядировун  да (1922-1986) хцсуси йери вардыр.

Ашыг Бяйляр гцдрятли ифвчылыг мядяниййятиня малик сяняткар олмушдур. Вятян торпаьынын тяряннцмц онун башлыжа мювзуларындандыр. Ашыьын йарадыжылыьында тямиз мящяббятин, саф дуйьуларын, йцксяк мяняви-яхлаги дяйярлярин тяряннцмц Бяйляр юн пландадыр. Ширван торпаьы онун лирикасында йцксяк поетик шякилдя мяналандырылыб дяйярляндирилирди:

 

Сян Милин, Муьанын юз гардашысан,

Одлар дийарынын тямял дашысан,

Дцнйа тарихинин бир сирдашысан,

Билян йохдур, сянин йашыны Ширван. (30,с.48) 

 

Ашыг Бяйлярин йарадыжылыьында совет дюврц цчцн яняняви хцсусиййятлярин тяряннцмц юн планда иди. Мцасирляри кими, о да сосиалист щяйатынын наилиййятляриня лирикасында хцсуси йер верирди. Лакин бцтцн бунларла йанашы, Ашыг Бяйляр Ширванын классик дастанлары вя саз щаваларыны репертуарында мцщафизякарлыгла сахлайыб йашадан сяняткарлардан иди. Онун эур, шаграг сясиндя бюйцк щяйатсевярлик, Ширван торпаьынын эюзялликляриня дярин севэи вя мящяббят варды. Бу мящяббят Ашыг Бяйлярин сюзцндян вя сазындан чар олуб Азярбайжанда вя ондан чох-чох узагларда она бюйцк шяряф вя шющрят эятирмишди.

ШИРВАНЫН ХАРЫ БЦЛБЦЛЦ. Ширван ашыг мяктябинин икинжи Жащан мцщарибясиндян сонракы дюврдя ян бюйцк сяняткарларындан бири Ашыг Шакир Щажыйев (1922-1979) иди. О, Шамахынын Хялилли кяндиндя анадан олмушдур.

Ушаглыг илляриндян саза-сюзя мараг эюстярян Шакир Щагверди оьлу Шамахынын няьмяли дцнйасында бой атыб бюйцдцкжя, бурадакы жошьун йарадыжылыг яняняляри иля таныш олмуш, устад сяняткарлардан олан Ашыг Билал, Чарщаныл Ашыг Шярбят, Ашыг Мцрсял вя оналарла башга сяняткарларын саз-сюзцня кюнцл вериб ябядилик бу сянятя баьланмышдыр. Щяля ушаглыг илляриндян Ашыг Мцрсяля шаэирдлик еляйян Ашыг Шакир мцщарибля башладыгдан аз сонра щяр шейи йарымчыг гоймалы олду. Гардашлары иля бирликдя ордуйа эетди. 1941-1946-жы илляр ярзиндя дюйцш жябщяляриндя шцжаятляр эюстярди, ики дяфя аьыр йараланды, амма дцшмяни мящв етмяк язми гырылмады, гялябя севнжини эюрдц, ордудан синяси орденли, медаллы гайытды.

Ашыг Шакир силащы йеря гойуб ялиня саз эютцрдц, ордудан гайыдан эцнцн сабащы онун мялащятли сяси Ширван торпаьына йайылды. Ширванлылар «Шакир давадан гайыдыб» дейя онун пишвазына эялдиляр. Ашыг Шакир онлары сазла-сюзля гаршылады, дойунжа чалды-чаьырды. Дедиляр Шакиря давада верэи верилиб; Ашыьын верэиси щягигятян щагдан иди. Бу верэи она давада верилмишди, о, бу фцсцнкар ифачылыьы Ширван ашыгларынын репертуарындан эютцрмцшдц. Улу танры ися она еля бурада – Ширванда хары бцлбцл жящжящяси, устад ифачылыг мящаряти, эюзял гамят, йарашыглы чющря, инсанларын гялбиня йол тапа биляжяк хош бир цлфят бяхш елямишди. Ашыг Шакиря бу гцдрят щаггдан верилмишди. Мцщарибяйя эедяндя о, бир сирри анасындан эизлятмишди. Ящд елмишди ки, давадан саламат гайытса, эежя-эцндцз чалыб-чаьыражаг, халгынын хидмятиндя дайанажагдыр. О, ящдиня юмрцнцн сон эцнцня гядяр садиг галды. Ютян илляр Ашыг Шакирин юмрцндя силинмяз изляр гойду. О, республиканын Ямякдар мядяниййят ишчиси фяхри адына лайиг эюрцлдц, нечя-нечя юлкялярдя Азярбайжаны тямсил еляди, 1955-жи илдя Азярбайжан Али Советинин депутаты сечилди, эениш ижтимаи фяалиййятя башлады, мцхтялиф тялтифляря лайиг эюрцлдц.

Ашыг Шакирин инсаны валещ едян зянэуляляри о тайлы-бутайлы Азярбайжана йайылды. Кремлин Гурутайлар сарайындан бцтцн дцнйайа жар олду.

Юлцм гяфил эялди. 1979-жу илин апрел айынын 10-да Ашыг Шакир сонунжу дяфя сазыны ялиня алды, чох севдийи «Ширван шикясятяси»ни чалды. Ашыьын бу чальысы бцтцн Ширван торпаьына йайылды, даьларда якс-сяда верди, эюйляря бцлянд олуб улу танрынын Ашыг Шакиря вердийи яманяти щаггын дярэащына говушдурду.

Ашыг Шакир совет дюврцндя Ширван ашыг мяктябинин тарихи янянялярини горуйуб сахлайан, сяняткарлыг вя ифачылыг бахымындан ону йени хцсусиййятлярля зянэинляшдирян сяняткарлардан бири, йахуд биринжилярдян иди. О, Ширван ашыг мусигисини муьамла йени тарихи шяраитдя еля жилалады ки, бу мусиги ашыьын сазында ежазкар эюзялликляр силсиляси йаратды, ону ялчатмаз зирвяйя йцксялтди, щямин зирвя бу эцн дя Ширван мусигисиндя вя сюзцндя ялчатмаз йцксяклик олараг галмагдадыр.

О, Ширван ашыг йарадыжылыьы вя мусигиси иля баьлы бир вахт дейлинялярин ясассызлыьыны бир даща тясдиг етди. Ширван вя Тябриз мяктябяляри цчцн яняняви олан бу мусиги мядяниййятинин ашыг сянятинин илкин гайнаглары иля баьлы олдуьуну эюстярди.

Ашыг Шакир сянятя пешякар ифачылыьын йени, тякраролунмаз модерн формасыны эятирди. Еля бир йени форма ки, о, йалныз Ширван ашыг мяктябиня, бу мяктябин йени дювр йарадыжысы Ашыг Шакиря мяхсусдур. Бу ифа сяняткарын юзцнцн гошуб дцздцйц «Биржя-биржя»дян башлайыб, «Дур эял, назлана-назлана»сы иля инкишаф едяряк «Сящяр-Сящяр» силсиляси иля тамамланырды:

Бойлананда гызыл эцняш

Цфцг йанар сящяр-сящяр.

Сейряк учан булудлар да,

Ал бойанар сящяр-сящяр.

          

Жейран гачар ойлаглара,

Сцрц галхар эюй даьлара,

Гушлар йашыл будаглара,

Учуб гонар сящяр-сящяр.

          

Чямян эцляр, чичяк эцляр,

Отлар цстя шещ тюкцляр,

Кцляк ясяр, эюй зямиляр,

Парагланар сящяр-сящяр… (30,с.63)

 

Ашыг Шакир ашыг шеринин классик цслубуну горуйуб сахлайан, ону йени тарихи шяраитдя инкишаф етдирян бир сяняткар иди. Ашыг сянятинин тамамиля деформасийайа уьрайыб сырадан чыхдыьы бир дюврдя, ашыьын «коллектив тяблиьатчыйа вя тяшкилатчыйа» чевирдийи заманда Ашыг Шакир бу сянятя йени няфяс эятирди, ону мящв олуб сырадан чыхмаг тящлцкясиндян горуду. Ширван ашыг мяктябиндя Молла Гасымын, Халтанлы Таьынын, Молла Жцмянин, Ашыг Билалын янянялярини бярпа едя билди. О, Ширван саз щаваларынын бир чохуну йенидян ишляди, онлара тязя халлар ялавя етди. Репертуарында йашатдыьы 50-дян артыг саз щавасына йени щяйат верди, онларын бир чохуну Ширван мяктяби тялябляриня уйьунлашдырды. Бу йарадыжылыг просесини о, юз мцасирляри, Ширван ашыг мяктябинин йени дювр устад сяняткарлары – Ашыг Бяйляр, Ашыг Мяммядаьа, Ашыг Ханмуса,Ашыг Барат, Ашыг Гурбанхан, Ашыг Йадулла, Ашыг Ящмяд, Ашыг Солтан, Ашыг Пянащ вя башгалары иля бирликдя щяйата кечирди. Жаван Шакир Ширванын аьсаггал сяняткарына чеврилди. Юз устаднамяляри, вцжуднамяляри, гошма вя эярайлылары иля республиканын щцдудларындан чох-чох узагларда – Орта Асийа республикаларында, Тцмендя, Ирагда, Йахын вя Узаг Шяргдя шющрятлянди. (26,с.17-89)

Ашыг Шакирин шяхсиндя йени мярщяляйя йцксялян Ширван мяктяби юз ифачылыьыны сонракы иллярдя дя лайигинжя давам етдирди. Бу мяктябин Дярбянд, Губа-Шамахы, Шяки-Загатала-Балакян, Салйан-Муьан мцщитляриндя мейдана чыхан сяняткарлар устад Шакирин янянялярини ляйагятля давам етдирмякдядирляр. Дярбяндли Ашыг Солтан вя Гяндабын йарадыжылыьындакы милли юзцнягайыдыш Ширван шери иля сых баьлы иди. Йахуд Губалы Ашыг Щашым Баласыйевин Ширван саз-сюз яняняляри цзяриндя кюклянян эениш вя чохжящятли йарадыжылыьы, бядащятян сюз демяйи, юнжяэюрмяйи вя с. бу мяктябин йени дювр тарихи йцксялиши иля баьлыдыр. Ашыг мяктябинин Салйан-Муьан мцщитинин гожаман сяняткары Ашыг Ящмяд ялли илдян артыгдыр ки, бу мцщитин янянялярини юзцндян сонракы нясилляря ляйагятля ютцрцр, онлары давам етдириб зянэинляшдирир. “О, Ширван ашыг мяктябинин янянялярини давам етдирир, саз щаваларыны тякмилляшдирир, щям дя юзцнямяхсус усталыгла ифа едир» (34,с.7).

Ашыг Ящмядин йарадыжылыьында щяйат лювщяляри юз тябиилийиндя, бцтювлцйцндя вя тамлыьында вясф олунур, милли дяйярляр горунуб сахланыр, сяняткарын юзцнямяхсус лирик дуйьулары йетяринжя яксини тапыр. Бу хцсусиййятляр тябият лювщяляринин тясвириндя олдуьу кими, яхлаги дяйярлярин тяряннцмцндя дя юзцнц эюстярир. Мясялян:

Гышы гарды, йазы эцллц-чичякли,

Тябият нахышлы, жяннят бязякли,

Аь булуд чалмалы, думан юрпякли,

Гыз-эялин тяк щяйасы вар даьларын.(34,с.7)

Йахуд:

Сюзцнцн одундан алышан, сюнмяз,

Аьылсыз сюйся дя, аьыллы динмяз.

Атылан эцлля тяк сюз эери дюнмяз,

Щядяфи тутмаса, данышма, дилим. (34,с.24)

 

Ширван ашыг мяктяби юз ятрафында йарадыжылыг яняняляри иля зянэин мцщитляр йаратды, щяля нечя-нечя онилликляр бундан яввял щямин мцщитлярдя формалашан йарадыжылыг яняняляри сайясиндя бир чох устад сяняткарлар йетишди. Бу мцщитлярин щяр бири Ширван мяктябинин башлыжа хцсусиййятлярини юзцндя йашатмагла йанашы ейни заманда онлары зянэинляшдирди. Мясялян, бу эцн башга мцщитлярля йанашы, Эюйчай-Зярдаб-Аьдаш, Бейляган-Белясувар вя б. мцщитляринин щяр бири Ширван мяктябинин янянялярини йашатмагла йанашы, юзляриня мяхсус фярди хцсусиййятлярдян дя хали дейилляр. Онларын щяр биринин фярди ифачылыг цслубу вардыр. Щямин мцщитляря мяхсус онларла сяняткар бу эцн Ширван мяктябинин ляйагятли давамчылары кими танынырлар.

Ширван мяктяби Азярбайжан ашыг мяктябляри ичярисиндя йаранма заманына вя дюврцня, ядяби мцщитляря бюлцнмя чеврясиня, ашыг шеринин йаранма вя инкишаф вцсятиня эюря ян гядим мяктяблярдян биридир. О, ашыг шери шякилляринин мейдана эялдийи, ян башлыжасы озанын ашыьа реконструксийасы просесини юзцндя йашадыб йени ашыг ифачылыг институтунун формалашмасыны Анадолудан сонра шяртляндирян мяктяблярдян бири,  йахуд  биринжиляриндяндир. Бурада ашыг сяняти юзцнцн узун йцзилликляр ярзиндя инкишаф мярщялясини кечирмиш, саз щаваларыны йаратмыш, дастанчылыг янянялярини формалашдырмышдыр. Ашыг йарадыжылыьынын сон сяккизйцзиллик тарихинин мцхтялиф жящятлярини, проблемлярини, зиддиййят вя тязадларыны, гадаьаларыны ондан кянарда юйрянмяк тябии ки, мцмкцн дейилдир. Бу мяктябин юзцня мяхсус хцсусиййятляринин кифайят гядяр юйрянилдийиня дя щюкм вермяк тездир. Бу илкин мцлащизялярля дя Ширван мяктябинин тядгигинин баша чатдыьыны, йахуд онун ятрафындакы фикир айрылыьынын арадан галхдыьыны сюйлямяк олмаз. Чцнки гыса бир тарихи заманда бу иши там баша чатдырмаг тябии ки, имкан харижиндядир. Чцнки Ширван мяктябинин айры-айры сяняткарлары – Молла Гасым,  Дядя Кярям, Ашыг Кючяр, Халтанлы Таьы, Молла Жцмя, Мирзя Билал, Ашыг Шакир, Ашыг Пянащ, Ашыг Ящмяд вя онларла башгаларынын – йарадыжылыьы топланыб там щалда няшр едилмямишдир. Цстялик Ширван ашыг мусигиси барядя щяля дя елмдя бирмяналы олмайан мцлащизяляр галмагдадыр. Бу мяктябин тядгиг сявиййяси гянаятбяхш вязиййятдя дейилдир. Шащ Хятаи вя Ширван мядяниййяти, онун Ширваншащ мядяниййятиня вурдуьу зярбяляр кифайят гядяр ачыгланмамышдыр. Бу мяктябин ашыг сянятинин йараныб формалашмасындакы йери тяяссцф ки, етник тарихимиздян тамам хябярсиз бязи «арашдырыжылар» тяряфиндян ясаслы шякилдя тящриф едилмишдир. Хязярятрафы яразидя, еляжя дя Ширванын бюйцк бир щиссясиндя йашайанлары гейри-тцрк щесаб етмякля Ф.Жялилов бюлцнмцш Азярбайжаны йенидян тцрклярин вя гейри-тцрклярин йашадыьы яразиляря парчаламаг, щямин яразийя ясл офтохонларын бу эцн эялиб чатмасы вя бу яразинин щягиги сащиби олдугларыны иддиа етмясинин щеч бир тарихи ясасы вя перспективи йохдур. Бу цздянираг тарихчилярин гейри-тцрк щесаб етдийи Хязярятрафы, еляжя дя Ширван яразисиндя йайылан етнослар щяля ВЫ ясрдян милли Азярбайжан дювлятини – Ширваншащлары йаратмыш, азярбайжанчылыьы формалашдырмыш, щямин яразидя зянэин Азярбайжан мядяниййяти йаратмышлар. Ашыг йарадыжылыьы юзц дя мящз щямян мядяниййятин тяркиб щиссяляриндян бири кими йараныб мейдана чыхмышдыр. Бу яразинин абороэенляри щеч вахт торпагларыны гойуб гачмамыш, чох ишьалчы сяркярдяляр вя ордулар бу торпагларда баш гойуб эетмишляр. Она эюря дя щяр кяс етник тарихи щягигятлярдян бящс едяркян илк юнжя чеврилиб кечмишя, дцняня нязяр салыб кимлийиня бир даща бяляд олдугдан сонра Азярбайжан халгынын етник тарихи иля баьлы мясяляляр ятрафында гялям ишлятмялидир.

Ширван ашыг мяктябинин йараныб формалашмасынын ясл тарихи ися бу яразидя йараныб йцксялян азярбайжанлыларын тарихиндян башлайыр. Шифащи йарадыжылыг яняняляри щямин яразидя йцксялян азярбайжанчылыьа даим йолдаш олмуш, мцхтялиф йцзилликлярдя юзцня мяхсус дяйярлярля ону зянэинляшдириб епик йаддаша ябядилик щякк етмишдир.

Загатала ашыг мцщити

 

Ширван ашыг мяктябинин йаранма вя инкишаф хцсусиййятляриндян вя репетуар зянэилийиндян бящс едяндя онун ики мцщцм хцсусиййяти цзяриндя  дайанмаьа айрыжа ещтийаж вардыр. Биринжиси, щяля орта ясрлярдян башлайараг Ширван мяктяби юз габагжыл эюрцш вя янянялярини, ифажылыг мядяниййятини мящдуд жярживядя сахламады, ону Ширван дювлятинин ящатя етдийи яразилярин шярщядляри чеврясиндя йайа билди. Ашыг сяняти тякжя Ширванын мяркязи яразиляриндя дейил, мяркязи районлардан хейли узагларда йайылды вя юзцнямяхсус репертуар мцхтялифллийи йаратды. Йухарыда гейд едилдийи кими, яслиндя ашыг сянятинин бу типли йайылма спесификасы ашыг мцщитляринин мейдана эялмясинин илкин ясасыны гойду, онларын юзцнямяхсуслугларыны формалашдырды. Ашыг мяктябляри жямиййятдя баш верян ижтимаи-сийаси дяйишикликляря мунасибят ифадя етмякля, онлары щямин мяктяб яняняляри ясасында йаранан мцщитлярдя йайылмасыны тямин етди. Ашыг мяктябляринин истяр исламы дяйярлярин, истярся дя сонракы мярщялярдя габагжыл дцнйяви эюрцшлярин, милли-мяняви яхлаги дяйярлярин халг арасында йайылмасында вя горунуб сахланмасында бюйцк ролу олду.

Азярбайжанда бир сыра габагжыл бахышлар, милли ойаныша тякан верян ядалятсизлик вя бярабярсизликляря етираз ашыг йарадыжылыьы васитясиля йайылды вя ижтимаи фикрин формалашмасында мцщцм рол ойнады.

Икинжиси, Азярбайжан яразиси, хцсусиля Ширван азсайлы халгларын бурада тарихян компакт йашадыьы яразилярдян иди. Онлар щямин реэионда узун йцзилликляр ярзиндя тцркмяншяли етносларла йанашы йашамышлар. Ашыг мяктябляринин  икинжи мцщцм тарихи хидмятляриндян бири ися щямин етносларын азярбайжанчылыг яняняляри ятрафында сых бирляшдиря билмясиндяйди.

Цчцнжцсу, ашыг мяктябляри азярбайжанлыларла азсайлы етносларын гаршылыьы диференсасийасыны формалашдырды. Бу ися азсайлы халглара юз милли дилини, адят-яняняси, яхлаги дяйярлярини горуйуб сахламагла ашыг йаралыжылыьы яняняляриня гошулмаьа имкан верди. Азярбайжанда явязи олмайан яняня бирлийи формалашды. Азсайлы халглар юз диллярини, мядяниййятлярини сахламагла юз тарихи торпагларында модерн дцшцнжянин йени апарыжысы олан ашыг мяктябляри ятрафында бирляшя билдиляр. Бу эцн Азярайжан ашыг мятябляри, хцсусиля Ширван вя Тябриз мяктябляри ятрафында бирляшян талыш, тат, щапут, даьлы, гырыз, хыналыг цмумиликдя яллидян артыг азсайлы халг щямин  йарадыжылыь просесиня  гошулду. Бунунла щямин халглар юз милли етник мядяниййятлярини горуйуб сахламагла йанашы, иштирак етдикляри ашыг мцщитлярини юзцнямяхсус чаларларла зянэинляшлядириляр. Ширван ашыг мяктяби цчцн яняняви олан беля мцщитлярдян бири дя Гах-Балакян-Исмайыллы–Загатала яразилярини ящатя едян Загатала ашыг мцщитидир.

Бу реэион Азярбайжан республикасынын Шимал-Гярбиндя, Бюйцк Гафгаз сыра даьларынын ятякляриндя йерляшир. Жянубдан Эцржцстан, Шималдан Даьыстанла щямсярщяддир. Бу реэионда бир сыра гядим тайфаларын, хцсусиля массаэетлярин, киммерлярин, албанларын тарихян йашадыьы мялумдур. Бу ашыг мцщитинин ящатя етдийи яразидя 30-а йахын азсайлы халгын вя етник групун  нцмайяндяси йашайыр. Онларын ичярисиндя сахурлар, йящудиляр, даьлылар, кабардинляр, татлар, лаклар, дарэинляр, гырызлар, щапутлар вя б. цстцнлцк тяшкил едир. Лакин бцтцн бу кими азсайлы халглар реэионда юз дилини, етник мядяниййятини горуйуб сахламагла щяля та гялимдян Азярбайжан дилини мцкяммял юйрянмиш, бу дил ясрлярдян бяри онларын мцщцм ишляк дилляриндян олмушдур. Ашыг яняняляринин Загатала мцщитиндя йайылмасы азсайлы халгларын бу дилдя йарадыжылыг яняняляринин инкишафына тякан вермишдир. Загатала ашыг мцщити щяля Вархийанлы Мящяммядя гядяр юзцнцн зянэин янянялярини  йаратмышдыр. Ширван ашыг сянятинин модерн модели бу мцщитдя юзцнцн стандарт гялибиндя галмыш, сюкцлцб парчаланмамыш, ону  бир сыра юзцнямяхсуслугларла зянэинляшдирмишдир. Бурада ашыг щаваларынын ифасында айра-айры етник груплара мяхсус азсайлы халгларын, ифа тярзляринин бянзярлийиня тез-тез тясадцф олунур. Бурада мцьам яняняляринин тясири зяифдир. Халг ифаларында, щясрят, гцрбят дуйьуларыны ифадя едян мусиги нотлары даща гулаьаэялимлидир. Бцтцн бунларла йанашы, ашыг мцщитиндя ашыг йарадыжылыьынын зянэин яняняляри  юзцнц эюстярир. Онлар Ашыг Мящяммяд Вархийанлы кими бир сяняткарын йетиншмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр.

Ашыг Мящяммядя гядярки мцщитя диггят йетиряндя Ашыг Арабын, Кор Нязирин, Ашыг Сарятин, Жцмжцмахлы Вялинин, талалы Ашыг Бякирин, вархийанлы Ашыг Щцсейнин, жарлы Ашыг Кюнлцнцн, Ялиабадлы Щцсейнин вя башгаларынын зянэин йарадыжылыг яняняляриня малик олдугларыны эюрмяк  мцмкцндцр. Загатала ашыг мцщитиндя устад-шаэирд яняняси эцжлцдцр. Бир сыра сяняткарлар мцхтялиф дюврлярдя бир нечя шаэирд йетирмиш, онлар ися Загатала-Балакян-Исмайыллы-Шяки ашыг мцщитляриня сяпялянмиш, бюлэядя ашыг йарадыжылыьы янянялярини давам вя инкишаф етдирмишиляр. Устад-шаэирд яняняляри ашыг мцщитиндя бир тяряфдян ашыг йарадыжылыьына силсиля йениликляр эятирмиш, жанлы Азярбайжан дилинин азсайлы халглар арасында ишляклийини тямин едирмишся, диэяр тяряфдян бурада йаранан ашыг шеринин сяняткарлыг жящятдян камилляшмясиня тясир эюстярмишдир. Бу жящят Ялиабадлы Ашыг Щцсейнин, Ашыг Абдулланын, Ашыг Бядирин йарадыжылыьында айдын эюрмяк олар. Ашыг Язизханан шаэирди олан гантахлы Ашыг Арабын лирик шерляриндя Ширван мяктябинин тясири эцжлц иди. Онун «Юлдц», «Эюрдцм», «Бу эялян», «Бахын», «Йохдур»,  «Мяним» кими бу  эцня эялиб чатан шерляриндя милли щяйат вя мяишятин тясири эцжлц олдуьу кими бу нумунялярдя сяняткарлыг бахымындан да бир камиллик нязяря чарпыр:

Вятян торпаьынын мейвя баьында,

Алма, щейва дярян бир сона эюрдцм.

Башында аь чалма, айаьында мяст,

Бцрцнмцш ипякдян аь дона эюрдцм.

                 

Гара эюзлярийля гыйьажы бахды,

Ешги цряйими йандырды, йахды.

Ал йашыл эцллярдян телиня тахды

Еля бил эцняшля йан-йана эюрдцм.

                  

Сюз ачдым эянжликдян, севэидян, йардан,

Араба дик бахыб, дил ачды бирдян.

Сюйляди, оьлум вар, инжимя мяндян.

Мян ону мещрибан бир ана эюрдцм.

 

Ейни хцсусиййятляри «Ашыг Камал» тяхяллцсц иля танынан даьыстанлы Ашыг Дибронун йарадыжылыьында эюрмяк мцмкцндцр. Ашаьы Тала кяндиндян олан Ашыг Дибронун бизя «Олмаз», «Ня эюзял», «Дцнйа», «Гызлар», «Йар сораьында», «Эюрмядим» кими шерляри эялиб чатмышдыр. Онларда ашыьын аьыр щяйатдан, язаблы шевдадан шикайяти юзцнц эюстярир. Тябият эюзяллякляринин тярмнцмц дя ашыьын йарадыжылыьында хцсуси йер тутур.

Загатала ашыг мцщитиндя бу эцн дя ашыг шери яняняляри давам етмякдядир. Хцсусиля, ютян ясрин дохсанынжы илляриндян башлайараг ашыг йарадыжылыьына  гайыдыш юзцнц эюстярмякдядир. Бурада пешякар ифачылыгла йанашы, ашыг щаваларынын ифасында йени, фяргли хцсусиййятляр нязяря чарпмагдадыр. Бу жящятдян Вархийанлы Ашыг Дальынын йарадыжылыьы диггяти жялб едир. Ашыг Дальын (1929– 1981) Загатала мцщитиндя илк юнжя «Жащанэир» тяхяллусу иля шерляр йазмыш, сонрадан ися «Дальын» ады иля шющрятлянмишдир. Жащанэир Дальын йарадыжылыьынын илк илляриндя байаты устасы кими шющрятлянмишдир. Онун байатларында реэионун зянэин тябияти, тямиз мящяббят дуйьулары якс олунурду.

                       Чар галайа чян долур,

                           Ора эедян бянд олур. 

                           Жар галайа баханда, 

                           Эюзлярим ганнан долур.

Йахуд:

                           Ширякин ширниляри, 

                          Шириндир ширин нары 

                          Совгатлар сизя галсын, 

                          Эюндярин бизим йары.

 

Щяйатынын мцяййян щиссяси Загаталанын Жар галасы иля баьлы  олан Жащанэир Дальынын йарадыжылыьында цмумиййятля бу кянд тез-тез хатырланыр. 

Ашыьын мцхтялиф иллярдя йаратдыьы гошма, эярайлы вя диваниляринин бюйцк щиссяси топланмамышдыр. Лакин мцяййян гисм чап едилян нцмуняляр Ашыг Дальынын дюврцнцн устад сяняткары олдуьуну эюстярир. Онун «Сюз дя билмяз», «Демясяйдим», «Пяри», «Йанымда эял эяз»  шерляриндя ашыг шеринин классик яняняляри юзцнц эюстярир. Ширван ашыг мяктябинин Дярбянд мцщитиня мяхсус Ашыг Ряжябин Дальын шериня тясири эцжлцдцр. Онун шериндя вяфасыз эюзяллярдян шикайятля йанашы, вяфалы инсанларын тяряннцмц юзцнц даща эцжлц  нцмайиш етдирир. Бу жящятдян ашыьын «Бцлбцл, Сян аьлама, гой мян аьлайым», «Нежя олду», «Эювщярим», «Ай гыз» вя башга шерляри диггяти жялб едир. Ашыг Дальын бир чох устад сяняткарлара, хцсусиля Молла Гасыма, Халтанлы Таьыйа, Молла Жцмяйя, Ашыг Ялясэяря, Ашыг Щцсейн Бозалэанлыйа мцхтялиф нязиряляр йазмышдыр. Бу жящятдян онун Ашыг Ялясэярин «Даьлар» шериня йаздыьы нязиря диггятя  чарпандыр. 

Жцйцрлц, жейранлы йайлгларына,

Илк дяфя дцшцбдцр, эцзарым даьлар. 

Биздяки тябият башга немятдир, 

Сизля гцррялянир вятяним даьлар. 

 

Ашыг Дальын ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя бядии нцмуняляр йаратмышдылар. Онларын бир чоху ашыг мцщитинин юзцнямяхсус инкишаф йолуну, сяняткарлыг сявиййясини  юйрянмяйя имкан верир.

Ашыг мцщитинин чаьдаш дюврцнцн танынмыш сяняткары Ашыг Мядятдир.  О, 1934-жц илдя Вархийан (щазырки Бящмядли) кяндиндя анадан олмушдур. Ашыг  ашыг мцщитиндяки йерини, яняняйя уйьйн олараг беля тясвир едир. 

 

Йурдум Вархийандыр, Мядятдир исмим, 

Вахт олар торпаьа гарышар жисмим. 

Синямдя телли саз, эюрцняр рясмим,

Мяни севянляря бир йадиэардыр.

 

Ашыг Мядят Загатала – Балакяны зонасында саз тутуб сюз гошан, аьыр мяжлишляр апаран танынмыш ел сяняткардыр. Юз мцасирляри кими, о да тябият вя мящяббят мювзусунда чохлу шерляр йазмыш, дцнйанын мин бир эялишини-эедишини вяфс елямишдир. Ашыг Мядятин репертуарында да чох эюзялляр тяриф едилмиш, «цзц галын дцнйанин» мин-бир ядалятсизликляри шеря дцзцлцб милли йаддаша верилмишдир. Бцтцн бунлар ися ашыг мцщитинин мцасир дурумуну, симасыны юйрянмяйя, сяляфлярин янянялярини мцасир мярщялядя щансы сявиййядя  давам етдийини юйрянмяйя имкан верир. 

Ашыг Мядятин дюврцн сон щадисяляриня, хцсусиля Ганлы Йанвар, Хожалы сойгырымы, ермяни сеператизми вя с. баьлы гошуб-дцздцйц шерлярдя щямян щадисяляри тюрядянляри «яли ганлы жаниляр» кими тясвир едир. Ашыг «Аьлама» эярайлысында эяляжяйя никбинликля бахыр, ядалятин яввял-ахыр галиб эяляжяйиня цмид бясляйир: 

Иншаллащ, эцлярсиниз эцн эяляр,

Азад бойа-баша, жатар кюрпяляр. 

Мядят сизя гонаг эяляр, динжяляр, 

Шуша, Лачын, Кялбяжярим, аьлама.

 

Ширван мяктябинин, Шяки – Загатала, Исмайыллы - Балакян ашыг мцлцтляри барядя сон вахтларда эцжлц топлама вя арашадырма ишляри апарылыр. Истедадлы вя жяфакеш фолклоршцнас Зцмрцд Сямядованын бу сащядяки уьурлу ахтарышлары мцщитин ашыг картотекасынын йахын эяляжякдя там тяркибдя тяртиб едиляжяйиня,  ашыг мцщитинин эениш вя ятрафлы арашдырылажаьына цмцдляр верир.

Азярбайжан ашыг йарадыжылыьында хцсуси йери вя чякиси олан Ширван ашыг мяктябини бу кими айры-айры мцщитляр цзря юйрянилмяси, адыны чякдийимиз, йахуд чякя билмядийимиз ашыг мцщитляринин юзцнямяхсуслугларынын арашдырылыб цзя чыхарылмасы шцбщясиз ки, ашыг мяктябини даща ятрафлы вя эениш шякилдя юйрянмяйя имкан веряжякдир.

 

Я Д Я Б И Й Й А Т:

 

1.      С.Ашурбяйли. Государство Ширваншахов. Баку, 1993

2.      Сусе Ахмад. Багдад. Атлас (яряб дилиндя), З., 1952

3.      Минорский В.Ф. Историйа Ширвана и Дербенда Х-ХЫ вв. М., 1963

4.      Нябийев А.М. Озан-ашыг трансформасийасы вя йени ифачылыг институту. «Бакы Университетинин Хябярляри», Щуманитар Елмляр Серийасы, 2002, №3, с.54

5.      Алийев И. Очерк истории Атропатены, Баку, 1979

6.      Алийев Играр. О некоторых вопросах етнической истории азербайджанского народа. Баку, 2002

7.      Н.Жяфяров. Азярбайжанчылыьа эириш. Бакы, АзАтаМ, 2002.

8.      Баскаков Н.А. Введенийе в изученийе тйуркских йазыков. М., 1969

9.      Кюпрцлц Ф. Тцрк едебиййатында ашык тарзынын менше ве текамцлц. Милли телебцлер межмуаси. Истанбул, 1331 (щ), №1,с.24-26

10.  Тящмасиб М.Щ. В-ВЫЫ ясря гядярки ядябиййатымыз щаггында, «Азярбайжан ядябиййаты тарихи, ЕА няшри, Ы ж., Бакы, 1960 

11.  Кашкари М. Дивани-лцьят-ит-тцрк, Ы ж., Анкара, 1972

12.  Тящмасиб М.Щ. Нясими вя халг поезийасы, «Ядябиййат вя инжясянят» гязети, 11 август 1978

13.  Гасымлы М. Ашыг сяняти. Бакы, 1996                                     

14.  Салман Мцмтаз. Ел шаирляри. Бакы, 1927

15.  Тящмасиб М.Щ. Бир тарихи щягигятин епосдакы изляри, …Тядгигляр…, ВЫ китаб, 1982

16.  Хялилов Н. Молла Гасым щаггында щягигятляр. «Фолклоршцнаслыг мясяляляри», В китаб, Бакы, 2002, с.109-144

17.  С.Мцмтаз. Молла Гасым вя Йунис Имря. «Ингилаб вя мядяниййят» журналы 1929, №1

18.  Ширван ашыглары (ХЫЫЫ-ХХ ясрляр), ялйазма, А.Нябийевин шяхси архиви, говлуг 2

19.  «Ванлы Эюйчяк», Азярбайжан дастанлары, Бакы, 1977, с.119-129

20.  Ширванын гадын шаирляри. Бакы, 1994

21.  Ел чялянэи. Дцнйа ушаг ядябиййаты китабханасы, Бакы, 1983

22.  Жяфярзадя Я. Азярбайжан поезийасында халг шери цслубу, Ы вя ЫЫ китаблар, Бакы, 1981, 1999

23.  Гянийев С. Ширван фолклор мцщити (Ы китаб), Бакы, 1997

24.  Гасымзадя Ф. ХЫХ яср Азярбайжан ядябиййаты тарихи. Бакы, 1974

25.  Азярбайжан ашыглары вя ел шаирляри. Ы ж., Бакы, 1983

26.  Гянийев С. Адым Ашыг Шакир, мащалым Ширван, Бакы, 2001

27.  М.Гящряманова. Чарщанлы Ашыг Шярбят, «Мядяниййят дцнйасы». Бур.ВЫЫ, Бакы, 2003

28.  «Эцллц вя Таьы» дастаны, топлайыб няшря щазырлайан Аьалар Мирзя, Бакы, 2002

29.  Аьалар Мирзя. Халтанлы Таьы, Бакы, 1999

30.  Ширван ашыглары. Бакы, 1987

31.  Молла Жцмя. Топлайыб няшря щазырлайан П.Яфяндийев, Бакы, 1995

32.  Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты, Бакы, 1992

33.  Щяр будагдан бир йарпаг, Бакы, 1980

34.  Намазов Г. Улу Ширванын саз-сюз устасы – Ашыг Ящмяд, «Итян сазым», Бакы, 1995

35.  Ашыг Билал. Илк бащарым, эял эюрцм, Бакы, 1982

 

 

 

ТЯБРИЗ АШЫГ МЯКТЯБИ

 

Азярбайжан халгынын еркян орта ясрлярдян йарадыб инкишаф етдирдийи ашыг сянятинин тарихи йцксялишиндя юзцня мяхсус йери вя чякиси олан йарадыжылыг гайнагларындан бири дя эцней реэионун эениш чоьрафи яразисини ящатя едян  Тябриз вя Тябризятрафы реэиондур. XIV ясрин сону, XV ясрин яввялляриндян башлайараг бурада мювжуд ашыг яняняляри гцввятлянмяйя, озан сяняти зямининдя йараныб формалашан ашыг шеринин йцксялиши юзцнц эюстярмяйя башламышдыр. Бир тяряфдян Анадлолу вя Ширван  мяктябляринин тясири, диэяр тяряфдян Тябризин Азярбайжанын мядяни мяркязляриндян бири кими чичяклянмяси, бурада шифащи вя йазылы ядябиййатын инкишафына щяля орта ясрлярдян хейли яввял мцнбит зямин йаратмышды. Тябриз ашыг мяктяби щям дя зянэин тарихи-ядяби ясаслара сюйкянирди. XII-XIII ясрлярин озан-ашыг реконструксийасы, ашыг сянятинин гам-шаман, тяккя-дярвиш яняняляриндян ушаглашыб йени истигамятя йюнялмяси сайясиндяки тяряггини бу реэиондакы ядяби гайнаглар ряьбятля гаршыламагла йанашы, чох чякмядян щямин тяряггинин апарыжыларына чеврилмишдиляр.

XV ясирин икинжи йарысындан Тябриздя формалашмагда олан ашыг яняняляри юзляриня мяхсус йени йарадыжылыг цслубларыны йаратмаьа башлады. Бурада ашыг йарадыжылыьы форма, мязмун, ифа цслубу вя тярзи, поетик дяйярляр бахымындан йени мярщяляйя йцксялди. Ян башлыжа тярягги ашыг йарадыжылыьынын жанлы халг дилиня йахынлашмасы, яряб-фарс тяркибиндян, османлы тцркжясинин мцхтялиф диалект вя шивяляриндян тямизлянмяси, халг данышыг дилинин ашыг шериндя цстцн мювгейя кечмясийля баьлыды. Жанлы Азярбайжан дили шифащи поезийада якс олунмагла диэяр юлчц вя гялибляри дя ашыг репертуарына дахил олунмаьа башлады. Щямян мярщялядя Тябриздя йайылан ашыг йарадыжылыьында бир сыра яняняви хцсусиййятляр нязяря чарпмагдадыр. Биринжиси, ашыг сяняти пешякар ифачылыьын модерн формасыны гябул етмякля ислами дяйярлярин Анадолу мяктябиня мяхсус ифа тярзини бяргярар етди. Бурада даща кюклц дайаглара малик дярвишчилийин мязмун дяйярляриндян бящрялянмякля онун ифачылыг цслуб вя формаларындан сцрятля узаглашдылар. Икинжиси, озан янянялярини давам етдирян ашыг институту гам-саманчылыг цзяриндя юз нцфузедижи мювгейни бярпа етди. Бу ися Тябриз ашыг мяктябинин илк мцщцм наилиййяти олду. Ашыг институнун эениш юлчцляринин гябул едилиб формалашмасы, орта ясрлярин башланьыжында милли дцшцнжянин апарыжы мювгейя чыхмасы, ян нящайят щяр жцр шаманчылыг тясириндян, дярвишчилийин нцфуз даирясиндян чыхыб сырф азярбайжанчы поетик тяфяккцрц ифадя едян йарадыжылыг институту кими бяргярар олмасыны шяртляндирди. Бу, щямин дюврцн онларла сяняткарынын Тябриз ашыг мяктяби цчцн щазырладыьы еркян ядяби зямин иди. Бу эцн адлары вя сой адлары бизя эялиб чатмымш щямин сяняткарлар Тябриз ашыг шерини форма, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялтмиш, Анадолу вя Ширванда озанын ашыьа чеврилмясиндян сонра ашыг йарадыжылыьынын сцрятли йцксялишиня тякан вермишдир. Щямин зяминя ясасланан  Ашыг Гурбани юзцнягядярки ядяби-поетик яняняляр зямининдя XVI ясрдя Тябриз ашыг мяктябинин ясасыны гоймушдур.

Бу мяктябя гядярки йарадыжылыг гайнаглары цчцн сяжиййяви олан бир жящятя дя диггят йетирмяк эярякдир. Щямин дювр М.Щ.Тящмасибин йаздыьы кими, бир сыра ислам тяригятляринин мцхтялиф сябяблярля баьлы юз кюкцндян гопуб исламы парчаламаг вя онун бюйцк голу щесаб етдикляри шиялик ятрафында бирляшмяси дюврц иди (1, с.272). Бу ися шярият-тяригят-щягигят кими суфи дцнйаэюрцшцня мяхсус мярщяляляри кечиб аллащын дярэащына говушмаг щягигяти иля баьлыйды. Тябриз ашыг яняняляринин илк юнжя бу дцшцнжяни гябул етмяси, аз сонра ися она говушуб бу етик дцшцнжяни милли яхлаги дяйяр сявиййясиня йцксялтмясинин ики бюйцк нятижяси олду. Биринжиси, Тябриз ашыг сяняти ону ассимиллийасийа едя биляжяк бцтцн дяйярлярдян ясаслы шякилдя айрылыб пешякар ифачылыг йолуну формалашдырды. Икинжиси, ися йайылдыьы эениш яразини юз нцфуз даирясиндя сахлайа билян гцдрятли Тябриз ашыг мяктябини йаратды. О, XVI ясрдян башлайараг орта яср Азярбайжан мяняви-яхлаги, етик-естетик дяйярлярини цч истигамятдя йцксялишини тямин етди. Биринжи, Тябриз ашыг мяктябиндя озан йарадыжылыг гайнаглары зямининдя эцжлц ашыг мусигиси синкретизми йаранды. Анадолу вя Ширван мусигисинин бир сыра яламят, хцсусиййят вя ифа тярзляриндян истифадя едилмякля ашыг мцсигиси йени мярщяляйя йцксялди. Икинжиси, зянэин халг шери шякилляри ясасында юзцнямяхсус поетик дяйярляря малик ашыг поезийасы йаранды. XVI ясрдя Гурбанинин йарадыжылыьы иля зянэин ядяби мяктяб сявиййясиня йцксялди. Тябриз ашыг шеринин тарихи, ядяби–поетик йцксялиши мярщялясиндя шярият-тяригят-щягигят эюрцшлярини дцнйяви дяйярляр явяз етмяйя, бяшяри идеаллар ашыг шериня эялмяйя, щягигятин камил яхлаги дяйяр кими вясф олунмасы вя бцтцн бунларын зямининдя ися Азярбайжан мядяниййяти, сяняти вя ядябиййатында интибащын башланмасына мцщцм тясир эюстярди. Цчцнжцсц, бу мяктяб ейни заманда Ширван мяктябиндя нязяря чарпан милли дастан йарададыжылыьыны репертуара эятирди, гыса тарихи мцддятдя ону йени мярщяляйя йцксялдя билди. Ширван мяктябиндян  фяргли олараг Тябриз ашыглары дастанлары, наьыллары репертуара дахил едиб онлары йенидян ишлямяк йолу дейил, бирбаша севэи мажярялярини дастанлашдырмаг янянясини сечди. Бу йарадыжылыг просесиндя епик-лирик цслцбцн чарпазлашмасы  йолу иля Ширван ашыгларындан мцяййян юлчцлярля фярглянян йени дастан типини формалашдыра билди.

Тябриз ашыг мяктяби гыса тарихи мцддятдя щям форма вя мязмун, щям дя сяняткарлыг бахымындан мцщцм ирялиляйиш йолуна чыхды. Халг арасында эениш йайылды, мцхтялиф дюврлярдя юзцнцн устад сяняткарларыны йетирди. Бир сыра щалларда айры-айры бюлдэялярдя йайылмыш классик яняняляри–гязял вя гясидя йарадыжылыьыны цстяляди. Ф.Кюпрцлцзадянин йаздыьы кими, «Сарай вя цляма мцщафилиндя Иран мцгяллиди шаирлярин гязял вя гясидяляри, мящялли гцввяляри иля дярбяйи даиряляриндя ашыгларын дастан вя гошмаларда цстцн щесаб едилир вя даща чох охунулурду» (2,с.6). Халгын аьыз ядябиййатына бу мараьы ися онун зящмяткеш инсанлар ичярисиндя эениш йайылмасынын башлыжа сябябляриндян иди. Бу ися ашыг йарадылыжылыьынын юз тябияти вя хцсуиййяти, щяйат щягигятлярини даща айдын вя реал лювщялярдя якс етдирмя яняняляри иля баьлы иди. Еля щямин зярурят ашыг яняняляринин эениш жоьрафи яразилярдя сцрятля йайылмасынын башлыжа сябябляриндян иди ки, Тябриз ашыг шери цчцн дя бу, сяжиййяви бир хцсусиййят олду. Тябриз мяктяби онун башлыжа ифачылыг вя йарадыжылыг янянялярини ясас эютцрмякля мцхтялиф мцщитляря айрылды. Щяр бир мцщит мянсуб олдуьу ашыг мяктябинин бир сыра башлыжа йарадыжылыг вя ифачылыг хцсусиййятялрини горуйуб сахламагла юзцнямяхсус фярди юзялликлярини йарадыб йашатдыьы реэионун ады алтында шющрятлянди. Онлары тяхмини олараг ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

1.     Гарадаь ашыг мцщити.

2.     Урмийа ашыг мцщити.

3.     Зянжан ашыг мцщити.

4.     Щямядан ашыг мцщити.

5.     Савя ашыг мцщити.

6.     Хорасан ашыг мцщити.

7.     Сяраб ашыг мцщити.

8.     Гашгай ашыг мцщити. (3,с.164).

Мялум тяснифатлардан кичик фярглярля сечилян бу ашыг мцщитляри яслиндя Тябриз ашыг шери яняняляринин эениш бир яразидя йайылыб юзцнямяхсуслугларла зянэин олдуьуну бир даща нцмайиш етдирир (3, с.163-165). М. Ибращимовун йаздыьы кими, «Ашыг поезийасы йарадыжылыг методу вя цслубу жящятдян ян аз юйрянилмиш сянятдир. Бу сащядя олан бошлуьу долдурмаг вя ашыг поезийасынын реалист йарадыжылыг хцсусиййятлярини мейдана чыхармаг, инкишафына тякан вермяк цчцн онун щаггында чохдан йаранмыш бязи биртяряфли тясяввцрлярдян узаглашмаг лазымдыр» (4,с.5). Тябриз ашыг мяктябинин мцхтялиф мцщитляринин йаранмасы илк нювбядя милли мядяни щяйатда мцщцм щадися, сонракы тярягги вя йцксялишин илкин зямини иди. Бу мяктяблярин  щяр биринин  айрыжа, мцстягил шякилдя юйрянилмясиня мцщцм ещтийаж вардыр. Ашыг мяктябляри вя мцщитляри щяля ки, ня гядяр сырадан чыхмамышдыр, илк нювбядя онлары топлайыб цзя чыхармаг вя щеч олмаса илкин тядгигатлара жялб етмяк эярякдир.

Эцней Азярбайжанда Тябриз мяктяби ятрафында йаранан ашыг мцщитляриндя пешякар ифачылыг вя импровизаторчулуг формалашмышдыр. Онлары Тябриз мяктябиня мяхсус ващид ифачылыг цслублары бирляшдирир. Ейни заманда ашыг мцщитляри бир-бириндян репертуар, ифачылыг вя дастан йарадыжылыьы бахымындан да фярглянир. Мясялян, Тябриз ашыг мяктяби «Короьлу» вя автобиографик дастанларын, еляжя дя лирик ифачылыг цслубунун зянэинлийи иля яламятдардырса, Урмийа мцщитиндя ашыг шери шякилляринин нцмайиши, Сяраб вя Гарадаь мцщитиндя ися репертуарда классик дастанлар –«Ясли-Кярям», «Ашыг Гяриб», «Шащ Исмайыл» вя наьыл мотивляри зямининдя йаранан тажир-задяэан щяйатындан бящс едян нцмуняляр цстцнлцк тяшкил едир. Мцщитляр арасында фяргляр эениш олдуьу кими, цмумиликляр дя ящатялидир. Бу ашыг мяктяби мцщит чевряси етибары иля мяктяблярин ян бюйцйц олдуьу кими, мяняви–яхлаги вя естетик дяйярляри якс етдирмяк бахымындан да мцкяммяли, ящатялисидир. О, ня айрыжа мцстягил мяктяб, йахыд ашыг мцщитляри мяжмуу кими, ня дя йарандыьы вя о инкишаф етдийи дюврляр-йцзилликляр цзря кифайят гядяр арашдырылмышдыр. Бу мяктябя мяхсус поетик–цслцби дяйярляр, саз щавалары, дастанчылыг яняняляри, хцсусиля мяктябин ийирминжи йцзилликдяки ениш вя йцксялишляри, айры-айры устад сяняткарларын йарадыжылыг хцсусиййятляри кифайят гядяр арашдырылмамышдыр. Бунун башлыжа сябябляриндян бири дя Эцней Азярбайжанда щяля XIX ясрин 30-жу иллярриндян башлайараг фарс шовинизминин Азярбайжан дили, фолклору вя диэяр мядяни дяйярляри цзяриня гадаьалар гоймасы иля баьлыдыр. Ашыг йарадыжылыьы бу мцщитлярдя щяля ки, аьызда йашама мярщялясини кечирир. Бу яразидя щяля Азярбайжан фолклорунун тяк-тяк щаллар истисна едилярся, кцтляви шякилдя йазыйа алыныб няшри ишиня башланмамышдыр. Аьыз ядябиййаты щямин мцщитлярдя юз бакиря эюзяллийини горуйуб сахламагдадыр. Милли дили вя мядяниййяти йашадан, ону фарс шовинизминин щяр жцр ассимиллийасындан горуйан аьыз ядябиййаты ейни заманда азярбайжанчылыг адят-яняня вя етик дцшцнжясини горумаг функсийаларыны щяйата кечирир. Хцсусиля сон йцзилликлярдя топланан вя няшр едилян материалларын сон дяряжя аз олмасы бу мяктябин мцхтялиф мцщитляри барядя тябии ки, эениш мцшащидяляр апармаг имканыны мящдудлашдырыр. Чцнки Тябриз мяктябинин, онун айры-айры мцщитляринин материалларыны йазыйа алыб чап етмядян, диалект хцсусиййятлярини мцяййянляшдирмядян, йарадыжылыг нцмуняляри цзяриндя мцгайисяли арашдырмалар апармадан мцщцм елми нятижяляря эялмяк мцмкцн дейилдир.

Тябриз ашыг мяктяби вя мцщитляриндя, хцсусиля Иран ашыглары адландырылан ифачыларын реппертутарында Иран мусигисинин эцжлц, нцфузедижи тясири фяалиййятдядир. Бу, бир сыра мцщитлярдя саз щаваларынын тарихи яняняляринин позулмасына вя тящрифиня эятириб чыхармышдыр. Бу эцн юзлярини «Иран ашыглары» адландыран бир сыра ифачылар вя хцсусиля щаким зцмря тяряфиндян дястяклянян вя бцтцн Иран яразисиндя ашыг мусигиси вя йарадыжылыьы кими тяблиг олунан ифачылыг цслубу ашыг сянятини юз еркян кюкляриндян вя гайнагларындан узаглашдырмаг, ону фарслашдырмаг мягсядиня хидмят едир. Бунунла йанашы, азярбайжанлыларын эениш йайылдыьы вя йашадыглары яразилярдя  ашыг сяняти юзцнямяхсус шякилдя инкишаф едиб йцксялмякдядир. О, эениш бир яразидя халгын зянэин мяняви дяйярляринин йайылмасына кюмяк едир, орада йашайанлары бирляшдирир. Узаг дцшян елляр арасына кюрпц салыр. Тябриз ашыг мяктябинин айры-айры мцщитляри иля Ширван, Анадолу ашыг янянляриндя бир чох ейнилик, охшарлыг вя уйьунлуглары горуйуб сахлайыр. Мясялян, Зянжанда йайылан саз ифачылыьы иля Ширван ашыг ансаблы арасындакы охшарлыглар бир-бирини тамамлайыр. «Зянжан ашыг мцитинин ифачылыьы саз, балабан вя гавал цчлцйц цзяриндя гурулмушдур» (3,с.233) ки, бу да  Ширван ашыг ансаблы иля ейни кюкдян бящрялянмякдян башга бир шей дейилдир. Ейни щал  Тябриз, Гарабаь, Урмийа мцщитляри цчцн дя янянявидир. Гашгай ашыг мцщитиндя ися фярди саз ифачылыьы иля Эюйчя вя Эянжябасардакы фярди ифачылыг ашыгларын репертуарында  охшар шякилдя йер тутур. Йахуд ашыг репертуары шер шякилляриндян истифадя имканларына эюря бир-бириндян фяргляндийи кими, ейни ифа цслубу - тяжнис, дейишмя сюйлямяк, йахуд эюзяллямя ифачылыьы мящарятиня эюря бир-бириня йахынлыгларыны да нязяря чарпдырыр.

Ширван саз вя сюз яняняляри бу эцн Тябриз мяктяби, онун айры-айры мцщитляри цчцн бир чох яняняви –тиположи уйьунлугларла яламятдардыр. Бу ися чох эениш шякилдя мцхтиялиф ашыг мцщитляриндя юзцнц эюстярмякдядир. Тарихян фярди саз ифачылыьы иля яламятдар Тябриз ашыг мусигисиндя бу эцн Ширван ифачылыьы яняняляри уйьун мювгейя кечмишдир. Щяр бир ашыг мцщити ютян заман щцдудунда мцстягил ифачылыг яняняляри вя цслублары йаратмышдыр. Онларын ян башлыжа йарадыжылыг мейл вя истигамятляри ися Тябриз мяктябинин тарихи йарадыжылыг гайнагларына ясасланыр.

Мцхтялиф ашыг мцщитляри арасында фяргли яняня, ифа, импровизя уйьунлуглары ися онларын башланьыжыны эютцрдцйц Тябриз ашыг мяктяби нящри иля ялагядардыр.

XV ясрин икинжи йарысындан йени йцксялиш мярщялясиня гядям гойан Тябриз ашыг мяктябинин XVI ясря гядярки яняняляри, йарадыжылыг хцсусиййятляри, шяхсиййятляри барядя бизя кифайят гядяр мялумат эялиб чатмамышдыр. Мялум олан одур ки, Анадолу-Ширван ашыг яняняляри, айры-айры ифачы сяняткарларын гошуб-дцздцйц саз вя сюз дяйярляри Тябриздя дя эениш йайылмышды. Йунис Имря, Молла Гасым яняняляри Азярбайжанын бу бюлэясиндя дя ашыг шеринин бящряляндийи, ону форма, мязмун вя шякли хцсусиййят етибары иля ирялийя апаран истигамятлярдян иди. XЫЫЫ -XIV ясрлярдя Анадолу ашыг мяктябиндя баш верян просесляр, хцсусиля озан янянялярини давам етдирмяк йолу иля йцксялян тарихи инкишаф Тябриз ифачылыг мцщити тяряфиндян яслиндля щазыр модел кими гябул едилмишди. Ашыг Гурбанинин йарадыжылыьы эюстярир ки, XVЫ ясря гядяр Тябриздя щям пешякар ифачылыг, щям дастанчылыг, щям дя ашыг шери шякилляриндян, онун эениш йайылмыш эярайлы, гошма, тяжнис вя диваны, мцхяммяс вя с. формаларындан истифадя цстцн иди. Ашыг Гурбанийя мящз буна эюря Тябриз мяктябинин илк нцмайяндяси, йахуд йарадыжысы кими бахмаг тябии ки, мцмкцн дейилдир. Гурбани йарадыжылыьы эюстярир ки, она гядяр Тябриздя ашыг шери ян азы йцз илдян артыг бир дювр ярзиндя тякамцл мярщяляси кечмишдир. Бу, тякжя Гурбани шеринин поетик дяйярляриндя, мязмун зянэинлийиндя дейил, ейни заманда ящатя етдийи мяняви-яхлаги, етик-естетик вя културоложи дурум чеврясниндя юзцнц эюстярир. Гурбани естетк дцшцнжяси Тябриз ашыг мяктяби цчцн тякжя XVI ясря мяхсус дяйярляр дейил, даща яввялки йцзилликлярдя йараныб формалашан милли-мяняви вя яхлаги эюрцшляри ящатя едир.

Тябриз ашыг шеринин Гурбанийя гядярки дюврц, тюряниш вя формалашма мярщяляляри барядя бу эцн конкрет фактларла данышмаг мцмкцн олмаса да Гурбани юз йарадыжылыьы иля тякжя Тябриз ашыг сянятиндя дейил, цмумазярбайжан мядяниййятиндя милли интибащын илкин зяминини щазырлайан сяняткар кими чох дяйярлидир. Гурбани юзц бир мяктябдир. Онун шяхсиндя Тябриз ашыг йарадыжылыьы форма, мязмун, ифадя тярзи, ана дилинин поетик имканларындан истифадя мящаряти сайясиндя йени мярщяляйя йцксялди, мяктяб дяряжясиня галха билди.

Гурбанинин шяхсиндя Тябриз ашыг мяктяби Азярбайжан мядяниййяти тарихиндя ашаьыдакы жащаншцмцл функсийалары щяйата кечирди: Азярбайжан цмумхалг данышыг дилини йцз иллярля низамы позула билмяйян бир мярщяляйя йцксялтди вя бунунла Азярбайжан жанлы данышыг дилини гяти шякилдя формалашма мярщшялясиня чатдырды; халг данышыг дилини аьыр лящжячилик вя бир сыра башга тясирлярдян тямизляди; Ашыг йарадыжылыьы барядя йанлыш мцлащизя, эюрцш вя бахышлары даьытды, ону мязмун вя сяняткарлыг бахымындан йени мярщялйя йцксялтди; Ашыг йарадыжылыьынын тяккя-дярвиш вя саман яняняляриндян гяти шякилдя айрылыб озан яняняляри истигаямтиндя чохшахяли –синкретик сянят кими формалашмасыны истигамятляндирди.

Тябриз ашыг мяктябинин XVI ясрдя йаранмасы вя инкишафы бцтювлцкдя Гурбанинин ади иля баьлы олуб, бу мяктябин тарихи йцксялишини тямин етди. Тябриз ашыг мяктябинин ХВЫ ясрдя йашайан вя бизя эялиб чатан илк нцмайяндяси Ашыг Гурбанидир (1483-1553). Ашыг Гурбанинин доьум вя юлцм тарихи шярти шякилдя гябул олунмушдур. Бу барядя мялум олан нязяри мцлащизярлярдя беля бир цмуми фикир юз яксини тапмышдыр ки, Гурбани Шащ Исмайыл Хятаинин мцасири олмуш, йарадыжылыьынын ясас дюврц онун щакимиййяти илляриня дцшмцшдцр. Узун илляр беля бир фикир мейданда олмушдур ки, Гурбани Эцней Азярбайжанын Дири кяндиндя дцнйайа эюз ачмышдыр. Сон  дюврлярдя  ашыьын  ирсинин юйрянилмяси сащясиндя профессор Г.Казымовун чохжящятли арашдырмаларындан мялум олмушдур ки, Гурбани Шимали Азярбайжан яразисиндя – Жябрайыл районунун Дири кяндиндя анадан олмуш, илк эянжлийини бурада кечирмиш, ашыглыг сянятинин сирляриня щямин реэионда йийялянмиш, Шащ Исмайыл Гафгаза эяляркян ону гаршылайан, вясф еляйян жянэавярляр сырасында олмушдур. Чох эцман ки, шаща итщаф етдийи, бу эцн бизя эялиб чатмайан бир сыра шерляриндя эянж щюкмдара алудячилик эюстярмяси, сащя бяйлярбяйиндя гысганжлыг йаратмыш, еля буна эюря дя Гурбанинин ял-голуну гандаллалйыб «эюзц йашлы Худафяриндян» кечириб сцрэцн етмишляр. Губанинин щяйаты иля баьлы бу факт С. Мумтаз тяряфиндян даща дцрцст шярщ едилир. «Шащын вязирляриндян бириня хош эялмядийиндян, Гурбанини голу баьлы Гарадаь тяряфиндян - Худафярин кюрпцсцндян кечирдяряк Ирана сцрэцн етмишляр. Гурбан да ящвалаты шерля йазыб Шащ Исмайыла йолладыьындан ону шащ баьышлайыб азад етмишдир» (5,с.17).

Гурбанинин Шащ Исмайылла мцнасибяти иля ялагядар мцхтялиф фикирляр вардыр. Онун сцрэцн едилмя сябябляри барядя данышан Щ. Араслыйа эюря, Гурбанинин дцшмянляри ону, Шащ Хятаинин щяйата кечирдийи тядбирляря гаршы чыхдыьыны эюстярмякля «ону шиялийя дцшмян бир адам кими гялямя вермиш, щябс олунмасына, голу баьлы щалда Аразын цстцндяки Худафярин кюрпцсцндян кечириб шащ диванына апарылмасына наил олмушлар» (6,с.9-31). М.Щ. Тящмасиб ися фикрини даща айдын шярщ едяряк йазыр ки, Шащ Исмайыл щакимиййятинин илк иляриндя онун щакимиййятиня тящлцкяли эюрцнян мцридляри, айры-айры тяригятляря мяхсус шяхсяляри тягиб едиб зинданлара атырмыш. Эцман ки, Гурбанинин «гара вязир» адландырдыьы йерли бяйлярбяйиляр фцрсятдян истифадя едиб ону да шащын ялейщидарларына гатыб сцрэцня эюндярмишляр. Лакин Гурбани Шащ Исмайыла мцражият едяндян сонра Шащ ону танымыш, шаир тябли бир инсан олдуьуна эюря ашыьы зиндандан азад етмишдир. (7,с.21).

Бизя эялиб чатан бир сыра башга мялуматлардан ися айдын олур ки, Гурбани еля щямин иллярдя Дири кяндини тярк едир. Сарай мцщитиня эялир. Тябриз ядяби мцщитинин гайнаьына дцшцр. О, бир сыра шерлярини бу гайнар мцщитин – йазылы цслубла шифащы янянянин паралел инкишаф етдийи, Азярбайжан халг дилинин йазылы поезийада юнжцл мювгейя кечдийи бир дюврдя йаратмышдыр.

Гурбани юмрцнцн сонракы илляриндя Шащ Исмайыл ордусунда онун йахын тяряфдашы, орду сазанда вя эярянайчы дястясинин  башчысы  олмуш,  ордунун  бир  сыра  дюйцшляриндя билаваситя юндя эетмиш, Шащ Исмайылын юз тарихи мяьлубиййятиндян сонра сарайдан узаглашмышдыр. Гурбани Шащ Исмайылдан сонра юмрцнцн он илиндян чохуну Тцркийядя сцрэцндя кечирмишдир. Бу барядя тядгигатчылар арасында фикир айрылыьы вардыр.

М.Щ.Тящмасиб Гурбани шерляриня истинад едяряк С. Мумтаздан сонра щадисяйя мцнасибят билдиряряк йазыр ки, щямин шерлярдян бири «Чалдыран мцщарибясиндя Хятаинин ясир дцшмцш щяряминин эцжля яря верилмяси иля баьлыдыр».

Тядгигатичы Г. Казымов алямя сяс салан щаггында бящс ачылан диванидян:

Куфя ящли бищяйалар шярми щяйаны атдылар.

Адям йолундан чыхыб, бир-бирини алдатдылар.

Газиляря рцшвят вериб, шяри батыл етдиляр.

Бир диван ки, диван дейил, ядалят диван эяряк…

 

демяси, Султан Сялим Йавузун Тажлыбяйин зорла яря верилмяси иля ялагядар дейил, шащын юлцмц иля баьлы йазылмышдыр. (7,с.18). Сон вахтларда ися Тажлы бяйинин ясир дцшмя факты цмумиликдя тясдиглянмир. Еля щямин тядгигатында (7,с.9-12). Г. Казымов даща бир нечя башга  мясяляйя дя айдынлыг эятирир .

Биринжиси, Гурбанинин Жябрайылын Дири кяндиндя доьулуб илк эянжлик иллярини орада кечирмяси, юмрцнцн сон илляриндя Тцркийя сцрэцнцндян сонра доьма кяндя гайытмасы вя орада да вяфаты иля баьлы фактдыр. Мцшащидяляр эюстярир ки, Тябриз ашыг мяктябинин йарадыжысы, ону орта ясрлярдя йени мярщяляйя йцксялдян Гурбани вахты иля Жябрайыла Гарадаьдан кючцб эялся дя, Дирини юзцня вятян саймыш, эянжлийинин илк илляри кими юмрцнцн сон иллярини дя бурада кечирмишдир (8,с.21).

Икинжиси, Гурбани щяйатында ики дяфя бюйцк мящрумиййятя дцчар олмуш, биринжи дяфя йерли бяйлярбяйляри – вязирляр ону сцрэцня эюндярмиш, бу сцрэцндян Шащ Исмайыл ону азад едиб Тябризя, юз йанына - сарайа эятирмишдир. Икинжи дяфя ися тяхминян шащын юлцмцндян он ил сонра – 1534-36-жы иллярдя Султан Сцлейман бюйцк орду иля Азярбайжана щцжум едир. Бу заман бир сыра гызылбаш ямиляри Султан Сцлейманын тяряфиня кечирляр. Султан гышы Баьдадда кечирдикдян сонра Тябризя гайыдыр вя йерли щакимляр дя бурада султанын тяряфиня кечир. Онлар Шащ Исмайылын бир сыра башга тяряфдарлары иля бирэя Гурбанини дя юзляри иля Тцркийяйя апарырлар. Г. Казымовун Гурбани щяйатына даир бцтцн бу фактларын дцрцст мянзярясини мцяййян едир, онунла разылашмамаг тябии ки, чятиндир (7,с.19).

Цчцнжцсц, Г.Казымов Гурбанинин доьум вя юлцм тарихини дцрцстляшдирмяйя, яслиндя ону мцяййянляшдирмяйя имкан верян фактлары ортайа гойур. О, щаглы олараг Гурбанинин доьумуну 1464-жц ил тарихи иля ялагяляндирилмясиня ещтийатла йанашыр. Бу тарихин «1477-жи иля аид етмяк даща щягигятя уйьундур» (7, с.13) дейир, Лакин Шащ Исмайыла илк шерини йазаркян Гурбани даща жаван иди. Лап еля Шащ Исмайылын щямйашыды иди. Лакин юз щямйашыды олан Гурбани иля Эянжяйя эедяркян йол цстц илк танышлыьы, Гурбанинин она шер щяср етмяси шащда бу жаван барядя йцксяк тяяссцрат йаратмышды. Шащы риггятя эятирян бир тяряфдян Гурбанинин шери идися, икинжи тяряфдян сяняткарын щяддян артыг эянжлийи, она исти мцнасибяти, бир нюв тяряфдашлыг мцнасибяти бяслямяси иля баьлылыьыйды. Шащла Гурбанинин защири эюркяминдя дя мцяййян уйьунлуг, бянзярлик вар иди. Шащ Гурбанинин она сямимиййятини сезмямиш дейилди. Бу ися Гурбанинин истиганлыьындан доьурду вя шащ да буну сезиб ону дяйярляндирмишди. Она эюря дя эянж сяняткарын шикайятини аларкян ону няинки дустаглыгдан азад едир, ейни заманда Диридян Тябризя эятирир. Шцбщясиз ки, бурада Шащ Исмайылын Гурбани сянятиня ряьбяти дя аз рол ойнамамышдыр. Бцтцн бу вя диэяр фактлар Гурбанинин 1477-жи илдя дя дейил, 1483-жц илдя дцнйайа эюз ачдыьыны сюйлямяйя ясас верир. Ашыьын сонракы автобиографик мялуматлары ися онун юлцм тарихинин 1457-жи иля олдуьуну сюйлямяйя ясас верир.

Г.Казымовун Гурбанинин мязарыны Дири кяндиндя ашкарламасы, бюйцк сяняткарын йени шерлярини топлайыб цзя чыхармасы Гурбани йарадыжылыьынын йенидян арашдырылмасына ещтийаж олдуьуна диггят йюнялтмиш, ашыг сяняти тарихимиз цчцн ящямиййятли олан бир сыра важиб мясяляляри эцндямя эятирмишдир. Бунун башлыжа истигамятляриндян бири ися щеч шцбщясиз бядии сюзцн йени мярщяляйя йцксялмясиня вя Азярбайжан интибащынын мейдана чыхмасына ХВЫ ясрдян бащлайараг жидди зямин йарадылдыьыны  эюстярмясидир.

Цмумиликдя ися Гурбанинин йарадыжылыьы ашыг шеринин йцксялиши цчцн бир нечя жящятдян ящямиййятли мярщялядир.

Биринжиси, Гурбани Шимали Азярбайжанда дцнйайа эюз ачса да о, Эцней Азярбайжанын саз-сюз мцщити иля даща чох баьлы олмуш, бурадакы йарадыжылыг янянялярини мянимсямиш, юз йарадыжылыьы иля Тябриз ашыг шерини мяктяб сявиййясиня йцксялдя билмишдир. Гурбани щям юз импровизаторчулуьу, щям лирик шерин устад йарадыжысы кими юзцня бюйцк шющрят газандырмышдыр. О, ашыг шеринин XVI яср цчцн тамам йени олан формасыны йаратмыш, ону мязмун, мцндярижя бахымындан олдуьу кими, шякли жящятдян вя дил бахымындан да тякмилляшдиря билмишдир. Оз йарадыжылыьынын мащиййят вя мязмун чаларларынын интящасызлыьы иля о, Тябриз ашыг шерини ян азы ики йцз иля йахын дюврлцк яняняляря малик олдуьуну, Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын еркян гайнагларындан бящряляниб пярвазландыьыны нцмайиш етдирмишдир.

Тярбиз ашыг мяктяби дя юз кюкц вя гайяси етибари иля озан яняняси давамчыларынын йолуну тутмуш, гам–шаман, тяккя-дярвиш гайнагларындан йан кечяряк озан ифачылыг институтунун давамчысы кими чыхыш етмиш, Анадолу вя Ширван мяктябляринин апарыжы мейл вя истигамятляриня ясасланмышдыр.

Икинжиси, шифащи йарадыжылыгда ясасян Гурбанинин шяхсиндя йараныб йцксялян Тябриз мяктяби шифащы яняняйя эятирдийи бир чох габагжыл бахыш вя идейаларла жямиййятдя йени эюрцшляр системини доьурмуш, милли тяфяккцрдя интибащ дцшцнжясинин формалашмасына тякан вермишдир. Бу йарадыжылыг просесинин яэяр бир тяряфиндя XVI яср анадилли шерин давамчылары Фузили, Хятаи вя башгалары дайанмышдыса, башга бир тяряфиндя ися халгын габагжыл дцшцнжясини интибащ мярщялясиня йахынлашдыран ашыг йарадыжылыьы дурмушду.

Цчцнжцси, Гурбанинин ашыг шериня эятирдийи йени естетик дцшцнжя, тякжя Тярбиз ядяби мцщити цчцн дейил, цмумазярбайжан щяйаты цчцн зярури вя важиб иди. Гурбани йарадыжылыьынын илкин мярщялясиндя ня гядяр суфи-тяккя дцнйаэюрцшцня йахын идися, юмрцнцн сонракы илляриндя, хцсусиля жямиййятдяки яксиликляри эюрдцкжя илкин эюрцшляриндян гисмян дя олса узаглаша билди. Гурбани бцтцн йарадыжылыьы бойу илащи севэини, бюйцк йарадана инам дуйьуларыны вясф еляди, бунунла йанашы, жямиййятин тязадларына, яксликляриня дя эюз йуммады, бцтцн зиддийятляри эюрдцйц чеврядя шеря эятирди.

Гурбанинин ашыг йарадыжылыьында ян бюйцк хидмяти, жямиййят щяйатына юз сяляфляриня мяхсус бахышы сындырмасы олду. О, Йунус Имря, Молла Гасым, Ашыг Кючяр вя башгалары кими, жямиййятдяки зиддиййят вя ядалятсизликляри эюряндя «аллаща тяфяккцр, щамы юз ямялляриня эюря Аллащын дярэащында жаваб веряжяк» дейя яксликляр гаршысында ажиз галмады. Щямин зидиййятляри шеря эятирди, дюврцн ядалятсизликлярини гамчылады, газилярин, бяйлярбяйляринин щагсызлыгларыны шащлара йетириб онлары ислаща чаьырды. Гурбани дюврцнцн тякжя позулуб, сюкцлцб даьылмагда олан мяняви дяйярляринин мцдафиясиня галхмады. О, синфи ядалятсизликляря, яхлаги позулмалара, вяфа, етибар, сядагят кими дяйярлярин тящрифиня гаршы чыхды. Бцтцн бунларла Гурбани милли тяфяккцря йени дяркетмя, ойанма эятирди ки, XVII-XVIII ясрин Азярбайжан интибащы бцтцнлцкдя щямин мяжрадан йол эютцрцб, гайнагланыб юзцнцн тюряниш вя йцксялиш мярщялясини йаратды.

Азярбайжан интибащы юзцнцн илк рцшеймлярини - инкишаф мяжрасыны, ашыг йарадыжылыьынын еркян гайнагларындан эютцрдц. Ону XVII-XVIII ясрлярин йцксяк зирвясиня чатдыран йол ися XVI яср Тябриз ашыг мяктябиндян, онун бюйцк йарадыжысы олан Гурбанидян башлады.

Гурбани ашыг йарадыжылыьына щям йени, габагжыл дцнйаэюрцш, пешякар дастанчылыг, ежазкар лирик яняня, щям дя дольун поетик дяйярляр эятирди. О, Азярбайжан ашыг шериния цлви дуйьуларын, лирик щисслярин, зянэин тябият эюзялляикляринин тяряннцмцнц эятирмишдир. Гурбанинин шяхсиндя Тябриз ашыг мяктяби фялсяфи-дидактик вя  ижтимаи мязмунлу дцшцнжянин йени мярщялясини формалашдырмышдыр.

Гурбанинин тябият лирикасы инсан эюзяллийи иля вящдятдядир. О, ана торпаьын ятрини, рянэини серя эятиряндя, ону севэилиси  иля вящдятдя эютцрцр, лирик дуйьуларынын, титряк щиссяляринин бцтюв лювщясини йарадыр:

Ахшамдан йаьан гар чыхыбдыр дизя,

Кясилиб булагдан йолу гызларын.

Сяняйи долдуруб гойанда дцзя

Цсцдц бармаьы, яли гызларын. (7,с.64)

Йахуд:

Айры дцшдцм вятянимдян, елимдян

Башы чянли, гарлы даьлар, гал инди!

Ичян олмаз дярдя дярман суйундан,

Ахар сулар, тяр булаглар, гал инди (7,с.111)

 

Юзцнцн мяшщур бир гошмасында ися тябиятин  эюзялликлярдян гцбарланыб севэисини тоза басажаьындан ещлтийатланыр:

   

Дястяля зцлфлярин йеря дяймясин,

Йоллар губарланар, тоз дяйяр сяня. (7,с.79)

 

Гурбанинин лирикасы XVI яср ашыг шериндя йени поетик дцшцнжя иди. Ону ня мязмун, ня поетик дяйяр, ня дя бядии структур бахымындан Азярбайжан ашыг шеринин башланьыжы, йахуд ашыг йарадыжылыьынын илкин дювр нцмуняси щесаб етмяк олмаз:

 

Диндирирям, нийя динмирсян ай гыз?

Бир заман лал олу, дил сяня гурбан!

Эцлцб нештяр иля тюкдцн ганымы,

Назик ялляринля, сил, сяня гурбан!

 

Марал эедяр отлар даьын ичиндя,

Пилтя шюля веряр йаьын ичиндя,

Баьбани диндирдим баьын ичиндя,

Ачылан лаляляр, эцл сяня гурбан

 

Йазыг Гурбанийям, ай эцлц-хяндан,

Бир жцт ай баш вериб, чыхыб йахандан,

Бир буся истядим, аь цздя халдан,

Ачыгланды деди: «Ал сяня гурбан!» (7,с.82)

 

Гурбани шери лирик щисс вя дуйьуларын тязя ифадя мяжмуу олуб ейни заманда ашыг шеринин йени типидир. Бцтцн эюрцш вя тяссяввцрлярдян узаг, реал щяйат эюзялликляринин бядии тяряннцмц, тябият эюзяллийи иля инсан эюзяллийи щармонийасыны юзцндя якс етдирян естетик дцшцнжядир.

Гурбани йарадыжылыьына мяхсус бу хцсусиййят ашыьын бир сыра башга шерляриндя олдуьу кими, «Бянювшя»дя юзцнцн йцксяк поетик яксини тапыр. Гурбани тябият эюзяллийи иля инсан эюзяллийи арасында бянзярлик ахтарыр, онларын щяр икисини тябиятин тющфяси кими поетикляшдирир, эюзялликляр арасында бярпабярлик гойуб, инсан эюзяллийинин солмаз лювщясини йарадыр:

 

Башына дюндцйцм, баьа эял, баьа,

О эюзял щцснцндян баьа нур йаьа.

Дястя-дястя дяриб тахар бухаьа,

Бянювшя гыз ийляр, гыз бянювшяни.

 

Гурбани бир чох башга поетик нцмуняляриндя олдуьу кими, бурада да тябиятин йаратдыьы эюзялликляр ичярисиндя дидактик бир мязмун ахтарыр, ону поетик дцшцнжяйя эятириб ижтимаи мязмуна чевирир.

Гурбани дер, «кюнлцм бундан сайрыдыр,

Ня етмишям, йарым мяндян айрыдыр?

Айрылыьмы чякиб, бойну яйриди,

Щеч йердя эюрмядим дцз бянювшяни».

 

Гурбанинин бу типли лирик фялфяси-дидактик шерляри ичярисиндя «Истярям», «Ляблярин», «Цзцлдц», «Хош эялдин», «Дейилям», «О залымдады», «Гал олу», «Ейлядим», «Салатын», «Бящанядир бу», «Дейибдир», «Жандан ейлядин» вя башгалары диггяти хцсусиля жялб едир. Бу нцмуняляр мязмун бахымындан олдуьу кими, сяняткарлыг жящятдян дя XVI яср ашыг йарадыжылыьында йени щадися иди.

Гурбани барядя апарылан тядгигатларда онун йарадыжылыьына там вя дцрцст гиймят верилдийини сюйлямяк олмаз. Бир сыра обйектив вя субйектив сябяблярля баьлы, Гурбани шеринин топланылма сявиййяси, ашыг поезийасынын методолоэийасы иля ялагядар ашыьын йарадыжылыьына олан биртяряфли мцнасибят мювжуд олмушдур. Гурбани щяля дя бир чох щалларда шаир, ел шаири кими тягдим едилмишдир (7,с.365). Онун йарадыжылыьынын да тяригят ядябиййатынын тясири алтында йараныб инкишаф етдирилдийи гянаяти тясдиглянмишдир. Бу ися дцнян олдуьу кими, бу эцн дя ашыг ядябиййаты иля баьлы елми–нязяри консепсийанын мейданда олмамасы, ашыг йарадыжылыьынын тяригят эюрцшляриндян айрылыб тамамиля йени бир истигамятдя – азярбайжанчылыг йюнцмцндя истигамятлямясинин, онун Азярбайжан интибащынын формалашмасындакы тарихи ролунун кифайят гядяр мцяййянляшдирилмямяси вя с. баьлыдыр. С. Мумтаздан сонра Гурбани ирсинин юйрянилмясиндя йени мярщяля ачан Г.Казымов бир мцлащизясиндя дя тамамиля щаглыдыр: «Инди биз Гурбанини дя «ашыг» адландырырыг, яняняви олараг ашыглар жярэясиндя гейд едирик, ашыг сянятинин йарадыжысы кими гиймятляндирирк» (9, с.64). Ня гядяр ки, биз Йунис Имряни, Молла Гасымы, Ашыг Кючяри, Гурбанини вя онларла башгаларыны ел шаири, йахуд шаир адландырыб ашыг йарадыжылыьынын мейдана эялмяси вя ашыг мяктябляринин формалашмасында онларын тарихи хидмятлярини ачыглайа билмямишик, Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын щягиги тарихини дцрцстляшдиря билмяйяжяйик. Гази Бурщаняндин, Нясими вя йа Фузили бизя мцхтялиф ялйазмаларында шаир кими эялиб чатмышдыр. Гурбани ися шифащи йаддашдан йазылыб эютцрцлмцшдцр, юзц дя йашадыьы дюврдян ян азы цч йцз ялли илдян сонра… Бяс ня цчцн биз шифащи поетик тяфяккцрцмцзцн гцдрятли йарадыжысыны мцхтялиф жидди-жящдлярля ядябиййатымызын йазылы голуна жалаг етмяк истяйирик. Яэяр бу Хятаийя щансыса бир шющрят эятирмяйя лазымдырса, Хятаинин буна ещтийажы йохдур. Йох, яэяр Гурбанинин бюйцк поетик дцшцнжя сащиби кими тягдим етмяк мягсяди дашыйрса бу да еля уьурлу сечим дейилдир. Гурбанийя Тябриз ашыг мяктябинин йарадыжысы олмаг бизжя шаирликдян даща бюйцк ужалыг эятирир. Бир дя щяр сяняткары юз гайнаьында юйрянмякля щягигятя даща чох йахынлашмаг олар.

Гурбани йарадыжылыьы иля Тябриз ашыг янянялярини мяктяб сявиййясиня йцксядя билди, ашыг шерини форма, мязмун бахымындан олдуьу кими, сяняткарлыг жящятдян дя йениляшдирди. Тябриз мяктябинин сяняткарлыг тяляблярини формалашдырды, щяля юз саьлыьында ашыг мяктябиня дастанчылыг янянялярини эятирди. XVI ясрин сонларында Тябриз ашыг мяктяби щямин зямин цзяриндя инкшаф едиб зянэинляшди.

Бурада ашыг сяняти щям мусиги, пешякар ифачылыг, щям дя дастанчылыг сащясиндя юзцнцн йени йцксялишини йашады. Тябриз мяктяби пешякар ифачылыг вя импровизаторчулуг институту кими гыса тарихи мцддятдя шющрятлянди. Бу дювр Тябриз мяктябинин йарадылжылыг яняняляриндя бир сыра йени истигамятляр юзцнц эюстярмяйя башлады. Онлардан ян башлыжасы ашыг шеринин юзцндя, онун мязмун мащиййятиндя, йарадыжылыг яняняляриндя вя тяряннцм чеврясиндя баш верян кейфиййят дяйишикляри иди.

Онлар тякжя Тябриз ашыг шерини дейил, цмумиликдя Азярбайжан ашыг шерини йени йцксялиш йолуна чыхарды. Ону тяригят дяйярляринин тяряннцмц йюнцмцндян ясаслы шякилдя узаглашлыб пешякар ифачылыг истигамятиня йюнялтди. XVII яср ашыг шери сырф тябият вя инсан эюзяликлярини тяряннцмц иля яламятдар олду. Ашыг дини-исламы вя тяригят дяйярляриндян узаглашыб реал эюзялликлярин, йцксяк мяняви-яхлаги эюрцшлярин тяряннцмчцсцня чеврилди. Ашыг поезийасында цмумиликдя бцтцн габагжыл бахыш вя эюрцшляр азад севэи, инсан щцгугсузлуьу, севэили уьрунда мцбаризянин тяряннцмц ятрафында жямляшди, жямиййятин апаражы дяйярлярини юзцндя якс етдирди. Ашыг шери, еляжя дя мцхтялиф мязмунда йаранан мящяббят дастанлары орта ясрлярдя артыг гящряманлыг епик дцшцнжясинин щяйата кечирдийи функсийалары цзяриня эютцрдц. Жямиййятдяки мювжуд ядалятсизликляря, зидиййят вя тязадлара гаршы гылынж гящряманлыьыны лирик дцшцнжянин кясярли сюзц, гцдрятли поетик вцсяти явяз етмяйя башлады. Жямиййятдяки ядалятсизликлярин бцтцн системини ашыг йарадыжылыьы кичик поетик нцмунялярдян тутмуш ири щяжмли мящяббят дастанларында ачыб эюстярди. Орта ясрин милли-мяишят щяйатындан башламыш, ижтимаи-сийаси ящвалы, идарячилик, дювлятчилик яняняляри орта яср ашыг йарадыжылыьында юзцнц эюстярмяйя башлады. Еля щямин гайнагларда идарячилийин сюкцлцб-даьылмасы, синфи зиддиййятлярин кяскинляшмяси, орта яср азярбайжанлысынын щягиги вязиййятинин тяряннцмц юзцнц эюстярди. Габагжыл бахышлар, ядалятсизликлярля етираз, ян нящайят ися поетик нцмунялярдя, хцсусиля дастан йарадыжылыьында халг ичярисиндян чыхмыш лирик тябли сяняткарларын, щагг ашигляринин идарячилийин айры-айры нцфузлу адамлары иля гаршылашдырылмасында халгын нцмайяндясиня цстцнлцк верилмяси ашыг йарадыжылыьында мцщцм кейфиййят дяйишикликляри йаратды. Халг юз щягиги вязиййятинин яксини ашыг шериндя тапдыгжа, она даща да йахынлашыр, истяйирди ки, жямиййятдяки ясл вязиййяти ашыьын дили иля дцнйайа жар етсин. Ашыьын йаратдыьы бядии дяйярлярдя юз етираз сясини даща ужадан сясляндирсин, ону бцтцн дцнйайа йайсын. Бу ашыг йарадыжылыьындан милли интибаща эедян йолун, енйи заманда ашыг поезийасында реализмин башланьыжы, ашыг шериндя ижтимаи мязмунун илк рушейми иди. Щяйаты бу шякилдя, реал жизэилярдя якс етдирмяк «ашыг поезийасынын щям мцндярижясинин щяйатилийиндя, халгын мцбаризясини, эцндялик щяйатыны, арзуларыны якс етдирилмясиндя, щям дя лирик гящряманын реал психоложи жизэилярля тясвириндя, поетик формасынын халга йахын олмасында юзцнц эюстярмишдир». (4,с.13).

XVII ясрин ашыг поезийасы цчцн яняняви йарадыжылыг шифащи поезийадакы бир сыра тяригят эюрцшлярини сцзэяждян кечириб жилалады. Ашыг йарадыжылыьынын озанчылыг зямининдя формалашан янянялярини гяти шякилдя йекунлашдырды. Бцтцн бу кими дяйярляри юзцндя якс етдирян сяняткарлардан бири дя  Ашыг Абдулла (Сары Ашыг) олду.

Ашыг Абдулланын (1603-1635) щяйат вя йарадыжылыьы иля баьлы бир сыра мясяляляр щяля ки, дягигляшдирилмямиш галмагдадыр. 1927-жи илдя С. Мцмтаз ашыьын илк китабыны чап етдирдикдян сонра фолклоршцнаслыгда бу сяняткара мараг артмыш, бир сыра тядгигатчылар онун щаггында дяйярли мцлащизяляр иряли сцрмцшляр (10,с.262-269). Бцтцн бунларла йанашы, ашыьын йашадыьы дювр, доьум вя юлцм тарихи, тяхяллцсц, мянсуб олдуьу ашыг мяктяби барядя щяля дя фикир мцхтялифлийи галмагдадыр. Щямин мясяляляр ятрафында чохиллик мцшащидя, ахтарыш вя тапынтылар нятижясиндя эялдийимиз гянаятляр ашыьын щяйат вя йарадыжылыьы иля ялагядар мцяммалара мцяййян дяряжядя айдынлыг эятирмяйя имкан верир. Биринжиси, Абдулла ашыьа атасы Мящяммяд тяряфиндян верилдян аддыр. Буталанмасындан чонра халг арасында щагг ашыьы кими шющрятлянян сяняткара Сары Ашыг ады она сарымтыраг харижи эюркями иля ялагядар верилмиш вя Ашыг бу адла халг арасында танынмышдыр.

Сары Ашыг байаты усталары Язизи вя Яманидян сонра байаты цстцндя сюз гошан, бу шер шяклинин модерн формасыны йарадан сяняткар олмушдур. Сары Ашыг Дярбянддян ялдя етдийимиз бир ялйазмада эюстярилдийи кими ХВЫЫ ясрин яввялляриндя, 1603-жц илдя анадан олмуш, 1635-ж илдя вяфат етмишдир (8,с.26). Сары Ашыьын гошуб дцздцйц байатылар шифащи нитгдя йашамагла онун мцасирляри - хцсусян ашыглар вя ел шаирляри тяряфиндян бюйцык мцщафизякарлыгла сонракы нясилляря ютцрцлмцшдцр.

Сары Ашыьын Гарадаь мащалы иля баьлылыьы да тядгигатчылары аз дцшцндцрмямишдир. М.Щ. Тящмасиб Сары Ашыьын XVII ясрдян хейли яввял, А.Мяммядова XVII ясрдя йашадыьыны дейир (11,с.22), П. Яфяндийевя эюря «Сары Ашыг лап азы XVI ясрин яввяллиндя йашамышдыр» (10, с. 265). Бу эцнцмцзя эялиб  чатан башга бир мянбя Сары Ашыьын XVII ясрин биринжи рцбцндя чох гыса, лакин мянали юмцр йашадыьыны эюстярир (8,с.12). Сяняткарла баьлы мцщцм мясялялярдян бири дя онун Тябриз мяктяби иля баьлылыьыдыр. Сяляфи Гурбани кими, Ашыг Абдулла да XVII ясрин яввяллярриндя Гарадаьда дцнйайа эялмиш, илк ушаглыг иллярини дя бурада йашамышдыр. Он беш, он алты йашларында о, юз валидейнляри иля даща варлы яйалят щесаб едилян, хцсусиля малдарлыгдан даща йахшы эялир эютцрян Гарабаьын Зянэязур мащалынын Щякяри чайы йахэынлыьындакы Эцлябцрд кяндиня кючцб эялмишляр. Тязкурячи Я. Гаражадаьи йазыр ки, «Сары Ашыг Гарадаь мащалындандыр» (12,с.123). Бязи тядгигатчыларын йанлыш олараг Я.Гаражадаьинин эюстярдийи Гарадаь мащалыны Щякяри чайы сащилиндя харабалыглары галмыш ейни адлы топонимля ейниляшдирмяляри ашыьын вятяни иля  баьлы мцлащизялярдя йанлышлыглара эятириб чыхармышдыр. Яввяла, Я.Гаражадаьи бюйцк Гарадаь мащалы иля Щякяри сащилиндяки кянди вя йа кяндляри гарышыг сала билмязди. Яэяр щягигятян  Щякяри сащилиндя сон илляря гядяр Гарадаь адлы кянд олмушдурса  бу да тяяжжцблц дейилдир. Чцнки Гарадаь мащалындан Щякяри сащилляриня кючянлярин доьма мащалларынын адыны юзляринин кючцб эялдийи йени салынмыш кяндя гоймасы тцрк етнослары цчцн тамамиля мцмкцн бир щалдыр. Эюрцнцр, Ашыг Гурбанинин талейи цчцн сяжиййяви щяйат Сары Ашыьын да юмрцндян йан кечмямиш, о да юз илк севэисини эялиб Щякяри сащилиндя тапмышдыр. Дярбянд ялйазмасында верилян бир мялумат да бу факты тясдиг етмякдядир. Ялйазмада дейилир: «Абдулла Эцлябурда бутасынын далынжа эялди, юзц иля ата-анасыны да эятирди, Йахшыны гяриб ашыьа вермяйиб ахирят дцнйасыны итирянляр пешман олдулар. Йахшынын айаьы алтында Абдулланы торпаьа гойдулар. Цстцндя эцнбяз тикдиляр. Анжаг инсаф еляйиб Йахсыны эцнбязя эятириб ашыьа тапшырмадылар. Саьлам жанлар нащаг йеря щайыф олду» (13,с.24) Бу мялумат Ашыэын щяйатына айдынлыг эятирмяк цчцн бизжя кифайят гядяр йетярлидир. Орадан мялум олур ки, Абдулла Эцлябурда бутасы Йахсынын архасынжа эялиб чыхмыш, севэилисинин юлцмцндян сонра бурада да вяфат етмишдир. Ювладларынын архасынжа эялян ата-ана да щямин кянддя йурд салмыш, ашыьын вяфатындан бир неся эцн сонра яввялжя анасы, сонра ися атасы дцнйасыны дяйишмиш, Эцлябурд ели онлары йанашы дяфн етмишдир. Мязарларыы цстцндя ужалдылан эцнбязин дя XVII ясря аид едилмяси бизжя щягигятя даща уйьундур.

Сары Ашыг илк эянжлик илляриня гядяр Тябриз ашыг мяктябинин сазлы-сюзлц Гарадаь мцщитиндя йашамыш, уьурсуз бутасынын архасынжа Гарабаьа эялмиш вя ябяди бу торпагда уйумалы олмушдур. Амма буна бахмайараг, Сары Ашыьы щеч жцр Тябриз ашыг мяктябиндян гопарыб Эюйчя мяктябинин Гарабаь мцщитиня баьламаг мцмкцн дейилдир. Биринжиси, она эюря ки, йухарыда гейд едилдийи кими, ашыг Гарадаь мцщитиндя бойа-баша чатмыш,  буталанмыш, гырх эцн «Йахшы» дейиб чалыб – чаьырдыгдан сонра бутасынын архасынжа Гарабаьа йола дцшмцшдцр…  

Сары Ашыг дюврцнцн устад сяняткары кими Язизи, Ямани байатысыны щям форма, щям дя мязмун жящятдян зянэинляшдирмишдир. Ондан сонра да байаты йарадыжылыьы давам етдирилмиш, онун йаратдыьы нцмунялярин бюйцк гисми зянэин байаты нящриндя цслубуну, мязмунуну, дейим тярзини дяйишиб башгалашмыш, ел вариантлары иля гайнайыб гарышмышдыр. Она эюря дя бу эцн йарадыжылыгда Сары Ашыьын байатылырыны сечиб айырмаг, дцрцстляшдирмяк мцмкцн дейилдир. Онларын бир чоху шифащи нитгдя  йедди–сяккизинжи репертуар щяйатыны йашайыр. Бцтцн бу нцмуняляр, хцсусиля сонунжу йцзилликдя илкинлик дейим формасындан гопуб Сары Ашыг фажиясинин баш вердийи жоьрафи яразинин ады иля баьланмышдыр. Ашыьын «Йахшы-Йаман» (14,с.125-147) дастаны да еля бу мярщялядя мейдана эялмиш, XVII ясрин ашыг репертуарына дахил олмушдур. Сары Ашыьын йарадыжылыьы сонракы мярщялядя дя сцрятля халг гайнаглары иля гайнайыб гарышымышдыр. Она эюря дя бу эцн ашыьа мяхсус нцмуняляри сечиб горумаг вя халгын байаты йарадыжылыьындан фяргляндирмяк чох важибдир.

Сары Ашыьын байаты йарадыжылыьы цч мярщялядя йаранмыш вя ашыьын щяйатынын мцхтялиф дюврлярининин мярщялялярини якс етдирир. Биринжи мярщяля - Ашиьа Йахсынын бута верилмяси, онун бутасынын архасынжа эялмя вя ону тапмасы дюврцнц ящатя едир. Икинжи мярщяля Йахсыны тапыб онунла севишдийи, цчцнжц мярщяля ися Йахсынын вяфатындан сонракы дюврдцр.

Шяхси щяйатындакы уьурсуз севэидян доьан кядяр Абдулла Гарадаьлыны Сары Ашыьа, сюз гошуб саз чалан сяняткардан щагг ашыьына, бюйцк байаты устасына чевирмишдир. Ашыг Абдулла XVII яср Тябриз мяктябинин мцхтялиф халг шери шякилляриндя сюз гошан сяняткары кими танынмышдыр. Онун бир сыра гошма, эярайлы вя тяжнисляри дя халг арасында йайылмышдыр. Онларын бир чох сечмя нцмунялярини вахтиля С. Мумтаз чап етмишдир (15,с.137-147). Бу шерлярин демяк олар ки, яксяриййяти Ашыьын йарадыжылыьынын икинжи дюврцня аиддир. Щямин нцмунялярдя дя Йахсы севдасы юзцнц башлыжа мотив кими эюстярир. Бу бахымдан ашыьын «Йетишди», «А.Йахсы», «Вар», «Эюзлярин», «Эялмядин» вя башга шерляри мараг доьурур. Онларын бир гисминдя ашыьын щяйаты иля баьлы автобиографик мялуматларла йанашы, Йахсы иля севэисинин мцяййян жящятляри дя юзцнц якс етдирир. «Йетишди» гошмасы Ашыьын бутасынын архасынжа эялмяси, ону тапмасы вя севэисини Йахсыйа билдирмясиндян сонракы дюврцн нцмуняси кими диггяти жялб едир. Бурада Ашыг юзцнцн гяриб олдуьуну билдирмякля Гарадаьдан бутасынын далынжа эялмясиня дя мцяййян ишаря вурур:

 

Сян гяриб ашыьын гибляэащысан,

Мяламят мцлкцнцн падишащысан

Ашыьы-садиьин сян пянащысан

Сяадятин Сцряййайа йетишди (16,с. 89)

 

«Сян гяриб ашыьын гибляэащысан» мисрасы Ашыг Абдулланын Эцлябурда севэилисинин ардынгжа эялмясиня ачыг ишарядир. «А Йахшы» гошмасында да сяняткарын йарадан тяряфиндян Йахсыйа ашиг олмасы, йяни Йахшынын она бута едилмяси вурьуланыр:

 

Мяни сяня ашыг етди йарадан,

Сяйряэиби щагг эютцрсцн арадан,

Истяйирсян хябяр тутэил Сарадан,

Йолларында мяням, саил, а Йахшы.

 

Бурадакы «Истяйирсян хябяр тутэил Сарадан» мисрасындакы Саранын кимилийи дя мараг доьурур. Ялимиздя олан бир рявайятя эюря Сара Ашыг Абдулланын анасыдыр. Оьлуна елчи эедяндян вя илк танышлыгдан Йахшы иля сямими мцнасибят йарадан ана хейли мцддят ашигля мяшуг арасында цнсиййят йаратмыш, тез-тез Йахсыэилин евиня эедиб-эялмиш, Йахсы юлян эцнц аьламагдан  эюзляри тутулмушдур.

Ашыьын тяжнисляри дя ел арасында эениш йайылмышдыр. Бу нцмуняляр тяжнисин шякли хцсусиййятлярини юйрянмяк бахымындан да мараг доьурур. Ейни заманда Молла Гасымдан башлайараг йаранан тяжнис шяклинин Тябриз ашыг мяктябиндя йайылмыш форма мцхтялифлийи иля мцгайися етмяйя ясас верир. П.Яфяндийев ашыьын тяжнисляриндян бириндян кичик парча веряряк  онун щаггында мцхтясяр бир шярщ верир:

« Эюзцм эюржяк сяни, истяр кам ала,

Бургяин йцзцндян даьыдыр, Йахшы.

 Фяляк гоймаз кимся йетсин  камала,

Бахма бу кеж-рявин даьыдыр Йахшы,

Ярзи-щалым сяня яйанды гяряз!

 

Бу тяжнис беш бянддян ибарятдир. Сонра эялян бцтцн дюрд бяндин биринжи  цч мисрасы щямгафийя, щям дя жинасдыр. Галан бцтцн бяндлярин дюрдцнжц мисралары биринжи бянддя олан  «даьлар» сюзц  «йахшы» рядифи иля мяналандырылыр. Биринжи бяндин бешинжи мисрасында олан «яйанды гяряз» бцтцн бяндлярин бешинжи мисраларында тякрар едилир»(10,с.269).

Ашыьын эюзяллямяляри эюстярир ки, о дюврцн поетик яняняляриня бяляд олмуш, ХЙЫЫ ясря гядярки шеримизин классик цслуб вя йарадыжылыг формасыны дяриндян мянимсямишдир.

Вядя вериб мяня эяллям демишдин,

Эюзцм галды интизарда эялмяди.

Сянсиз мяним аьламагды  мунисим,

Мянсур кими галдым дарда эялмядин.

 

Ялиф гяддин яйди щижран мялалы,

Нежя ким  ейлямиш гашын щилалы,

Салды мяни гямя  зцлфцн хяйалы

Мяни гойдун яшкибарда, эялмядин.

 

Мян еля Ашигям, ей вядя хилаф,

Низейи-ащымдан чярх олар шикар,

Беля олар, ай бимцрвят, наинсаф?!

Эетди ялдян ихтийар да, эялмядин.

 

Ашыьын бу шерляри эюстярир ки, Сары Ашыг щяля халг шеринин ХЙЫ ясрин  анадилли янянялярини  давам етдирмишдир. Истяр истифадя етдийи шер шякилляриндя йаздыьы  гошма вя эюзяллямяляр, истярся дя тяжнис вя эярайлылар сяняткарын орта ясрин Тябриз ядяби мцщити цчцн яняняви олан юлчц вя гялибляринин, тяшбещ вя бянзятмялярин, еляжя дя ядяби дил нормаларынын  тясири алтында  олдуьуну эюстярир. Бу нцмуняляр ейни заманда ашыьын йашадыьы дюврцн ядяби янянялярини арашдырмаьа имканлар ачыр. Бизжя бу, Ашыьын йарадыжылыьынын биринжи дюврцня мяхсус иди. Йахшыны тапыб бутасына говушмасы ону йедди щежалы шерин классик яняняляриня гайтарды вя бу шер шяклини халг арасында эениш йайылан бир форма кими шющрятляндирди. Илк юнжя Ашыг байатыны гяти шякилдя дюрд мисра гялибиндля гялибляди. Юз сяляфляри Язизи, Ямани янянялярини йени мярщяляйя йцксялтмякля йедди щежалы бу шер шяклинин щям формасына, мязмунуна, щям дя ифадя чаларларына силсиля йениликляр эятирди. О, байатыйа тязя дейим тярзи, психоложи мягамын якси, инсан эюзц гаршысында щяйат фактынын бядии тяжяссцмцнцн щейрятамиз эюзялликляринин ифадясини эятирди. Сары Ашыг байатыда ритмик сясляр вя поетик сяс комплексляринин чохмяналы жинас гафийяляринин, дольун ижтимаи мязмунун ясасыны гойду. О, байатылара еля бир поетиклик эятирди ки, бурада форма иля мязмун эюзяллийи чарпазлашды. Мясялян: «Вяфалы дост тяк-тяк яля дцшяр, юзцня беля дост ахтар-тап» - фикрини чохлары демишляр. Ашыг ися ону беля йцксяк бир поетик чаларда ифадя едир:

Ашигям баьда дара,

Зцлфцнц баьда дара.

Вяфалы бир дост цчцн

Руму эяз, Баьдад ара (11,с.57)

 

Сары Ашыьын байатыларынын бир гисми автобиографик сяжиййя дашыйыр. Щямин нцмунялярдя бу вя йа диэяр шякилдя ашыьын щяйатынын, севэи мажарасынын бир жящяти, деталы, йахуд мялум бир образы хатырланыр:

Мян ашыг бу даьилян                

Эцл сынмыш будаьилян          

Сяня йахшы демязляр

Мян юлсям бу даь илян

Йахуд:

Дярдин йамана эяля.

Ашыг йамана эяля

Йахшы йахшыйа эедя,

Йаман йамана эяля

Вя йа:

Ашиг ашын бишди эял

Бишиб йеря дцшдц эял

Йахшы эцнцн йолчусу,

Йаман эцня дцшдц эял. (13,с.16-17)

 

Беля байатылардан бириндя ися ашыг классик поезийа яняняляриня уйьун олараг цзцнц севдийи эюзялин айаьы алтында пайяндаз олмасыны, цзцнцн щямишя онун айаьы алтында галмасы цчцн тярсиня дяфн олунмасыны вясиййят етмишдир:

 

Мян ашыг тярсиня гой,

Тяр тяни тяр синя гой,

Йахшыны гиблясиня

Ашыьы тярсиня гой (17,с.56-61).

 

Сонракы иллярдя мцасирляри ашыьын хатирясини онун байатылары ясасында гошуб дцздцкляри   «Йахшы  вя  Йаман»  дастанында  ябядиляшдирмишляр  (14,с.172-195).

«… Ашыглар онун цслубунда байаты демяйя вя йазмаьа чалышмышлар. Мядяди, Мязлум, Мящбуб, Щцйсейни, Салищ, Бикяс, Мящзун, Мцштаг, щятта XIX ясрдя Закир кими сяняткарлар да ашыг тярзиндя байаты йазмышлар» (17,с.58).

XVII ясрдя Сары Ашыгдан сонра Тябриз мяктяби йени инкишаф мярщялясиня гядям гойду. Бу дюврдя Азярбайжанын сийаси вя мядяни щяйатында бюйцк дяйишикликляр баш вермишди. Хцсусиля XVII ясрин сонуна йахын Шащ Аббасын щакимиййятя эялмяси (1587-1629) юлкядя игтисади вя сийаси вязиййяти даща да аьырлашдырды. Шащ Аббас щакимиййятя эялмякля Сяфяви дювлятиндян мирас галан азярбайжанчылыг янянялярини сцрятля позмаьа, юлкяни мцщарибяляр эирдабына чевирмяйя, фарс дилинин  сарайда олдуьу кими, бутун юлкядя щаким мювгейя кечирмяйя башлады. Азярбайжан халгынын гядимдян мялум зянэин мядяниййятиня, дилиня гаршы фарс тясири эцжлянмяйя, сарай идарячилийи фарсларын ялиня кечмяйя башлады. Юлкянин пайтахты Тябриздян Исфящана кючцрцлдц, бурада шащын ады иля баьлы салынмыш Аббасабадын гыса мцддятдя шющрятлянмяси цчцн эениш мигйаслы тядбирляр щяйата кечирилмяйя башлады. Халг юлкядя узун иллярдян бяри давам едян мцщарибяляря, ажлыг, гытлыг вя йохсуллуьа етираз етмяйя башлады. Эетдикжя юзбашыналыг, дярябяйлик щюкм сцрмяйя, халгын бцтцн бу кими дюзцлмяз щяйат шяраитиня етиразы эцжлянмяйя башлады. Тябриз ашыг шериндя бцтцн кими аьыр щяйат шяраитиня етираз юзцнц эюстярмяйя башлады. Дин хадимляринин, моллаларын, газилярин халгын башына эятирдикляри ядалятсизликляр ашыг шериндя  юзцнц эцжлц шякилдя якс етдирди. Дини тяригятлярдян, ислами эюрцшлярдян, еляжя дя суфи дяйярляриндян ашыг шери сцрятля узаглашмаьа башлады. Азад мящяббятин, тямиз дуйьуларын ашыг шериня эялиши юзцнц даща фяал нязяря чарпдырды. Жямиййятин юзбашыналыгларына, дин хадимляринин рийакарлыгларына, шащ идаря цслубуна, гадын щцгугсузлуьу, инсан кюляляйиня гаршы йцксялян вя эенишлянян  етираз илк  нювбядя  ашыг йарадыжылыьында юзцнц эюстярди.

Тябриз ашыг мяктяби щямян дюврдя Ашыг Аббас Туфарганлынын (1585-1650) шяхсиндя юзцнцн гцдрятли сяняткарыны йетирди. Ашыг Аббас барядя рясми  мянбялярдя бу эцня аз мялумат эялиб чатмышдыр. Сяняткарын щяйат вя йарадыжылыьы иля баьлы ян дцрцст факт ися мящз ашыьын юз ясярляриндя горунуб сахланмышдыр. Щ.Араслынын йаздыьына эюря, мянбялярдя Туфарган гясябяси Хархан ады иля гейд олунур. Буна шцбщя едян арашдырыжы адын мцяййян яфсаня иля баьлы олдуьуну дейир. «Щямин гясябядян Дящярганлы ады иля танынан чох адам чыхдыьны сойляйир. Лакин бунларын щеч биринин Туфарганлы шющрятини дашымыш Аббас гядяр мяшщурлаша билмямишдир» гянаятиня эялир (17,с.53). А.Дадашзадяйя эюря «…Ашыьын доьулдуьу йер Тябриз йахынлыьындакы Туфарган кяндидир. Ашыг Аббас мящз буна эюря Туфарганлы ады иля танынмышдыр. … мцхтялиф йазыларда Туфаган сюзц Диварган вя йа Туфарган кими дя ишлядилмишдир» (19,с.3).  Ашыг гошмаларынын бириндя юзцнц беля тягдим едир.

Мян сяня жан дедим, сян дя мяня жан,

Алыш ешг одуна мяним кими йан.

Адым Ашыг Аббас, йерим Туфарган

Эащдан аьла, эащдан йада сал мяни (16,с.39).

                                                 

Ашыг Аббасын шерляри бизя шифащи гайнагларда эялиб чатмышдыр. Щ.Ялизадя онун 80 шерини илк дяфя охужулара тядим етмиш, бундан сонра ися ашыьын дюврц, щяйат вя йарадыжылыьы иля баьлы «Аббас вя Эцлэяз» дастаны сяняткарын щяйаты иля баьлы мялуматлары бизя чатдырмышдыр. «Тядгигатчыларын дедийиня эюря, Ашыг Аббас мцкяммял мядряся тящсили эюрмцш, яряб вя фарс диллярини юйрянмиш, ашыг шериндян башга  классик  шер цслубунда гязял, гясидя, рцбаиляр дя йазмышдыр. Лакин бунлар заман кечдикжя унудулмушдур»(10,с.258).

Шифащи шякилдя йайылан бцтцн бу кими мялуматларын ня дяряжядя дцрцст олдуьуна щюкм вермяк олмаз. Мялум олан одур ки, Аббас Туфаганлы бизя устад сяняткар кими эялиб жатмышдыр вя индийядяк бцтцн арашдырымаларда да о, Тябриз ашыг мяктябинин нцмайяндяси кими тягдим едилмишдир. Щяр бир ашыьы, еляжя дя гцдрятли сюз устасы Аббас Туфарганлыны бир сыра тядгигатчылар шаир щесаб етмякля  она бюйцк ещтирам эюстярсяляр дя Ашиг Аббасын ХВЫЫ ясрин ашыг поезийасында йаратдыьы йени тарихи йцксялиш, бу поезийаны интибащ йолуна йцксялтмяси она даща бюйцк гцдрят бяхш едир. Шифащи поезийанын инкишафындакы тарихи хидмятляри ашыг поезийасында ХВЫЫ яср интибащынын онун адлы иля йцксялишиня ясас вермишдир.

Ашыг Аббас шери ХВЫЫ яср Азярбайжан ижтимаи-сийаси щяйатынын, мяишятинин эцзэцсцдцр. О, зяманясинин габагжыл бахышлы бир сяняткары кими дюврцнцн бцтцн зиддиййят вя тязадларыны эюрмцш, юлкядякы идаряедижилик системинин юзбашлыгларындан башлайараг Азярбайжан щяйат вя мяишятинин ян кичик деталларыны мцсащидя едяряк онлары шериня эятирмишдир. Ашыг Аббас мяняви-яхлаги дяйярляри, адят-яняняляри, халгын габагжыл эюрцш вя бахышларыны шериндя якс етдирмякля, мяняви-психоложи мягамлара да йери эялдикжя юз йарадыжылыьында цстцнлцк вермишдир. Аббас Туфарганлы инсанын дахили щисс вя дцйьуларынын тяряннцмцня даща чох мейл эюстярмиш, Азярбайжан тябиятини бцтцн эюзяллийи вя зярифлийи иля шериня кючцрмцшдцр.

 

Будур эялди бащар фясли

Даьларын лала вахтыдыр.

Ачылыбдыр гызылэцлляр

Бцлбцлцн бала вахтыдыр.(16,с.63).

 

Ашыг Аббас тябиятля губарлы кюнлцнц вящдятдя эютцрцр, бу эюзялликлярин чеврясиня ижтимаи мязмун эятирирди:

Думан эял эет бу даьлардан,

Даьлар таза бар ейлясин.                                           

Ня эюзлярим сяни эюрсцн,

Ня кюнлцм губар ейлясин. (16,с.68).

        

Ашыг Аббасын халг поезийасына эятирдийи бу яняня ондан  сонра йцксялян хятт цзря инкишаф етмиш, мцхтялиф ашыг мяктябляри цчцн яняняви йарадыжылыг цслубуна чеврилмишдир.

Ашыг Аббас ХВЫЫ яср ашыг шериндя фялсяфи-дидактик дцшцнжянин йарадыжыларындан биридир. Онун бир сыра устаднамяляриндя дюврцн щагсызлыгларына етиразла йанашы, халгын адят-яняняляриня ещтирам юзцнц эюстярир. Ашыг саьлам дцшцнжянин, тямиз яхлагын, йцксяк дяйярлярин тяряннцмчцсцдцр:

Юзцндян кичийи ишя буйурма,

Сюзцн йеря дцшяр щеч мигдар олмаз.

Щяр ня ки, кар эюрсян, юз ялинля эюр,

                    Инсан юз ишиндя жяфакар олмаз. 

                 ***

Юзцндян бюйцйцн сахла йолуну,

Дцшян йердя соруш ярзи-щалыны,

Аманат, аманат гоншу малыны,

Гоншу йох истяйян, юзц вар олмаз.

                ***

Сорушсан гул Аббас, щалын нежядир?

Эцндцзлярин ай гаранлыг эежядир,

Сярв аьажы щяр аьаждан ужадыр,

Ясли гытды, будаьында бар олмаз. (16,с.83)

        

Ашыг Аббасын жямиййятя мцнасибяти бирмяналы дейилдир. О, мядяни йцксялиши, ижтимаи тяряггини алгышлайыр, амма айры-айры  адамларын яхлаг гайдаларыны позуб милли дяйярлярдян узаглашмасына, инсанлар арасында синфи зиддиййятлярин дяринляшмясиня, егоизмин етик дцшцнжяни цстялямясиня етираз едир. «Бяйянмяз» шери бу жящятдян диггяти жялб едир:

 

Ай щязярат бир замана эялибдир,

Ала гарьа шух тярланы бяйянмяз.              

Оьуллар атаны, гызлар ананы,

Эялинляр дя гайнананы бяйянмяз.

                     ***

Адам вар ки, чох ишляр ейляр ирада,

Адам вар ки, йетя билмяз мурада.

Адам вар ки, чюряк тапмаз дцнйада,

Адам вар йаь йейяр, балы бяйянмяз.

                     ***

Адам вар доланар сящраны, дцзц,

Адам вар, дюшцряр эцлц, нярэизи,

Адам вар эеймяйя тапаммаз бези,

Адам вар ал эейяр, шалы бяйянмяз.

                     ***

Адам вар дястиня верясян эцлляр,

Адам вар эюзцня чякясян милляр,

Туфарганлы Аббас, башына кцлляр,

Ня эцня  галмысан, гары бяйянмяз. (16,с.91)

 

Ашыг Аббас тямиз вя цлви мящяббятин бюйцк тяряннцмчцсцдцр. Онун мящяббят лирикасы саф дуйьулар, тямиз щиссляр, дцзлцк, доьрцчцлцг, вяфа вя сядагят символудур. Ашыг Аббас психоложи мягамлардан бядии лювщя йарадыр, сюзцн эюзяллик гатларыны ачыр, инсан дуйьуларынын сюздян сещрини йарадыр:

 

Гядям гойуб йар йанына эяляндя,

Еля эял, еля эет, йол инжимясин.

Шякяр лябляриндян, мяня буся вер,

Додаг тярпянмясин, дил инжимясин.

***

…Бцлбцл фяьан ейляр эцл щявясиндян,

Гоша нар асылыб йар синясиндян,

Еля эял, еля эет баь-бярясиндян

Бцлбцлляр щцркцшцб эцл инжимясин.

***

Эюзялляр ичиндя сян гызыл эцлляр,

Долансын башына шейда бцлбцлляр,

Ясмя сяба йели, титрямя чюлляр,

Жыьалар тярпяниб тел инжимясин (16,с.81)

Ашыг Аббас жинас гафийялярдян мящарятля истифадя едян, гцдрятли тяжнис устасы кими дя таныныр. Онун эярайлы вя тяжнисляриндя мцряккяб сяняткарлыг нцмайиш етдирилир. Бу нцмунялярин бир чоху ашыьын вяфатындан сонра Тябриз мяктябинин давамчылары тяряфиндян ХВЫЫ ясрин сону, ХВЫЫЫ ясрин яввялриндя йарадылмыш «Аббас-Эцлэяз» дастанында юз яксини тапмышдыр. Бязи арашдырыжылар автобиографик дастанларын – ашыгларын юз щяйатлары, севэи мажаралары иля ялагядяр дастанларын онларын саьлыгларында юзляри тяряфиндян йарадылдыьыны сюйляйирляр. Яслиндя ися бир чох башга ашыгларын ады иля йаранан дастанлар кими, «Аббас-Эцлэяз» дя Ашыг Аббасын юлцмцндян сонра онун шерляри ясасында ашыьын хатирясини ябядиляшдирмяк мягсядиля йараныб йайылмышдыр.

Ашыг Аббас ХВЫЫ яср Азярбайжан ашыг шериндя сяняткарлыг бахымындан мцщцм йарадыжылыг яняняляринин ясасыны гоймушдур. О, Гурбаны иля йцксялян ашыг шериня габагжыл дцнйаэюрцш, ижтимаи мязмун эятирди. Дюврцн ядалятсизликляриня етиразы йени бир мярщяляйя йцксялтди. Ону щям мязмун, щям дя сяняткарлыг бахымындан тякмилляшдирди. Ашыг йарадыжылыьында щяля ХВЫ ясрдян юзцнц эюстярян ойанышы щярякятя эятирди вя Азярбайжан ашыг поезийасыны интибащ йолуна чыхарды.

Тябриз ашыг мяктяби бу дюврдя ифачылыг вя дастанчылыг истигамятиндя мцщцм уьурлар ялдя етди, бир чох дастанлар ашыг репертуарына эялди. Ашыг йарадыжылыьы Аббас Туфарганлынын йарадыжылыьы иля жямиййят дахилиндяки апарыжы нцфузуну бярпа еляди, озанын тарихян щяйата кечирдийи функсийалары цзяриня эютцрдц. Жямиййят щяйатында баш верян бцтцн зиддиййят вя тязадларын эениш спектирини юзцндя якс етдиря билди. Бу дювр ашыг йарадыжылыьынын мцщцм вя башлыжа жящяти милли щяйаты бцтцн тязадлары иля, реалистжясиня якс етдирмясиндя, милляти гяфлят йухусундан ойадыб, зцлмя вя зцлмкарлара гаршы мцбаризяйя сяслямясиндя иди. Бу мярщялядя ашыг йарадыжылыьы  сцрятля ислами дяйярлярдян, тяригят эюрцшляриндян, еляжя дя щцруфи вя суфи бахышлардан  узаглашмаьа башлады. Ашыг поезийасында  рийакар вя щарун дин хадимляринин  тянгиди юзцнц якс етдирди. Ашыг йарадыжылыьы бцтцн бу кими кейфийятляри иля ижтимаи фикирдя йаранан интбащын ясасыны гойду. Бу яняняляри сонракы мярщялядя Тябриз ашыг мяктяби ляйагятля давам вя инкишаф етдирди.

Ашыг Аббас Туфарганлы милли дцшцнжядя бир жервилиш йаратдыьы кими, Азярбайжан данышыг дилинин инкишафында, бу дилин эениш поетик имканларынын цзя чыхарылмасында мцщцм рол ойнады. Щямин яняняляр цзяриндя инкишаф едян ХВЫЫЫ яср ашыг поезийасы сонралар ашыг йарадыжылыьындакы яняняви юлчц вя гялибляри давам етдирмякля ону йени шякли эюзялликлярля зянэинляшдирди.

ХВЫЫЫ ясрдя Тябриз ашыг мяктябинин башга эюркямли давамчыларындан бири  ися Хястя Гасым (1720-1779) олду.

Хястя Гасым барядя бизя эениш мялумат эялиб чатмамышдыр. С.Мцмтаз вя Щ.Ялизадянин вердикляри мялуматлара сонралар еля жидди ялавяляр едилмямишдир. Бу ашыьын Жянуби Азярбайжанын Тикмяндаш кяндиндя доьулмасы онун шерляриндян мялум олмушдур. Мянбяляря эюря ашыьын гябри дя еля доьулдуьу кянддядир, щятта гябирцстц дашын цзяриндя «1779» тарихи гейд едилмишдир ки, арашдырыжылар ону Хястя Гасымын юлцм тарихи кими гябул едирляр (10,с.269).

Хястя Гасымын шерлярини щяля ХIХ ясрин сонларында М.Мащмудбяйов топлайыб чап етдирмиш, СМОМПК-да (19-жу бурахылыш) ашыьын бир чох шерлярини Азярбайжан дилиндя хцсуси  транскрипсийа иля вермишдир. Бундан сонра М.Мащмудбяйов Шамахынын Тиржан кяндиндя Ашыг Оруждан «Молла Гасым» («Хястя Гасым») дастаныны топлайыб «Каспи» гязетиндя (1895,№137) чап етдирмишдир (10,с.269). Вахтиля М.Мащмудбяйовун топладыьы мятндя Ашыг Оруждан эялян йанлышлыг Молла Гасымла Хястя Гасымын шяхсиййятинин гарышдырылмасына эятириб чыхармыш вя бцтцн сонракы тядгигатларда бу йанлышлыг давам етмишдир (20,с.130-131) М.Мащмудбяйовун топлайыб чап етдирдийи дастанда эюстярилир ки, Араз чайы цзяриндя олан Тикмядашда Нясруллащ шащ йашайырды. «Нясруллащ шащ юляндян сонра 18 йашлы йеэаня оьлу Гасым галмышды. Гасым о заман мяктябдя охуйурду. Щямин мяктябдя, щям дя Тикмядашын щюкмдары Алы ханын 14 йашлы гызы Мяляк Сима дя охуйурду…» (21,с. 24) Эюрцндцйц кими, М.Мащмудбяйовун « Молла Гасым » ады иля чап етдирдийи дастанын мязмунуну Тикмядаш кяндиндя баш верян щадисяляр - Нясруллащ шащын оьлу Гасымла Тикмядашын щюкмдары Алы ханын гызы Мяляк Сима анасындакы мящяббят мяжарасы тяскил едир. Бу щадисялярин Ширванла щеч бир ялагяси йохдур. Дастаны сюйляйян Ашыг Оружун Молла Гасымла Хястя Гасымы бир-бириня гарышдырмасы мцхтялиф дюврлярдя йашамыш ики гцдрятли ашыьын йарадыжылыьы барядя силсиля йанлышлыгларын мейдана эялмясиня сябяб олмушдур. Щятта Молла Гасымын ады иля баьлы бир сыра ящвалатларын, ашыьын мцхтялиф дюврлярдя йаздыьы шерляринин мцяййян гисминин Хястя Гасымын адына чыхылмасына эятириб чыхармышдыр. Топлйаыжы М.Мащмудбяйовун бу йанлышлыьы тута билмямяси вя ону даща да дяринляшдирмяси узун илляр Молла Гасымын ады цзяриния кюлэя салмышдыр. Бу йанлышлыг Хястя Гасымын йарадыжылыьына, щяйат йолунун  ишыгландырылмасына да аз зяряр вурмамышдыр. Щятта Хястя Гасымын Ширвана эялмяси, бир мцддят Шамахыда йашамасы, Лязэи Ящмядля  дейишмяси вя с. кими йанлыш мцлащизялярин мейдана чыхмасына эятириб чыхармышдыр. Арашдырмалар эюстярир ки, Хястя Гасым Тикмяндашдан кянара чыхмамыш, еля Араз ятрафы кяндлярдя йашамыш, Тябриз ашыг мяктяби яняняляринин ардыжыл давамчыларындан бири олмушдур.

О ки, галды Ядалят Тащирзадянин Гябяля районунун Щямзяли кяндиндяки Шых Баба пириндян ялдя етдийи 12 вярягли жцнэдяликдя чап олунмуш гошмайа, бу гошма Хястя Гасымын йох, Молла Гасымындыр (10,с.270).

Молла Гасыма мяхсус бир сыра гошма, эярайлы вя дейишмялярин Хястя Гасымын адына чыхылмасы бу сяняткара еля бир шющрят эятирмямишдир. Яксиня, ашыьын йарадыжылыьына икили мцнасибят доьурмушдур. Молла Гасымын шерлярини Хястя Гасымын поетик нцмунуляри ичярисиндян асанлыгла сечиб айырмаг мцмкцндцр. Хястя Гасымын адына чыхылан Лязэи Ящмядля дейишмя дя бу гялбдян олуб ашыьын йарадыжылыьы иля о гядяр дя сясляшмир. Дейишмянин Молла Гасымла Лязэи Ящмяд арасында олма ещтималы онун Хястя Гасынын мяхсуслуьундан даща артыгдыр. 

Арашдырмалар эюстярир ки, Хястя Гасымын Тикмядашдан кянара чыхмамасы, Шамахыйа, Дярбяндя сяфярляр етмяси, Лязэи Ящмядля дейишмяси щягигятя уйьун дейилдир. Тябриз мяктябинин бюйцк ардыжылларындан олан Хястя Гасым Тикмядашда дцнйайа эюз ачмыш вя бцтцн юмрцнц дя бурада кечирмиш, доьма кянд- дян щеч бир йана чыхмадан бурада зянэин бядии ирс йаратмышдыр.

Хястя Гасымын йарадыжылыьы эениш вя чохжялятлидир. Вятян вя гурбят ашыьын йарадыжылыьында хцсуси йер тутур. Шерляриндян эюрцрцк ки, узун мцддят гярибликдя галан сяняткар Вятянини дярин мящяббятля севмиш, онун щяр гарысыны вясф еляйиб  язизлямишдир. 

Обаларымыз сяф-сяф олуб йцклянир, 

Башы ала гарлы даьлар гал инди .

Биз ичмядик аби-кювсяр суйундан, 

Сойцг сулар, тяк булаглар, гал инди. (16,с.98)

 

Бу гябилдян олан шерляри эюстярир ки, Хястя Гасым юмрцнцн эянжлик илляриндя Вятяниндян, севэилисиндян айры дцшмцш, бу щясряти узун заман гялбиндя йашатмышдыр. Бязи рявайятляря эюря, ашыг дустаглыг щяйаты кечирмиш, башгаларына эюря ися йашадыьы дюврдя Азярбайжаны айаг алтына алмыш мцщарибяляр заманы Тикмядашдан айры дцшмцшдцр. Бу айрылыгдан доьан кядяр онун йарадыжылыьында айдын нязяря чарпыр: 

Хястя Гасым тамам олду сюзлярим,

Ешг ужундан кабаб олду кюзлярим,

Гяриб йердя, йад юлкядя эюзлярим,

Вятян дейиб аьла, аьлар гал инди. 

Цмумиликдя, Хястя Гасымын йарадыжылыьында кядяр эцжлцдцр. Бу кядярин мцяййян гисми асыьын шяхси щяйатындан доьурдуса, башга бюйцк бир щиссяси дцнйанын яксликляриндян, зцлм вя ядалятсизликлярдян, тянщалыг, хястялик, йохсуллуг цзцндян доьан кядяр иди. Ашыьын йарадыжылыьында щяйатын чятинликляриндян  баш алыб эялян вя инсан гялбини ещтизаза эятирян бир кядяр вар. Бу, сяняткарын бцтцн йарадыжылыьы бойу нязяря чарпыр, Хястя Гасымын айрылыг, щясрят вя севэи изтирабларынын башлыжа гайясини тяшкил едир:

                             Хястя Гасым, кясилибди хитабым,

Гызылэцлдян чякилибди эцлабым.

Бцллур гашлы, гызыл цзлц китабым,

Йохдур зярли гялямданын ялимдя. 

    Хястя Гасым Тябриз ашыг шерини сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялтди. Азярбайжан дилинин йени поетик имканларыны цзя чыхарды, ашыг шериня тяжнисин йени типлярини эятирди. Поетик ифаны гцдрятли афористик ифадяляр, бянзятмяляр, мяжазаларла зянэинляшдирди, Гыфылбянд вя баьлама шякиллярини ишляк формалара чевирди, онлара дярин фялсяфи-дидактик мязмун бяхш еляди. Хястя Гасым гошма шяклинин йени формаларыны йаратды. Юз устаднамя, жащаннамя вя вцжцднамяляриндя гямли кюнлцндян гопуб эялян кядяря ижтимаи мязмун верди, ону дюврцн вя идаряжилийин халга гаршы йюнялдилян ишэянжляриндян тюряниб йайылдыьыны эюстярди:

 

Дяли кюнцл, мяндян сяня яманят,

Демя бу дцнйада щалым йахшыды.

Бир эцн олар, гощум-гардаш йад олар,

Демя улусум вар, елим йахшыды.

 

***

Бир мяжлися варсан юзцнц юймя,

Шейтана бач вериб, кимсяйя сюймя,

Гцввятли олсан да, йохсулу дюймя,

Демя ки, зорлуйам, голум йахшыды.

 

***

Гожагдан  олубсан, гожаг олэинян,

Гададан, баладан узаг олэинян,

Ашиг ол, чомярд ол, гожаг олэинян,

Демя варым чохду, пулум йахшыды.

 

***

 

Хястя Гасым кимя гылсын дадыны,

Жаны чыхсын, юзц чяксин одуну,

Йахшы иэид йаман етмяз адыны,

Чцнкц йаман аддан юлцм йахшыды. (15,с.121)

 

Хястя Гасымын шерляриндя накам бир севэинин сораьы щарайланыр. Ашыг юз мящяббятини дюня-дюня ахтарыр, юзцнц мяшугяси йолунда фяда едир, онун вяфазыслыьындан цряк аьрысы иля данышыр:

Бивяфасан, щеч эюрмядим вяфан, йар!

Тифил икян чох чякмишям жяфан, йар!

Мян юляндя кимляр сцряр, сяфан, йар?!

Фярш дюшянмиш аь отаглар, гал инди… (15,с.114)

 

Хястя Гасымын юз цслубу, йарадыжылыг яняняси вардыр. О, психоложи мягамлары мящарятля ачыр, инсаны фикир дцнйасы иля цз-цзя гойур. Бу ися тякся Хястя Гасым йарадыжылыьы цчцн йох, цмумиликдя ХВЫЫЫ яср Тябриз ашыг мяктяби цчцн сяжиййяви хцсусиййят иди. Тябриз ашыг мяктяби ХВЫЫЫ ясрдя юзцнцн сяняткарлыг жящятдян йени йцксялиш мярщялясини йашайырды.

Бу жящят Хястя Гасымын йарадыжылыьында да юзцнц айдын шякилдя нцмайиш етдирир. Ашыг тякчя йайылмыш йарадыжылыг яняняляриня уйьун мцхтялиф шер шякилляриндян истифадя етмир, щям дя шеринин эюркямини рядифляр, тякрирляр, жинас гафийяляр вя с. бязмякля она тякраролунмаз фцсункарлыглар эятирир. «Сяням» бу жящятдян ашыьын йени поетик ижадыдыр:

…Тяр гямзян, тяр хядянэ, тяр синясиндя,

Тяр атмыш тяр пейкан тяр синясиндя,

Тяр ашмыш, тяр нарын, тяр синясиндя,

Тяр дяймяз, тяр сахлар, тяр эцляр Сяням… (15,с.111).

 

Хястя Гасымын йарадыжылыэ янянляриндян данышяркян асыьын щяйат вя йарадыжылыьын юйрянилмяси цчцн мцщцм ящямиййяти олан ики мясяляни дя гейд етмяк эярякдир.

Биринжиси, ашыьын тяхяллцсц иля баьлыдыр. Арашдырыжыларын бюйцк яксяййиряти бу фикирдядир ки, Хястя Гасымын шерляриндя тез-тез ишлятдийи «хястя» сюзц онун сящщяти иля йох, жямиййятдяки ижтимаи вязиййяти – касыблыьы, йохсуллуьу, аьыр щяйат шяраити иля баьлыдыр. Яслиндя бу икинжи мювге совет тядгигат методологийасындан иряли эялир. Узун илляр щямин методоложи тялябя уйьйн олараг ядябиййатшцнасларымыз бир чох ядяби тарихи сималары ейни зцмряйя – йохсул тябягяйя аид етмяли олмушлар. Бизжя, бу йанлыш нязяри бахыш олмушдур, инди бир чох башгалары кими Хястя Гасыма йени методоложи мейарларла йанашмаг эярякдир. Онун тез-тез шерляриндя ишлятдийи «хястя кюнлцм», «хястя щалым», «хястя жисмим» вя с. ифадяляри щягиги мянада онун эянж йашларында уьрадыьы хястяликля ялаэядар олмушдур. Бир сыра мялум рявайятляря эюря, щятта онун юз шевэилисиня говуша билмямясинин сябяби дя еля хястялийи олмушдур. Ашыьын мцхтялиф шерляриндя «Хястя дцшдцм, йетяммядим вцсала» мисрасындакы фикрин мцхтялиф вариантларда тякрар едилмяси дя бизжя буна мцяййян мянада дястяк верир. Ашыгла баьлы сон вахтларда йазыйа алынмыш рявайятлярдя ашыьын о гядяр дя узун олмайан юмрцнцн хястяликляр ичярисиндя кечирдийи даща чох вурьуланыр (8,с.32-33).  

Икинжи мцщцм мясяля, Хястя Гасымын йарадылыжыьында ики сяняткар цслубунун нязяря чарпмасыдыр. Ашыьын чап олунмуш шерляриня нязяр йетирсяк эюрярик ки, бурада бир тяряфдян ХВЫЫЫ яср Тябриз ашыг мяктябиня мяхсус жанлы халг дили, ашыг шеиринин йени поетик тяркибляри вя цслублары, интибащ дцшцнжясиня мяхсус дяйярляр якс олунур. Диэяр тяряфдян ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярин Ширван мяктябиня мяхсус яняня, дцнйа, щяйат вя инсанын ахирят мягамлары барядякы суфи эюрцшляри юзцнц эюстярир. Хястя Гасым йарадыжылыьыны Тябриз ашыг мяктябинин йени тарихи юлчцляри истигамятиндя нязярдян кечирдикдя онларын бир чохунун ХЙЫЫ-ХЙЫЫЫ ясрлярдян хейли габагкы дюврлярля баьландыьыны, ашыьын цмуми дцнйаэюрцшц вя йарадыжылыг яняняляри иля уйушмадыьыны эюрмяк олур. Бу эцн Хястя Гасымын адына чыхылан шерлярин бир чохунун она мяхсус олмадыьы айдын нязяря чарпыр. Мцгайисяляр эюстярир ки, ютян ясрлярдян башлайараг йухарыда гейд едилдийи кими, диггятсизлик цзцндян Молла Гасымла Хястя Гасымын шяхсиййяти бир-бири иля гарышдырылмышдыр. Бу ися щям ашыг йарадыжылыьынын юйрянилмя тарихиня, щям дя щяр ики сяняткарын йарадыжылыьыны цзя чыхарыб онлара дцзэцн гиймят вермяк ишиня янэял олмушдур. Илкин мцшащидяляр эюстярир ки, Молла Гасымын «Дцнйа», «Эюрдцм», «Нежя ола», «Олмаз», «Эетди», «Йайылан мяни», «Галыбды», «Сяням эял», «Сцсян» кими гярайлы вя гошмалары йанлыш олараг Хястя Гасымын адына верилмишдир (16,с.99-112). Молла Гасымын йарадыжылыг йолунун эениш шякилдя юйрянилмясиня, онун шерляринин айрыжа топланылыб чап едилмясиня ашыг йарадыжылыьы тарихимизи ядалятли шякилдя юйрянмяк бахымындан жидди ещтийаж вардыр.

Хястя Гасымдан сонра Тябриз ашыг мяктяби йарадыжылыг яняняляринин ашыг мцщитляриндя йайылма сцряти сянэимяди. Онун йарадыжылыг яняняляри ашыг мцщитляриндя сурятля йайылды, бцтювлцкдя сянятин эенишлянмясиня сябяб олду. Айры-айры ашыг мцщитляриндя  Ашыг Немят (ХВЫЫЫ ясрин  сону), Ашыг Мящяммяд (ХЫХ), Ашыг Жяфяр (ХЫХ), Ашыг Няжяф Бинисли (ХЫХ-ХХ), Ашыг Гяшям (ХХ) кими эюркямли сяняткарлар йетишди. Арашдырмалар эюстярир ки, тякжя «Тябриз-Гарадаь ашыг мяктябляриндя» беш йцз яллидян чох ашыг саз чалыб сюз гошур. Щямин яняняляри давам етдирян гырха йахын ашыг Тещранда фяалиййят эюстярир (3,с.228). Йахуд Урмийа ашыг мцщитинин Хой, Маку, Сялмас, Сулдуз ожаглары щямин яняняляри давам етдирмякдядир.

Урмийя ашыг мцщити дя тарихи яняняляря малик олуб щяля ХВЫЫЫ ясрдян  формалашма мярщяляси кечмишдир. Доллу Мустафанын шяхсиндя формалашан ашыг мцщити сонракы йцзилликлярдя Доллу Мящяммяд (ХВЫЫЫ), Ашыг Жавад (ХЫХ), Ашыг Фярщад (ХЫХ), Ашыг Дещган кими сяняткарлар йетирмишдир ки, бу эцн щямин мцщитин айрыжа тядгиг олунмасына ещтийаж дуйулур. Бу сащядя апарылан илкин арашдырмалар артыг Тябриз ашыг мяктяби ятрафында йаранан ашыг мцщитляри, онларын ашыг сянятинин йайылмасындакы ролу барядя кифайят гядяр илкин материаллары ачыгламаьа имкан вемишдир (3,с.50-120). 

Зянжан вя онун ятраф бюлэяляриндя йаранан ашыг ожаглары бу мцщитя бир сыра эюзя чарпан юзялликляр эятирмишдир. Ейни сюзляри Хорасан, Гашгай, Савя вя башга ашыг мцщитляри барядя дя демяк олар. Онларын щяр бириндя ХВЫЫЫ-ХХ йцзиликляр ярзиндя онларла сяняткар йетишмиш вя ашыг сянятини юзляриня мяхсус юзяликлярля зянэинляшдиря билмишляр. Онлар истяр пешакар ифачылыг, истяр импровизаторчулуг, истярся дя дастан йарадыжылыьы бахымындан Тябриз ашыг мяктябиня силсиля йениликляр эятирмишляр. Бу эцн Тябриз мяктябинин ашыг мцщитляри юзляринин йцксялиш дюврцнц йашайыр. Бу просес бир чох йени кейфиййятлярля ялямятдардыр. Бир сыра ашыг  мцлцтляриндя классик яняняляр юзцнцн бцтюв эюстярижилярини горуйуб сахламагла йанашы, мцяййян ашыг ожагларында, хцсусиля Тещран вя Тещранятрафы яразидя ашыг сяняти бцтцн модерн эюстярижилярдя-пешакар ифачылыгдан тутмуш саз щаваларынын ифасына гядяр эцжлц деформасийайа уьрамагдадыр. Щямин мейл муьамын тясири иля ашыг сянятини бцтовлцкдя ассимилийасийайа мяруз гоймаг, йахуд онун башлыжа хцсусиййятлярини сырадан чыхармаг истигамятиня йюнялмишдир. Бу ися кичик бир жевряни ящатя едир вя цмумиликдя Азярбайжан ашыг сяняти цчцн еля бир жидди тящлцкя тюрятмир. Чцнки Тябриз мяктяби онун айры-айры мцлитляри йени юзцнягайыдыш - классик ашыг сяняти яняняляринин бярпа дурумуну йашайыр. Беля бир шяраитдя ися ашыг сянятини цмуммилли дцшцнжядян кянашлашдырмаг мцмкцн олмайан бир хцлйадыр.  

Тябриз ашыг мяктяби вя онун айры-айры мцщитляри тарихи яняняляря маликдир, онлары бу эцн Эцней Азярбайжанда фяаллийят эюстярян беш миндян артыг сяняткар давам етдириб йашатмагдадыр. Она эюря бу мцщитлярин щяр бири айрыжа топланылыб юйрянилмяйя мющтаж олдуьу кими, Тябриз мяктяби, онун айры-айры ашыг мцщитляринин дя эениш тядгигатлара жялб олунмасы зяруридир.

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.Тящмасиб М.Щ. Азярбайжан халг дастанлары (орта ясрляр), Бакы,1972.

2.Кюпцрлцзадя Ф. «Милли Тятяббюляр» мяжмуяси, Истанбул,1913,1ж.,№1-9-6

3.Гасымлы Мящяррям. Ашыг сяняти, Бакы,1996

4.Ибращимов М. Ашыг поезийасында реализм, Бакы,1966

5.Мцмтаз С. «Гызыл Шярг», журналы,1923, ХЙII-ХЙIII яср Азярбайжан №3

6.Араслы Щ.  ХЙЫЫ-ХЙЫЫЫ яср Азярбайжан ядябиййат тарихи, Бакы, 1956.

7.Гурбани. Тяртиб едян Г.Казымов, Бакы,1990

8.Нябийев А.М. Шяхси архив. Ашыг йарадыжылыьы говлуьу, №2

9.Казымов Г. Гурбани вя поетикасы, Бакы, 1996.

10. Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты, Бакы, 1992.

11.Байатылар. Тяртиб едяни А.Мяммядова, Бакы, 1977.

12. Яндялиб Гаражадаьи. Няьмяляр. 1811.

13. Мцмтаз С. Ашыг Абдулла, Бакы, 1927

14. Мящяббят дастанлары, Бакы,1977.

15.Мцмтаз С. Ел шаирляри, Бакы,1935.

16. Азярбайжан ашыглары вя ел шаирляри, Ы ж., Бакы, 1983.

17. Араслы Щ. Азярбайжан ядябиййаты тарихи вя проблемляри, Бакы, 1998

18. «Йахшы вя Йаман» Азярбайжан халг дастанлары, Бакы, 1983

19.Дадашзадя А. Аббас Туфарганлы, Бакы, 1973

20 Фолклоршцнаслыг мясяляляри, В бурахылыш, Бакы, 2002

21. Яфяндийев П. Азярбайжан фолклоршцнаслыьы (мцнтяхябат),  Бакы, 2000

 

ЭЮЙЖЯ АШЫГ МЯКТЯБИ

 

Анадолу, Ширван вя Тябриз мяктябляри Азярбайжанда ашыг йарадыжылыьынын инкишафында мцщцм рол ойнады. Ашыг сяняти халгын ян эениш даиряляри ичярисиня нцфуз етди, саз-сюз сяняти халгын арзу вя истяклярини, яхлаги дяйярлярини, габагжыл эюрцшлярини, зцлмя, истисмара, ядалятсизлийя гаршы етиразыны юзцндя якс етдирди. Бцтцн бунлар ашыгларын телли сазында чалдыьы мялащятли, инсаны дцшцндцрян, бир аз щялим, бир аз гямли, бир аз да дюйцшкян рущлу щаваларда, тябият эюзялликляринин вясфиндя, мящяббят дуйьуларыны тяряннцм едян хош авазларында юзцнц эюстярди.

Халгын гялбиня, мяишятиня, дуйьу вя истякляриня йахын олан бу няьмяляр заман-заман онун илийиня, ганына ишляди, кцтляляри гяфлят йухусундан айылтды, ону ойаныша, йцксялишя вя интибаща чаьырды. Ашыг йарадыжылыьынын жямиййятдяки бу бюйцк нцфузедижи ролуну сонрадан Щ.Зярдаби чох дцзэцн гиймятляндирирди: “Бир бахын бизим ашыглар тойларда охуйанда гулаг асанлара. Бу заман бу гулаг асанлар еля щала эялирляр ки, истилащи-тцрк, ятини кяссян дя хябяри олмаз. Еля ки, сонра той гуртарды, ашыглар евиня эетди, беш-он эцн ушаглар эежя-эцндцз кцчялярдя эязяндя ашыгдан ешитдийи гафийяляри охуйа-охуйа эязирляр вя бир-биринин гялятини дцзялдирляр” (1, s. 240). Эюрцндцйц кими, ашыг йарадыжылыьы халг арасында сцрятля йайылырды, онун охудуьу тякжя поетик нцмуняляр дейил, Азярбайжан щяйатынын айнасы олан наьыл вя дастанлар да халг арасында ейни зювг вя щявясля йайылыб эенишлянирди. “Ашыг поезийасы халга даща йахын олдуьуна эюря, орта ясрлярдя йазылы ядябиййата мящз демократик, реалист мейлляри эцжляндирмяк рущунда тясир етмишдир. Даща доьрусу, халг йарадыжылыьы иля йазылы ядябиййат арасында бир кечид, мющкям бир кюрпц олмушдур...” (2, s. 12).

Ашыг мяктябляри халг кцтлялярини дюврцн габагжыл сяняткарлары ятрафында бирляшдирмякля бу сянятин юзцнцн эениш яразиляря йайылмасында, онун сяняткарлыг бахынындан мцхтялиф ядяби мцщитлярдя тякмилляшдирилмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр. Хцсусиля Тябриз ашыг мяктябинин тясири иля бу мяктябя йахын регионларда мцхтялиф ашыг мцщитляри йаранмыш, онлар айры-айры йцзилликлярдя юзляринин устад сяняткарларыны йетирмишляр. Тарихи заман щцдудунда щямин мцщитляр ейни заманда Анадолу вя Тябриз мяктябляринин ядяби наилиййятляриндян бящрялянмиш, онларын саз-сюз янянялярини бу вя йа диэяр шякилдя юзляриндя ещтива едя билмишляр. Бу мцщитлярин бир гисминдя Анадолу, башга гисминдя ися Тябриз сянят яняняляринин эцжлц олмасына бахмайараг, онлар ифачылыг, репертуар, импровизя хцсусиййятляриня эюря щяр ики мяктябдян фяргли йени цслуб формалашдырмышлар. Эениш вя чохжящятли йарадыжылыг имканлары, ислами дяйярляри вя онун тяригят бахышларыны якс етдирмя сявиййяси, тяккя-дярвиш эюрцшляриндян узаглашыб, гам-шаманчылыгдан тямизляниб озан ифачылыг яняняллярини, тябият вя инсан эюзялликляринин реал мянзярясини якс етдирмяк, ашыг йарадыжылыьында дцнйяви эюрцшляри юзцнямяхсус бир сяняткарлыгла ифа мящаряти иля сечилян ашыг мцщитляри XVIII ясрин сонраларындан шярти олараг Эюйжя ашыг мяктяби ады алтында бирляшмиш олду. Эюйжя ашыг мяктяби Иряван, Дяряляйяз, Зянэязур вя Эянжябасар тарихи-жоьрафи районларыны ящатя едиб Гярби Азярбайжан яразисиндя мейдана эялмишдир. Бу ашыг мяктяби юзцнцн йцксялиш мярщялясиндя Жылдыр вя Игдир кими ашыг мцщитлярини Анадолу мяктябинин тясириндян гопарыб юзцндя бирляшдирмиш, чох эениш бир яразидя ашыг сянятинин  йцксяклишиня тякан веря билмишдир. Щямин ашыг мцщитляринин бир гисми бу эцн мцхтялиф тарихи сябяблярля баьлы парчаланыб сырадан чыхмыш, башга гисми ися ермянилярин Азярбайжан торпагларынын ишьалы нятижясиндя азярбайжанлыларын там тяркибдя депортасийасы нятижясиндя сцгут етмишдир. Лакин буна бахмайараг онларын ашыг йарадыжылыьы  тарихиндяки шяряфли йери вя мювгейи итирилмямиш, щяля дя юз ящямиййятини сахламышдыр. Башга ашыг мяктябляри кими, Эюйжя мяктяби, онун Азярбайжан ашыг йарадыжылыьындакы йери щяля бцтюв шякилдя айрыжа тядгигат обйекти олмамышдыр. Анжаг онун айры-айры нцмайяндяляри барядя йазылан тядгигат ишляриндя мцфяссял мялуматлар верилмиш, щямин мяктябин бир чох эюркямли нцмайяндяляри щагда арашдырмалар апарылмышдыр. Бу сащядя Щ.Ялизадянин, С.Мцмтазын, Щ.Зейналлынын, Щ.Араслынын, М.Щ.Тящмасибин, Я.Ахундовун вя башгаларынын хидмяти аз олмамышдыр.

Эюйжя ашыг мяктяби дюрд мярлялядя тядгигата жялб едилмишдир. Биринжи мярщяля 30-жу иллярдян 60-жы илляр дюврцнц ящатя едир. Щямян мярщялядя йухарыда адлары чякилян арашдырыжылар Эюйжя ашыгларыны йазыйа алыб илк тядгигатлара жялб етмишляр. Мяктябин йаранма дюврц, инкишаф истигамятляри, айры-айры сяняткарлары барядя ян зярури мялуматлары елм аляминя тягдим етмишляр. Икинжи мярщяля кечян ясрин 70-жи илляриндян башлайыб танынмыш фолклор тядгигатчысы, Ашыг Ялясэярин нявяси Ислам Ялясэяровун ады иля баьлыдыр. Бу фядакар инсанын ямяйи сайясиндя XIX яср Эюйжя ашыглары, цмумиййятля Эюйжя ашыг мяктяби, онун йарадыжылары вя давамчылары барядяки мялуматлар дцрцстляшдирилмиш, щямин реэионун ашыг мцщитляри, орада йашайыб йарадан сяняткарлар барядя эениш мялуматлар верилмишдир (3, s.23-25).

Ашыг мяктябинин юйрянилмясинин цчцнжц мярщяляси Эюйжя ашыг мяктябинин XX йцзилликдяки тарихи йцксялишинин арашдырыжысы З.Мящяррямовун топлайыжылыг вя арашдырыжылыг фяалиййяти иля ялагядардыр (4, s.6-120). Бу тядгигат иши ийирминжи йцзиллийин сонунжу ониллийиня аид олуб Эюйжя  мяктябинин инкишафынын тарихи-хроноложи материалыны ящатя едир.

Эюйжядя ашыг йарадыжылыьынын сцгуту, бу яразидя сяксянинжи иллярин сонларындан башлайараг азярбайжанлыларын депортасийасы иля баьлыдыр Эюйжя мяктябинин арашдырылмасынын сонунжу - дюрдцнжц мярщяляси ашыг мяктябинин йараныб формалашдыьы жоьрафи яразидян азярбайжанлыларын депортасийасындан сонракы мярщялядя мейданы эялмиш вя бу эцнцн юзцндя дя давам етмякдядир (5,с.3-382).

Тябии ки, ашыг мяктябинин юйрянилмясинин щяр бир мярщяляси Эюйжядя ашыг йарадыжылыьынын йараныб йцксялмясини бир сыра йени, дяйярли фактларла зянэинляшдирмиш, бцтювлцкдя онун Азярбайжан ашыг йарадыжылыьындакы йерини мцяййянляшдирмяйя имкан вермишдир.

Кечян ясрин 20-30-жу илляриндя щям Азярбайжанын Тядгиг вя Тятюббя жямиййятинин, щям дя айры-айры фолклор топлайыжыларынын Эюйчядя апардыглары елми експедисийалар заманы бу реэионда йайылмыш ашыг йарадыжылыьы нцмуняляри цзя чыхарылмышдыр. Хцсусиля Щ.Ялизадянин топлайыжылыг фяалиййяти сайясиндя Эюйчя мяктяби, онун айры-айры ашыг мцщитляринин эюркямли саз-сюз усталарынын йаратдыглары ашыг шери нцмуняляри йазыйа алыныб чап олунмушдур. Бу иш сонралар да давам етдирилмиш вя бир чох устад сяняткарын йарадыжылыьы цзя чыхарылмышдыр (6, s.121-128). ХХ ясрин яллинжи илляриня гядяр Эюйжя ашыг шери мцхтялиф фолклоршцнаслар тяряфиндян топланылмыш, айры-айры няшрляря юн сюз, мцгяддимяляр йазылмыш, тяк-тяк сяняткарлар барядя мцхтялиф тядгигатлар апарылмышдыр. Лакин Эюйжя ашыг шери 60-жы иллярин орталарындан башлайараг системли арашдырмалара жялб едилмишдир. Бу саящядя илк тяшяббцс И.Ялясэяровун ады иля баьлыдыр (3,с.3-250).

И.Ялясэяровун тядгигатында цмумиликдя ашыг мяктяби илк дяфя ятрафлы  арашдырылмышдыр. Бу тядгигатын бир мцщцм дяйяри Эюйжя мяктябинин елми мащиййятини шярщ етмяк олмушса, диэяр жящяти йаранма дюврц, хцсусиййятляри, щямин яразидя ашыг яняняляринин формалашмасы барядяки мцлащизяляри иля йанашы, онун бу мяктябя дахил олан ашыгларын шерлярини топлайыб няшр етмяси, бу ишдя баш вермиш йанлышлыгларын арадан галдырылмасы, устад сяняткарларын бир чох шеринин башгаларынын адына чыхылмасы вя яксиня, шющрятли сюз усталарынын шерляринин бир-бириня гарышдырылмасынын гаршысыны алмаг тясяббцсляри иля баьлы олмушдур.

Эюйжя ашыг мяктябини цчцнжц арашдырылма мярщялясиндя ону даща там  тягдим етмяйя тясяббцс эюстярилмишдир. Бурада фолклоршцнас З.Мящяррямов ашыг мяктябинин тарихи гайнагларына бир даща нязяр йетирмиш (4,с.6-13), ХХ ясрдя ашыг мяктябинин тарихи йцксялишини зянэин фактики материалларла ясасландыра билмишдир.

Эюйжя ашыг шеринин юйрянилмясинин дюрдцнжц мярщяляси йухарыда гейд едилдийи кими ютян ясрин 90-жы илляриндян башланмышдыр. Бу дюврдя Эюйжядя XVIII йцзилликлярдя йашамасына щюкм верилян Юзан Щейдяр, Юзан Жялил, Юзан Ибращим, Дярдли Нясиб, Гул Мащмуд, Шымпырлы Севэили кими ашыглар барядя эениш мялуматлар верилир. Лакин щеч бир сифащи вя йазылы мянбядя бу сяняткарлар барядя мялуматлара тясадцф едилмямяси онларын ашыг мяктябиня мяхсуслуьуну суал алтында гойур. Цстялик, ады чякилян сюз сяняткарларынын тягдим едилян поетик нцмуняляринин илкин експертизийасы да шцбщяляри азалтмыр, яксиня даща да артырыр. Чцнки щямин нцмунялярдяки поетик цслуб XX йцзиллийин ашыг услубундан о йана кечмир. Ейни мцлащизяляри Мискин Абдала шамил етмяк мцмкцндцр.

Эюйжя мяктябинин жидди топлайыжылары вя арашдырыжылары Щ.Ялизадя, Я.Ахундов, М.Щ.Тящмасиб, И.Ялясэяров, С.Пашайев вя башгалары бу мяктябин XVIII ясрдян габагкы нцмайяндяляри барядя мялумат ялдя едя билмядикляри цчцн бир сыра тяккя-дярвиш мяркязляринин нцмайяндяси щесаб едилян, халг арасында даща чох тяригят нцмайяндяси кими танынан Мискин Абдалы ашыг мяктябинин баниси, йарадыжысы кими тягдим етмякдян чякинмишляр. Йетмиш ил бундан яввял фолклор топлайыжылары Мискин Абдалын бир мцстягил гошмасыны, эярайлысыны, диванисини тапа билмядийи щалда, ашыг мяктябинин сугутундан сонра Мискин Абдалын Эюйчя мяктябинин ясасыны гойан сяняткар кими тягдим едилмяси, онун дастан йарадыжысы щесаб олунмасы, щямин  нцмунялярин бу эцн шифащи репертуарда йашамасы милли ашыг репертуары вя дастанчылыг янянялярин уйьун эялмир (8,с.25-276). Мискин Абдалын ады иля тягдим едилян поетик нцмунялярин бир чохунда XV-XVI яср ашыг шери цслубу нязяря чарпмыр. Бир чох нцмунялярдя мцасир ашыг репертуарында йашайан вя тез-тез сяслянян мисра, ифадя, цслуб юзцнц эюстярир ки, бу да шерлярин йаранма тарихи вя Мискин Абдула мяхсуслуьу цзяриня эюлэя салыр (8,с.40-80). Тяяссцф ки, бцтцн бу кими мейлляр Эюйчя ашыг мяктяби иля щаьлы сон тядгигатларда вя топлама ишляриндя юзцня йер тутур вя шцбщясиз ки, милли фолклоршцнаслыьымыз заман эялдикжя бу кими сахта “йарадыжылыг яняняляриндян” йаха гуртаражагдыр. Беля “йарадыжылыг яняняляри” Эюйчя ашыг мяктябинин йаранма тарихини, онун мцхтялиф ашыг мцщитляри иля баьлылыьыны юйрянмяк ишиня дя янэялляр тюрядир, бир сыра устад сяняткарларын ашыг мяктябинин инкишафындакы ролуну дцрцстляшдирмяйя имкан вермир. Мясялян, сон вахтларда тядгигатчылар Эюйчя ашыг шеринин XVIII яср инкишафында хцсуси мювгейи олан Ашыг Аллащвердинин (Аь Ашыьын) йарадыжылыьыны Аь Ашыг ады иля танынан бир сыра диэяр сяняткарларла ейниляшдирирляр. XIX ясрин яввяляриндя Эюйчядя дцнйайа эюз ачан бу сяняткар ня мяряндли, ня дя дяряляйязлы Аь Ашыгдыр. Онун гейри миллятдян олан кор Аь Ашыгла да щеч бир ялагяси йохдур. О, Я.Шамиловун даща дягиг дедийи кими, Ашыг Алынын устады олмуш, мцяййян заман ярзиндя Ашыг Мящяммяд ады иля шер гошуб-дцзмцш, бир чох Эюйчя саз щаваласыны йаратмыш, дяйирманчылыг пешясиня эюря Аь Ашыг кими танынмыш сяняткардыр (9, s.21-23).

О, дейилдийи кими, Анадолу вя Тябриз ашыг шериндян сых-сых бящрялянмиш, XVIII ясрин сону XIX ясрин яввяляриндя дюврцнцн шющрятли сяняткары кими танынмышдыр. Бцтцн юмрцнц Эюйчядя йашамыш, бурада XIX ясрин яввяляриндя юзцнцн саз-сюз мяктябини йаратмышдыр. Ашыг Аллащверди (1780-1832) гыса, лакин мяналы юмцр сцрмцш, Эюйчя ашыг мяктябинин ясасыны гоймуш, онун илкин янянялярини йаратмыш, онлары йахын вя узаг еллярдя юзляриня мяхсус хцсусиййятляря малик мцщитляр шякилиндя йайылмасында мцщцм рол ойнамышдыр. Эюйжядян хейли узагларда - Эянжябасарда, Иряван, Дяряляйяз, Зянэязурда Аллащверди Ашыг кими танынан бу сяняткарын йанына адлары чякилян узаг еллярдян ашыглыьы юйрянмяк цчцн шаэирдийя эялярдиляр. Аллащверди Ашыг ейни заманда саз дцзялдян, онун пярдялярини низамлайан, шаэирдляриня мящарятли саз чалмаг вярдиши ашылайан сяняткар олмушдур. Дейилдийиня эюря, мцхтялиф бюлэялярдян эялмиш отуздан артыг шаэирдиндян бири дя Ашыг Алы олмушдур. Ашыг Алы Аллащверди Ашыьын йанында ики ил шаэирдлик етмишдир. О, бядащятян сюз гошан, яллидян артыг саз щавасында чалыб-чаьыран, юз сянятиня жидди вя тялябкар бир адам олмушдур Ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндян истифадя етмишдир, гошма, гярайлы иля йанашы, сяняткарлыг жящятдян камил гыфылбянд вя баьламалар да йаратмышдыр. Аллащверди Ашыьын йадда галан эюзяллямяляри дя варды. О, тяригят эюрцшляриндян узаг олса да илащиййат елминин наилиййятляри иля таныш олмуш, юз шерляриндя дини-мистик, мифоложи образлардан, дейимлярдян бящрялянмишдир. Ашыг шериня мяхсус мяжаз, бянзятмя вя тяшбещлярдян уьурла истифадя етмиш, ашыг мяктябинин юзцня мяхсус шер цслубуну йаратмышдыр. Аллащверди Ашыьын бу йарадыжылыг цслубу сонрадан онун шаэирдляри тяряфиндян давам етдирилмишдир. Щямин яняняляри Ашыг Ялясэяр XIX ясрин икинжи йарысындан йени мярщяляйя йцксялтмишдир.

Аллащверди Ашыг севдийи эюзялин портрет чизэилярини чякян, ону бядии образа чевириб бцтюв эюркями, психоложи вязиййяти иля охужусуна вя йа динляйижисиня тягдим етмяйи бажарырды:

 

Бир марал бахышлы, тярлан жилвяли,

Юзцнц эюстяриб, эцлдц гайытды.

Пцнщаны эюстярди мащ жямалыны

Чякдийим гям йцкцн, билди гайытды.

 

Сейр етмишям эюзяллярин чохуну,

Эюрмямишям беля бойу-бухуну.

Мцжганындан чякиб хядянэ охуну,

Йаралы синямя чалды, гайытды.

 

Гяфил гонуб эюзляримя саташды,

Дярдли кюнцл ешг одуна тутушду.

Дамцстудян гыйа бахыб ютцшдц,

Аь Ашыьи ода салды, гайытды. (7, с.30)

 

Аллащверди Ашыгла ясасы гойулан Эюйчя ашыг мяктябинин яняняляри гоншу вя йахын яразиляря сцрятля йайылмаьа башлады. Боржалы, Эянжябасар ашыг мцщитлярини, онларын ичярисиндя мящялли хцсусиййятлярля жилаланан Газах-Товуз-Аьстафа-Шямкир ожагларыны формалашдырды. Заман кечдикжя бу мяктябин мцщитляриндя вя ожагларында Тябриз вя Анадолу ашыг яняняляриндян фяргли цслуб бяргярар олду. Пешякар ифачылыг бцтцн тяригят эюрцшлярини цстяляди, ашыг репертуарында лирик дуйьуларын, тябият эюзялликляринин, вятян вя торпаг севэисинин тяряннцмц мцщцм йер тутду.

Эюйжя ашыг мяктябинин демяк олар ки, бцтцн мцщитляри цчцн сяжиййяви олан ифачылыг мядяниййяти йени йцксялиш мярщялясиня говушду. Отуздан артыг саз щавасы йаранды, ашыглар бу щавалар цзяриндя йени-йени гошма вя эярайлылар охумаьа башладылар. Мцхтялиф мцщитлярдя бу щавалара тязя зянэуляляр ялавя олунду, онларын мцхтялиф пярдялярдя охунма рянэарянэлийи эенишлянди. Ашыг щавалары кичик дяйишикликляр вя импровизялярдя йени адлар газанды, мцхтялиф ифачы сяняткарлар саз пярдяляриндя юз мящарятлярини эюстярмяйя, фяргли ифа цслубларына мейл етмяйя башладылар.

XVIII ясрин икинжи йарысындан Эюйжя ашыг мяктяби бир-биринин ардынжа гцдрятли сюз усталары, ел шаирляри, айры-айры ифачы сяняткарлар йетирмиш, онларын щяр бири Эюйжя мяктябинин формалашмасында, сяняткарлыг жящятдян пцхтяляшмясиндя мцщцм рол ойнамышлар (3, с.120-123) Аькился, Аьбулаг, Зод, Гарагойунлу, Инякдаьы, Бюйцк Мярзя, Кичик Мярзя, Шишгайа, Субатан, Батажан, Гошабулаг вя онларла башга кяндлярдя мейдана чыхан саз-сюз сяняткарлары ашыг сянятинин йцксялишиня тякан вермиш, бурада пешякар ифачылыг яняняляринин йцксялишиндя иштирак етмишляр.

Эюйжя ашыг мяктябинин беля бюйцк сяняткарларындан бири дя Ашыг Алыдыр (1808-1910). Ашыг Алы 1808-жи илдя Гызылвянд кяндиндя анадан олмуш, 1910-жу илдя еля щямин кянддя дцнйасыны дяйишмишдир. Тяхминян 30-35 йашларында Бясти адлы бир гощуму иля евлянмиш, юмрцнцн ахырына гядяр онунла йашамышдыр. Дейиляня эюря, Ашыг Алынын ювлады олмамышдыр. Дюврцнцн танынмыш сяняткары олан Ашыг Алы Ялясэярин устады олмуш, зянэин йарадычылыг яняняляри иля мащалда бюйцк ад-сан газанмышдыр. Лакин Щ.Ялизадянин вахтиля йаздыьы кими, ашыьын ирсиндян чох “аз нцмуня галмышдыр” (6, с.263). Бир чох шери бу эцня П.Яфяндийевин эюстярдийи кими, “ялйазмалары васитясиля” эялиб чатмышдыр. Сонралар шаир Щцсейн Арифин бюйцк жидди-жящядляриня бахмайараг Ашыг Алынын кичик бир гисм шерляринин орижинала йахын нцмуняляри топланыб чап олунмушдур (10, с.7-63). Ашыг Алынын адына бир чох сахта шер нцмуняляри топланылыб чап едился дя Ашыг Алы рущу щямин чиркабы юз цзяриндян атмышдыр. Сонралар да бу зярярли яняня давам етдирилмиш, Ашыг Алынын сяфярляри иля баьлы мцхтялиф дастанлар уйдурулмушдур ки, онларын да сяняткарыны щяйаты иля яслиндя щеч бир ялагяси йохдур.

Ашыг Алы лирик дуйьуларын бюйцк няьмякары иди. О, инсанын щисс вя щяйяжанларыны нязмя чякир, щяйат щягигятляринин йцксяк поетик тяряннцмцндя инсан гялбинин сафлыьы, бцллурлуьу иля кюнцлляри вяждя эятирир, садя, ширин бир дилля гямини, кядярини дцнйайа чар едирди:

Йар йанында эцнащкарам,

Доьру сюзцм йалан олду.

Йериш етди гям ляшкяри,

Кюнлцм шящри талан олду.

 

Бах бу гаша, бах бу эюзя,

Йанды баьрым, дюндц кюзя.

Кечян сюзц вурма цзя,

Кечян кечди, олан олду.

 

Ашыг Алы сяня гурбан,

Эял ейлямя баьрымы ган.

Учду ялдян тцляк тярлан,

Сар да кяклик алан олду. (7,с.24)

 

Ашыг Алынын лирикасы сон дяряжя щязин, дцнйа щягигятлярини вясф еляйян бир лирикадыр. О, мязмунжа дольун, мянажа дяриндир. Ашыг Алы бир инсанын, бир фярдин дейил, дцнйанын гямини чякян, дцнйяви дярдляри тяряннцм едяндир. О, инсанларын говушажаьы йаза - бюйцк йараданын дярэащына бир эцн эялиб говушажаьына яминдир, она эюря дя юлцмц щагг кими гябул едир, инсанлары дцнйа немятляриня чох да щярис олмамаьа чаьырыр, щяр шейин мцвяггятилийиня онлары инандырмаг истяйир. Бу, тяригят эюрцшляриндян узаглашыб дцнйа щягигятлярини репертуарына эятирян Эюйжя ашыг мяктяби цчцн йени вя яняняви бир бахыш иди ки, ону Ашыг Алы шериндя бцтюв вя камил щалда эюрцрцк:

Эяшт ейлядим бу дцнйаны доландым,

Яллини кечирдим йцзя ня галды?

Айаг эетди, ял ютцрдц, диш йеди,

Бахмагдан савайы эюзя ня галды?

 

Юлцм щагды чыхмаг олмаз ямирдян,

Ипяк тора щялгя салма дямирдян!

Айдыр, эцндцр, эялир кечир юмцрдян,

Тялясирик, эюрян йаза, ня галды?

 

Щавайа бахырам, щава мяхшушду,

Эяздийим ойлаглар йадыма дцшдц.

Бир эцн ешидярсян, Алы да кючдц,

Сынды телли сазы, тязя ня галды? (10,с.76)

 

Ашыг Алынын “Бянзярсян”, “Бу эцн”, “Деди”, “Доландырыр”, “Дцшяр”, “Кечди”, “Гызларын” вя башга гошмалары, “Айаь алмасын”, “Башабаш» тяжнисляри, диваниляри онун дюврцнцн гцдрятли сюз устасы олдуьуну эюстярир. Ашыг Алынын ады Эюйжя ашыг шеринин сяняткарлыг бахымындан йцксялиш мярщяляси иля билаваситя баьлыдыр. О, ашыг мяктябини мязмун етибары иля тяригят тясирляриндян тямизляниб озан ифачылыьы яняняляри сямтиня йюнялмясиндя, дцнйяви эюрцшлярин ашыг шериня эялмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр. О, ашыг шериня мязмун эюзяллийи, мяна дяринлийи, лирик дуйьуларын йцксяк поетик тяряннцмцнцн ян йахшы нцмунялярини эятирмишдир. Эюйжя ашыг шериндя реал инсан эюзялликлярини якс етдирян лювщяляр йаратмышдыр. Ашыг Алы Эюйжя ашыг йарадыжылыьында фялсяфи-дидактик шерин бакир юлчц вя рялиблярини формалашдырмыш, юзцндян сонра эялян сяняткарлар ону йардыжыллыгла давам етдирмишляр. Ашыг Алы милли дяйярляря, хцсусиля ислами бахышлара йахындан бяляд олмуш, бу бюйцк дяйярин инсанлары бирлийя, сяадятя, ядалятя чаьыран эюрцшлярини бяр-бязяксиз юз елиня, жамаатына тялгин етмиш, инсанлары дцзлцйя вя рящмя чаьырмышдыр. Устад сяняткарын юз дюврцндя гошуб дцздцкляринин бюйцк яксяриййяти бизя эялиб чатмаса да о, Тябриз, Анадолу, бир сыра щалларда Ширван ашыг мяктябляринин мцяййян яламят вя хцсусиййятлярини мянимсямякля ашыг шериндя йени яняняляр йарадыб ону Эюйжя ашыгларына ярмаьан едя билмишди. Ашыг Алынын бизя эялиб чатан аз бир гисм шери онун гцдрятли сяняткар олмасыны тясдиглямяйя кифайят едир.

Ашыг Алы тяряфиндян ясасы гойулан йарадыжылыг яняняляри Эюйжяйя бядащятян йаранан шер силсиляси, шаирлик сяриштяси эятирди. Эюйжя йазы да, гышы да фцсункар эюзялликлярля долу бир мякан иди. Онун хяфиф мещи, буз булагларынын сярин суйу башдан-айаьа сюзлц-няьмяли, рущлара сцзцлцб ахан бир шериййят иди. Бу шериййят ана тябиятиня вурьун жаванлары, Эюйжя эюзялляриня ашиг онланлары саза-сюзя баьлады, шаир еляди, ашыглыгла шаирлийи чарпазлашдырды. Эюйжянин Шаир Мяммядщцсейн, Шаир Алмяммяд, Шаир Айдын вя башга бу кими сяняткарлары бурада ашыг янянялярини тякжя бяргярар етмядиляр, ейни заманда онун Эюйжя мяктябиня мяхсус донуну бичдиляр. Яввялкилярдян фяргли, даща поетик бир йарадыжылыг яняняси формалашдырдылар.

Шаир Мяммядщцсейн (1800-1841) яслиндя тяпядян-дырнаьа гядяр хялги ел сяняткарыйды. Йазы-позу билмирди, мядряся тящсили эюрмямишди, бядащятян сюз гошуб дцзцрдц. Гядди-гамятли, бир аз гурурлу, бир аз да тякяббцрлц вя утанжаг иди. Эюзял саз чалмасы варды, амма Эюйжядя онун сазла охудуьуну эюрян олмамышды. Ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя сюз гошар, ел ичиндя эярайлы, гошма, тяжнис устасы кими танынарды. Эярайлылары емосионал, инсаны дцшцндцрян иди:

Эцл баьчадан бойланан йар,

Бойна гурбан мян олум.

Юзцн Эцлзар, елин эцлзар,

Щцснцня щейран, мян олум.

 

Аьладарсан, аьлат юзцн,

Жаьладарсан, жаьлат юзцн,

Даьладарсан, даьлат юзцн,

Синяси ал ган, мян олум.

 

Мяммядсюйцн сяндян доймаз,

Юзэяляря мящял гоймаз.

Язабыны язаб саймаз,

Тяк сяня мещман мян олум (11, с.31-32).

 

Шаир Мяммядщцсейнин диваниляри, тяжнисляри, гошмалары яслиндя онун халг шери цслубунда бядащятян сюз гошан ел шаири олдуьуну эюстярир.

Даща эцжлц тябя, шаирлик истедадына малик Шаир Алмяммяд (1800-1868) дя Эюйжя шериндя йениликчи сяняткар кими танынырды. О да йазы-позу билмяйян, бядащятян сюз гошуб-дцзян ел шаири иди. Онун эюзял гошмаларындан, диваниляриндян нцмуняляр бу эцня дя эялиб чатмышды. Нясилликжя сюз гошан, сяняткар олан шаир Алмяммяд Эюйжя ашыг мцщитинин формалашмасына аз ямяк сярф етмямишдир. Онун гошмаларында лирик тясвир юз эюзяллийи иля сечилир:

Варыб дост кюйцня мещман эедяндя,

Сцзцлцр синямдян тяр ширин-ширин.

Бу йерлярин яжяб сейранэащы вар,

Эятирир баьчалар, бар ширин-ширин.

 

Бир гямяр тайлыды, лябляри пцстя,

Щясрятин чякмякдян олмушам хястя.

Бир лящзя башымы ал дизин цстя,

Жан верим йолунда йар, ширин-ширин.

 

Мящяммядям, сяня гурбан олум йар,

Изин версян, гол бойнуна салым, йар,

Эялмишям ки, бир мещманын олум йар,

Будаьындан дярим нар, ширин-ширин (11, с. 39-40).

 

Чох вахт «Мящяммяд» тяхяллцсц иля йазан Шаир Алмяммядин Азярбайжан ашыг поезийасына икинжи бюйцк тющфяси Ашыг Ялясэяр олду. О, оьланлары Ялясэярин вя Мящяммядин сяняткар кими йетишмясиня аз ямяк сярф етмяди.

Эюйжянин “Шаир” тяхяллусу иля йазыб-йарадан башга бир устад сяняткары Шаир Айдын (1825-1915) иди. О да ашыглыгдан даща чох ел шаирлийиня йахын иди. Саз чалыб охумазды. Фолклоршцнас И.Ялясэяровун вердийи мялумата эюря, Эюйжя ашыг мяктябиня Шаир Айдын мяжази дцшцнжя, инжя йумор эятирян, бамязялийи иля сечилян хцсуси бир голун йарадыжысы иди. З.Мящяррямов юз тядгигатында Шаир Айдына даща эениш йер верир, онун чохжящятли йарадыжылыг яняняляриня малик бир сяняткар кими Эюйжя ашыг йарадыжылыьында щаглы олараг хцсуси мювгейя малик олдуьуну эюстярир. Сцрэцн щяйаты эюрян, чятин эцнляр йашайан Шаир Айдынын шерляриндя ядалятсизликляря етираз эцжлцдцр. Еля буна эюря бязи тядгигатчыларын сяняткарын Эюйжя шериня щяля эянж йашларындан ядалятсизликляря гаршы мцбаризя мотивинин эятирмясиня даща чох щагг газандырмасы бирзжя тябии щесаб едилмялидир:

Цзцн гара олсун, ай чярхи-фяляк,

Кимляри эюр кимя мющтаж ейлядин.

Гызылы туллайыб зибилликляря,

Сян миси эютцрцб бир таж ейлядин.

 

Шаир Айдын ейни заманда инжя рущлу, зяриф тябиятли эюзяллик ашиги иди. Ашыг поезийасында эюзляр щаггында чох йадда галан дейимляр вар, анжаг Айдынын поетик ифадяси мяналы вя унудулмаздыр:

Эюз вар ки, адамын гялбини сыхар,

Эюз дя вар ашигин евини йыхар.

Айдынам, йадымдан юляндя чыхар,

Жанымы одлара йахан эюзлярин (7,с.17).

Эюйжя ашыг мяктябинин формалашмасында мцяййян мярщяляни тяшкил едян бу эениш вя чохжящятли йарадыжылыг янянялярини сонракы дюврлярдя Шаир Мящяммядин (1857-1937), Шаир Ябдцлязимин (1873-1943), Шаир Бящмянин ((1901-1980), Шаир Агилин (1907-1942), Шаир Щяшимин (1912-1989), Шаир Ябцлфятин (1914-1941) вя башгаларынын йарадыжылыьында эюрцрцк. Бу сяняткарлар истяр XIX, истярся дя XX йцзилликдя Эюйжя ашыг мяктяби яняняляринин йараныб формалашмасында олдуьу кими, онун инкишафында, горунуб сахланмасында, еляжя дя диэяр ашыг мцщитляриня йайылыб эенишлянмясиндя мцщцм рол ойнамышлар.

XIX ясрин икинжи йарысындан сонра Эюйжя ашыг шеринин мювзу, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан йени мярщяляйя йцксялмясиндя Ялясэяр шяжярясинин мцщцм ролу олмушдур.

Дейилдийиня эюря, Ялясэяр ожаьынын ясасы онун бабасы - Ашыг Аллащверди тяряфиндян гойулмушдур. О, XVIII ясрин орталарында Эюйжяйя Анадолу ашыг янянялярини, хцсусиля пешякар ифачылыьы эятирян илк сяняткарлардан олмушдур. Шерляри, йаратдыьы саз щавалары барядя бу эцня еля бир мялумат эялиб чатмамышдыр. Айры-айры шерляри дя мцхтялиф ашыгларын гошуб-дцздцйц иля гайнайыб-гарышмышдыр. Ашыг Аллащвердинин “Мящяммяд” тяхяллцсц иля дя танынан, ясл ады ися И.Ялясэяровун дедийи кими, “Ялимящяммяд” олан оьлу, Ялясэярин атасы Шаир Алмяммяд йухарыда дейилдийи кими, дюврцнцн танынан сяняткарларындан олмушдур. Эюйжя ашыг йарадыжылыьы мящз Шаир Алмяммяд ожаьындан шюлялянмиш, тякжя бу шяжярядян Эюйжядя он алты танынмыш сяняткар пющрялянмишдир. Онларын мцяййян гисми Ялясэяря гядярки ашыг мцщитини формалашдырыб беля бир гцдрятли сяняткарын йетишмяси цчцн ядяби зямин йаратмышдыса, башга бир гисми ашыг мяктябинин XX ясрин говьалы-гадалы совет дюврц мярщялясиндя юз яняняляринин горунуб сахланмасында фярглянмишляр.

Ашыг Ялясэяря гядярки мярщялядя йаранан янянялярин йашадылмасында  Шаир Алмяммядин икинжи оьлу Шаир Мящяммяд дя мцяййян рол ойнамышдыр. О, 1857-жи илдя Аькилсядя дцнйайа эялмиш, юмрцнцн бюйцк бир щиссясини бурада йашамыш, 1918-жи илдя ермянилярин Азярбайжанда тюрятдикляри ганлы гятламлар заманы бир мцддят эедиб Кялбяжярдя йашамыш, сонра йенидян Эюйжяйя гайыдыб юмрцнцн ахырына гядяр дяйирманчылыг едиб кцлфятини сахланмышдыр (3, с.90).

Шаир Мящяммяд бядащятян сюз дейян олмушдур. Онун йарадыжылыьы вахтында йазыйа алыныб няшр едилмяся дя шерляри узун илляр йаддашларда йашамышдыр. Ашыьын “Ай гыз”, “Ай Сяням, Сяням”, “Дейяр сана”, “Дцшсцн”, “Мяни”, “Олан жаным” кими онларла гошмалары, “Бирди”, “Сянин” кими эярайлылары, бир чох мцхяммясляри вя башга шер нцмуняляри мялумдур (3, с.90-98).

Халг шеринин мцхтялиф шякилляриндя сюз гошуб-дцзян Шаир Мящяммяд ейни заманда дастанчы ашыг кими мяшщур олмуш вя Ялясэяр шери янянялярини лайигинжя давам етдирмишдир. Онун “Мящяммяд вя Сярвцхураман” дастаны узун илляр ашыгларын репертуарындан дцшмямишдир. 1937-жи илдя Эюйжядя вяфат етмиш вя Ашыг Ялясэярин гябри йанында дяфн едилмишдир.

Ялясэяр ожаьынын давамчылары ичярисиндя ашыьын бюйцк оьлу Ашыг Бяширин хидмятляри дя аз олмамышдыр. Ашыг Бяшир 1867-жи илдя Аькился кяндиндя анадан олмушдур. Ушаглыгдан саз чалыб сюз гошмаьа мейл эюстярся дя пешякар ифачы сайылмамышдыр. Чохлу шер гошуб-дцзмцш, илкин мядряся тящсили алмышдыр. 1934-жц илдя Кялбяжярин Йаншаг кяндиндя вяфат етмиш, еля орада да дяфн олунмушдур. Шерляриндян бязи нцмуняляр сечилиб чап едилмишдир. Гошма, эярайлы вя мцхяммясляриндя дюврандан, аьыр йашайышдан эилей, ядалятсизликлярдян шикайят башлыжа мювзусудур. О, ейни заманда эюзял пейзаж устасы, лирик шерин пешякар йарадыжысы олмушдур (3, с.107-110).

Ашыг Ялясэяр ожаьынын гцдрятли ифачыларындан бири дя Ашыг Гурбандыр (1870-1915). О, Ялясэярин гардашы Мяшяди Салащын оьлудур. Ашыг Ялясэярин шаэирди олмушдур. Эюзял гамяти, мящарятли мяжлис апармасы олмуш, ел ичярисиндя чох сайылыб сечилмишдир. Шер гошмагла йанашы эюзял саз чалмыш, Ширван мяктябинин ифачылыг янянялярини Эюйжяйя эятирмиш, хцсусиля йерли саз щавалары иля муьамы чарпазлашдырмыш вя бу сащядя бюйцк шющрят газанмышдыр. Шерляринин аз бир гисми бизя эялиб чатмышдыр. Тяжнис, эярайлы вя мцхяммясляри узун илляр ашыгларын дилиндян дцшмямишдир. Йарадыжылыьында дцнйяви эюрцшлярин, яхлаги дяйярлярин тяряннцмцня даща чох йер вермишдир. Эялимли-эедимли дцнйанын эярдиши ону бир сяняткар кими чох дцшцндцрмцшдцр:

 

Гурбят елдя баш йастыьа эяляндя,

Гярибин йадына ай, ана дцшяр.

Яжял йетиряндя, вахт тянэ оланда,

Она щагг ризасы яйана дцшяр.

 

Ялясэяр ожаьынын йетирмяси вя онун йарадыжылыг яняняляринин лайигли башга бир давамчысы да Шаир Ябдцлязимдир (1873-1943). Ябдцлязим Ашыг Ялясэярин ортанжыл оьлудур. Щеч бир тящсил эюрмяйян, лакин сюзя-сянятя ушаглыгдан мейл салан Шаир Ябдцлязим шифащи шерин классик янянялярини лайигинжя давам етдирмиш, ашыг шеринин ишляк шякилляриндя нцмуняляр йаратмышдыр. Бу жящятдян онун «Эюстярир», «Чякя билмяз», «Кечди», «Мян олдум» кими гошмалары, тяжнис вя диваниляри диггяти жялб едир. Шаир Ябдцлязим Эюйжядя гыфылбянд устасы кими даща шющрятли сяняткар щесаб едилирди. Онун гыфылбяндляриндя ислами дяйярляр, дцнйанын вяфасызлыьы, инсанын тез-эеж ахирят дцнйасына говушажаьы, дювлятин, малын, варидатын ябяс олмасы фикри тялгин едилирди. Мясялян:

Бу дцнйада о няди ки,

Дювлятдян, малдан ширин;

Зящмяти зящярдян ажы,

Ляззяти балдан ширин?

 

Щансы баьды, нежя аьажды,

Ики жцр мейвяси вар;

Калы дяймишиндян ширин,

Дяймиши калдан ширин?

 

Бу дцнйа о дцнйады ки,

Долу эялян бош эедяр.

Яжял эяляр, аьры йетяр,

Аьыл чашар, щуш эедяр,

 

Йаранандан юлянятяк,

Инсаната хош эедяр.

Далы габаьындан ширин,

Габаьы далдан ширин.

 

Ябдцлязим, демяйнян ки,

Дцнйа сяня галажаг;

Жаны верян борж верибди,

Ахыр бир эцн алажаг.

 

Сойажаглар либасыны,

Эцл ирянэин солажаг;

Беш аршын аь оласана,

Йашылдан, алдан ширин (11, с. 121-122).

 

Шаир Ябдцлязимин йарадыжылыьында Анадолу мяктябинин тясири, хцсусиля суфи эюрцшляр нязяря чарпыр. Ялясэяр ожаьы сяняткарларынын йарадыжылыьы цчцн яняняви бир щал кими диггяти чякян бу хцсусиййят Эюйжя ашыг мяктябинин юзц цчцн дя сяжиййявидир. Беля ки, она дахил олан сяняткарларын йарадыжылыьында Анадолу, Ширван вя Тябриз мяктябляриня мяхсус жящятляря тез-тез тясадцф едилир. Яэяр ашыг мусигисиндя Ширван-Эюйжя ашыг щаваларынын бир сыра яняняви ифачылыг цслубларынын  чарпазлашмасы баш верирся, ашыг шери йарадыжылыьында бу, мювзу вя мязмун чаларларынын говушмасында юзцнц эюстярир. Бир сыра щалларда Тябриз мяктябиня мяхсус ифа цслубу щеч бир деформасийайа уьрамадан Эюйжя ашыгларынын репертуарында якс олунур.

Эюйжя ашыг мяктяби Ашыг Ялясэярин йарадыжылыьы иля юзцня мяхсус йени цслуб – щям ашыг мусигиси ифачылыьында, щям дя пешякар импровизя истигамятиндя юзцнямяхсуслуг йаратса да, башга ашыг мяктябляринин йарадыжылыг яняняляриндян эцжлц шякилдя бящрялянмишдир. Юзц дя бу, ики истигамятдя баш вермишдир. Биринжиси, Эюйжя ашыг мяктяби Анадолу, Ширван вя Тябриз мяктябляриндян гябул етдийи бир сыра йарадыжылыг вя ифачылыг янянялярини олдуьу кими юз репертуарына дахил едирди. Икинжиси, Эюйжя ашыглары кянар мяктяблярдян гябул етдиклярини йенидян йарадыжылыг сцзэяжиндян кечирир, жилалайыр, она юзцнямяхсус халлар ялавя едир, бир сыра щалларда ися онлары тамамиля йени яняня кими репертуарларында формалашдырырдылар. Ялясэяр ожаьы сяняткарлары икинжи хцсусиййятдян даща чох истифадя едирдиляр. Бу жящят юз эенетик кюкц етибары иля Ялясэяр ожаьы иля баьлы олуб сонрадан реэионун башга ашыг мцщитляриндя сюз гошуб саз чалан Ашыг Ясяд, Нювряст Иман, Шаир Агил, Ашыг Мящяррям, Шаир Ябцлфят, Ашыг Салещ, Ашыг Исмайыл, Ашыг Имран, Ашыг Мурад Нийазлы вя башгаларынын йарадыжылыьы цчцн сежиййявидир. Щямин яняняни давам етдирян ики сяняткарын щяйаты ися фажия иля баша чатмышдыр. Бунлардан бири жошьун ашыглыг тяби иля сечилян, мящарятли саз вя сюз устасы Нювряст Имандыр (1903-1934). О, Ашыг Ялясэярин гардашы Мяшяди Салащын оьлудур. 30-жу иллярдя ашыг йарадыжылыьына советлярин бирмяналы мцнасибят бяслямядийи, кющня фикирлярин жямиййятдян тяжрид едилмяйя башладыьы бир заманда Эюйжядян чыхыб Бакыйа эялмишдир. Дюврцнцн йахшы йазы-позу билян адамы олан Нювряст Иман еля щямин иллярдя Губа гязасына ишлямяйя эюндярилмиш, шящяр тясяррцфатынын Колхоза Йардым Комитясиндя катиб вязифясиндя чалышмышдыр. Бир мцддят сонра о, щярби ишя эюндярилмиш вя дейилдийиня эюря 1934-жц илдя Хачмаз Дямир Йол Стансийасында эцнцн эцнорта чаьы гяфлятян вяфат етмишдир.

Нювряст Иманын шерляринин кичик бир гисми топланылыб чап олунмушдур (3, с. 185-195).

Эюйжянин гцдрятли ифачылыг мящарятиня малик башга бир сяняткары – Ашыг Няжяф (1881-1918) дя юз истедадынын гурбаны олмушдур. Ермяниляр Ашыг Няжяфин кцряйиня гайнар самавары баьлайыб ону язаблы бир юлцмя мящкум етмишляр (12, с. 174).

Ашыг Ялясэяр яняняляринин лайигли давамчыларындан бири дя Ашыг Талыбдыр (1877-1970). Ашыг Талыб Ялясэярин кичик оьлудур. Сяняткарын зянэин йарадыжылыьынын цзя чыхарылмасында онун бюйцк ямяйи вардыр. Юмрцнцн мцяййян щиссясини атасынын шерлярини топлайыб чап етмяйя щяср етмиш, онларын дцрцстляшдирилмяси, ашыгларын дилиндян дейилян вариантларын цзя чыхарылмасы цчцн ялиндян эяляни етмишдир. Ашыг Талыб ейни заманда юзц дя, саз чалыб сюз гошан бир сяняткар кими Эюйжядя бюйцк нцфуз сащиби олмушдур. Мяжлислярдя о, щямишя устад кяламларындан, сюйлямяляриндян сюз ачмыш, Ашыг Ялясэярин янянялярини Эюйжя ашыг мяктябиндя лайигинжя давам етдирмишдир. Ашыг Талыбын шерляринин бир гисми топланылыб чап едилмишдир. Онлар ичярисиндя «Башына дюндцйцм», «Эюрмцрям», «Эцля-эцля», «Хош эялиб», «Гадан алым» кими гошмалары, чохсайлы гярайлы, тяжнис вя диваниляри вардыр. Мараглы жящятдир ки, Эюйжя ашыг мяктябинин бцтцн башга сяняткарларындан фяргли олараг, Ашыг Талыбын цслубу Ялясэяр цслубуна бянзярлийи иля сечилир. Бу, дивани вя тяжнислярдя диггяти даща чох жялб едир. Мясялян, «Ай аьасына» тяжнисиндя охшарлыг щейратамиз дяряжядядир:

Аьа нюкярини йахшы сахласа,

Нюкяр жан йандырар, ай аьасына.

Црякдя тяпяр йох, диздя тагят йох,

Аз галыр, галханда айаьа сына.

 

Ща чаьыррам, жаваб вермир айарым,

Дейян мяни эюздян салыб а, йарым.

Сахламышам намус, гейрят, ай арым

Салмарам щеч йердя, ай аьа, сына.

 

Бащар олжаг даьда битяр лала щей,

Гумру дилляр гисмят олду, лала щей!

Маил олуб эюзляриня, лала щей,

Талыб дяхил дцшцб ай аьасына (11, с. 29).

 

Эюрцндцйц кими, Ашыг Талыбын тяжнис цслубу Ялясэяр цслубунун еля бил йени шякилдя тякрарыды. Бу, истяр сюз вя сяс комплексляриндян истифадядя, истярся дя тяжнисин цмуми структур системиндя юзцнц эюстярир. Эюйжя ашыг шеринин бир чох сяняткарына мяхсус тяжнис гялиби Ялясэяря мяхсус моделин йени сяс, жинас сюз вя сяс комплексляриня ясасланан тякрарыдыр. Ашыг Талыбын тяжнисляриндя бу жящят юзцнц даща айдын эюстярир.

Эюйжя ашыг мяктябиня мяхсус хцсусиййятлярдян бири дя айры-айры ифачы вя импровизаторчу сяняткарларын «Шаир» тяхяллцсцндян истифадя етмясидир. Илк бахышда бу тяхяллцс шаирликля ашыглыг арасында бир сяддя бянзяйир, она эюря дя, бязян бу, арашдырыжылары чашдырыр.

Эюйчя мяктябиня мяхсус бир сыра сяняткарларын «Шаир» тяхяллцсц онларын ашыг йарадыжылыьындакы хидмятляри цзяриня эюлэя салмыр. Онлары шифащи йарадыжылыг янянясиндян узаглашдырыб йазылы поезийанын йарадыжылары сырасына кечирмир. Юзляриня «Шаир» тяхяллцсц гябул едянлярин бир чоху йазы-позу билмяйян сяняткарлардыр. Онлар саз чалыб мяжлис апармаьа о гядяр мейлли дейилляр, пешякар ифачылыглары иля йох, бядащятян сюз демяляри, классик нцмуняляри йаддашда сахламалары иля даща чох сечилирляр. Бу сяняткарлар яслиндя ашыг шеринин мцхтялиф шякилляриндя йцксяк поетик нцмуняляр йараданлар, эениш анламда ел шаири функсийасыны юз цзяриня эютцрцб ашыг шерини йени-йени халларла зянэинляшдирян сяняткарлардыр. Онлар Эюйжя мяктябиндя ашыг йарадыжылыьыны даим нясиллярин эцндяминдя сахлайыр, онун милли йаддаш цчцн актуаллыьыны горуйур, мцхтялиф заман щцдудунда ашыг шери шякиллярини мцщафизя едир. Шаир Мяммядщцсейн, Шаир Мящяммяд, Шаир Ябдцлязим, Шаир Рящман, Шаир Щяшим вя башгалары бу гябилдян олан сюз усталарыдыр.

Эюйжя ашыг мяктябиня мяхсус башга бир хцсусиййят ися йазы-позу билян, тящсил алан, мцасир дюврцн ядяби яняняляриня йахындан бяляд, узун заман ярзиндя ашыг шери цслубунда шер йазан, мцхтялиф шер шякилляриндя бир сыра йадда галан нцмуняляри олан, лакин халис ашыг йарадыжылыьы яняняляриндян узаг, о гядяр йцксяк шаирлик истедады олмайан адамлары да мяктяб ятрафында бирляшдирмясидир. Эюйжя ашыг мяктябиндя беляляри, сон вахтларда цстцнлцк тяшкил едир. Онлар ня камил ашыг, ня дя йазылы поезийада юз сяси, няфяси, сюзц иля танына билянлярдир. Онлар бу эцн ашыг йарадыжылыьы цчцн реал тящлцкядир. Беляляри защирян ашыг шериня бянзяйян, юзляриндян цч йцз – беш йцз ил яввял Азярбайжан тарихиндя баш верян щадисяляр барядя индийядяк щеч бир ашыг мяктябиндя гейдя алынмайан рявайятляр, дастанлар уйдурур, бязи тарихи шяхсиййятлярин ады иля баьлы тящгирамиз ящвалатлары фолклор нцмуняси кими тягдим едирляр. Ейни заманда, бир сыра адлардан, мясялян, Мискин Абдалын адындан шер вя дастанлар йазыб онлара цздянираг «паспортлар» дцзялдирляр. Ясл халг ядябиййаты нцмунясиля бу щядйанлары сечиб айыра билмяйянляр ашыг йарадыжылыьы адына дейилян бу «чиркаблары» аьыз ядябиййатынын бакиря нцмуняляри иля гайнайыб-гарышдырмаг истяйирляр. Беля фолклор «топлайыжыларынын» башга бир гябащяти ися мцхтялиф дюврлярдя айры-айры топлайыжылар тяряфиндян топланылыб няшр едилмиш нцмуняляри кичик ялавя вя дцзялишлярля чап едиб Эюйжя мяктябинин адына чыхмалары вя беляликля Эюйжя ашыг мяктябинин цмуми йарадыжылыг янянялярини тящриф етмяляридир. Бунунла ися онлар эяляжякдя Эюйжя мяктябинин тарихян мцстягил ашыг мяктяби кими мювжудлуьуну шцбщя алтында гоймуш олурлар.

Тяпядян дырнаьа гядяр саз-сюз вятяни олан Эюйжянин, сямими дуйьуларын, тямиз щисслярин, эюзялликлярин вя яксликлярин тяряннцмчусу олан Эюйжя ашыг мяктябинин беля «щарам» йарадыжылыьа ещтийажы йохдур. Беля «фолклорчулуг» Эюйжя ашыг мяктябиня тякжя дайаз мязмун, байаьы дцшцнжя эятирмир, ейни заманда Эюйжянин тарихян зянэин вя бцллур йарадыжылыг яняняляри цзяриня кюлэя салыр.

Эюйжя мяктяби Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын ян жаваныдыр. Юзцндян яввялки ашыг яняняляри бурада мцхтялиф заман щцдудунда мцяййян нцфузедижи тясиря малик олмушдур. Щяр бир мяктябин габагжыл янянясиндян бящрялянян Эюйжя сяняткарлары ейни заманда юзцнцн фярди ифа мядяниййятини, пешякар импровизаторчулуг цслубуну йаратмышдыр. Бу мяктяб тарихян пешякар ифачылыг вя импровизаторлуьу иля фярглянмиш, Ашыг Ялясэярин шяхсиндя юзцнц йцксяк йарадыжылыг мярщялясиня чатдыра билмишдир. Яввялки щеч бир ашыг мяктябини Эюйжя мяктябиня гаршы гоймаьа лцзум олмадыьы кими, бязи примитив тядгигатларда жанфяшанлыгла Анадолу, Ширван вя Тябриз мяктябляринин тарихи ядяби наилиййятлярини гаршы-гаршыйа гоймаг, халгымызын тарихян азярбайжанчылыг яняняси ясасында йаратдыьы зянэин аьыз ядябиййатыны тайфалар вя реэионлар арасында парчаламаг, бюлцнмцш Азярбайжаны йенидян бюлмяк дя зярярли щярякятлярдян башга бир шей дейилдир.

Эюйжя ашыг мяктяби тарихян Азярбайжанда мювжуд ифачылыг вя ашыг йарадыжылыьы яняняляри цзяриндя мейдана эялиб инкишаф етмишдир. Ону щямян мяктяблярдян тяжрид едилмиш ващид кими, йахуд Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын еркян гайнагларындан бири кими эютцрмяк йанлышлыг оларды. Бу мяктябляр тарихян бир-бири иля гаршылыглы ялагя вя зянэинляшмя просесиндя олмушдур, юз фярди ифа мядяниййятлярини йаратмагда бир-биринин наилиййятляриндян заман-заман бящрялянмишляр. Ашыг мяктябляриндя йаранан сянят нцмуняляри естетик дяйяри, мязмуну вя сяняткарлыг хцсусиййятляри иля щямишя бядии тяфяккцрцн апарыжы, габагжыл мейллярини юзцндя якс етдирмишдир. Сон вахтларда йухарыда дейилдийи кими, бу яняняляр бязян тящриф едилир. Эюйжя мяктябинин, онун айры-айры устад сяняткарларынын адына мювзу, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан ашаьы сявиййяли дастанлар уйдурулур, онлар ифачылыг вя дастан сюйлямяк сяриштяси олмайан, «ашыглардан» ара вермядян «топланылыб» чап едилир.

Бу ися нязяри арашдырмалара да тясир эюстярир, онлары жылызлашдырыр. Эюйжя мяктябинин йанлыш юлчцлярдя тягдим едилмясиня, онун дастанчылыг яняняляринин шиширдилиб, ифачылыб яняняляринин кюлэядя галмасына эятириб чыхарыр.

Азярбайжан ашыгларынын, еляжя дя Ашыг Ялясэярин суфи эюрцшлярля баьланмасы, бу истигамятдя о гядяр дя мютябяр олмайан мцлащизяляря истинад едиб фолклоршцнаслыьын тарихи наилиййятляриндян йан кечмяк мейли нязяря чарпыр. Бунлар ися Эюйжя ашыг мяктябинин юйрянилмяси ятрафында дцрцстляшдирилмясиня ещтийаж олан проблемляр йарадыр. Шцбщясиз эяляжяк тядгигатлар бу йанлыш фикирляря, бир сыра зярярли иллцзийалара айдынлыг эятиряжякдир.

Эюйжя ашыг мяктяби, онун айры-айры устад сяняткарлары сон иллярдя тящрифляря ня эяляр мяруз галсалар да гцтрятли йарадыжылыг яняняляри иля бу эцн ашыг поезийасына ябяди бир эюзяллик, щяйатсевярлик бяхш етмякдядир. Беля сяняткарлардан бири дя Ашыг Ялясэярдир.

Ашыг Ялясэяр (1821-1926) Эюйчя мащалынын Аькился кяндиндя анадан олмушдур. Онун ушаглыьы чятин шяраит, аьыр эцзяран ичярисиндя кечмишдир. Атасы Алмяммяд ашыг мцщитиндя бюйцмцшдц, йазда якинчилик, гышда дцлэярликля мяшьул олурду. Бюйцк кцлфяти варды. Бюйцк оьлу Ялясэяр щядди-булуьа йетяндя Алмяммяд ону щямкяндлиси Кярбалайы Гурбана верди ки, аилянин эцзяраны бир аз йахшылашсын. Анжаг дярд цстцня дярд эялди. Ялясэяр нюкярчилийиндя юз илк мящяббятини тапды, бир кюнцлдян мин кюнцля Кярбалайы Гурбанын гызы Сящнябаныйа вурулду. Сящнябанынын атасы бу ишя разы олса да, ямиси Мящяррям гардашы гызыны юз оьлу Мустафайа алды.

Ялясэярин дярдини даьытмаг цчцн ону Гызылвянд кяндиня, Ашыг Алынын йанына апарыб бюйцк сяняткара шаэирд вердиляр. Севдалы Ялясэяр Алы мцщитиндя Ашыг Ялясэяря чеврилди. Гыса мцддятдя саз чалыб охумасы, устад ашыгларын репертуарыны ифа етмяси иля Эюйжядя шющрятлянди. Жаванлыгдан саз тутуб бядащятян сюз демяси, Сящнябаныйа гошуб-дцздцйц шерляр ону ашыг сянятиня баьлады. Бир мцддят сонра Ашыг Алыдан щалаллыг  алыб мцстягил ашыг кими мяжлис апармаьа башлады. Гырх йашынадяк Эюйжядян башлайыб бцтцн Азярбайжаны эязиб-долашды. Кялбяжярин Йаншаг кяндиня эялиб Анаханым адлы гадынла евлянди.

Ашыг Ялясэяр цзцн вя мяналы юмрцнц Аькилсядя кечирмиш, мцхтялиф иллярдя гыса мцддятя Кялбяжярдя йашаса да бурада гярар тутмайыб доьма Эюйжяйя гайытмыш вя тяхминян 105 йашында бурада щаггын дярэащына говушмушдур.

Йцксяк тябя, ашыглыг мящарятиня малик Ашыг Ялясэяр Эюйжя ашыг сянятини йени мярщяляйя йцксялтмиш, ону форма, мязмун, шякли жящятдян эенишляндирмиш вя зянэинляшдирмишдир. Ашыг Ялясэяр юзцнягядярки ашыг янянялярини тяглидчилик, тясвирчилик, мящдуд тяряннцмчцлцк сявиййясиндян йцксяк милли-мяняви, яхлаги дяйярляри якс етдирян, сяняткарлыг жящятдян камил мярщяляйя йетиря билмишдир. О, ХВЫЫ-ХВЫЫЫ яср ашыг йарадыжылыьында баш верян интибащы, азад, мцстягил дцшцнжяни, габагжыл бахышлары – зцлм, истибдад дцнйасына, ядалятсизлийя етиразыны, дцнйанын психоложи дурумуну, инсанын щисс вя щяйяжаныны, ич алямини поезийайа эятирмиш, шерляриндя эюрян, дуйан, дцшцнян, севян инсанын мцкяммял бядии образыны жанландырмышдыр. Ашыг Ялясэяр бу дцшцнжяни йарадыжылыьында айры-айры шер шякилляриня сяпялямиш, сюзцн эениш дейим вя мяна чаларларыны ачыгламыш, юзцнцн гошма, гярайлы, дивани, мцхяммяс, дейишмя, тяжнис вя онларла башга шер шякилляриндя йцксяк сяняткарлыг мящаряти нцмайиш  етдирмишдир. Ашыг Ялясэяр мцхтялиф шякли хцсусиййятляря малик жинас гафийялярдя, тяжнис типляриндя сюзцн гцдрятли сещрини йаратмыш, Азярбайжан дилинин эениш, чохжящятли поетик имканлара малик олдуьуну нцмайиш етдирмишдир.

О, данышыг дилинин зянэин сюз жяббяханасыны цзя чыхарыб халгын истифадясиня вермишдир. ХЫХ-ХХ яср Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын тяхминян йцз иля йахын дюврцнц ящатя едян бир мярщялясинин мязмун вя сяняткарлыг бахымындан тарихи йцксялишинин зирвясиндя дурмушдур.

Азярбайжанын Щомери олан Ашыг Ялясэяр ирсинин щяля там топланылыб юйрянилдийиня щюкм вермяк, тябии ки, мцмкцн дейилдир. Устад сяняткарын ядяби ирсинин няшр едилмясинин илк мярщяляси Щ.Ялизадянин ады иля баьлыдыр (13, с.221). Ондан сонра  бу ишля Ашыг Талыб вя ашыьын нявяси И.Ялясэяров мяшьул олмушдур. Бундан сонра ися Низами адына Ядябиййат институту 1963 вя 1972-жи иллярдя Ашыг Ялясэярин шерляринин гисмян мцкяммял няшрлярини щазырламышдыр. Ашыьын анадан олмасынын 180 иллийи иля ялагядар ялясэяршцнас алим Ислам Ялясэяров даща бир мцкяммял  няср щазырлайараг эянж нясли ашыьын ирси иля таныш едя билмишдир (14,с.7-14). Бундан ялавя, мцхтялиф топлуларда, антолоэийаларда Ашыг Ялясэяр ирсиня кифайят гядяр диггят йетирилмишдир. Ашыьын щяйат вя йарадыжылыьынын тядгиги сащясиндя дя мцяййян ишляр эюрцлмцшдцр. Щ.Араслы, М.Ибращимов, Ф.Гасымзадя, О.Сарывялли, М.Щ.Тящмасиб, С.Пашайев, П.Яфяндийев вя башгалары мцхтялиф дюврлярдя Ашыг Ялясэяр йарадыжылыьы барядя дяйярли тядгигатлар апармышлар. Сяняткарын щяйат вя йарадыжылыьынын илкин тядгиги ися Я.Ахундов, Ш.Гасымова, И.Ялясэяров вя башгалары тяряфиндян апарылмышдыр. Бу тядгигатларда ашыьын щяйаты, йарадыжылыьы, сяняткарлыг хцсусиййятляри барядя дяйярли фикирляр иряли сцрцлмцшдцр. Ону илк дяфя али вя орта мяктяблярин ядябиййат тарихи дярсликляриня дахил едилмяси академик М.Ф.Гасымзадянин ады иля баьлыдыр. Ашыьын йарадыжылыьыны диггятля нязярдян кечирян Ф.Гасымзадя сяняткарын йазы-позуйа бялядлийини, цмумиййятля зянэин дцнйаэюрцшя, эениш еродусийайа малик олдуьуну эюстярирди. Бюйцк тядгигатчыйа эюря Ашыг Ялясэяр мцкяммял мядряся тящсили эюрмцшдц, онун шерляри, бу шерлярдяки бязи мягамлар буну тясдиг едир. Ялясэярля баьлы башга тядгигатчылар, о жцмлядян ашыьын нявяси И.Ялясэяров ашыьын йазы-позуйа бяляд олмадыгларыны эюстярирляр. Бизжя Ф.Гасымзадянин мцшащидяляри даща дцрцстдцр. Ялясэяр шерини там мятндя эютцряндя онун яски йазы системиня  бяляд олмасы айдын нязяря чарпыр.

Ашыг Ялясэяр лирик шерин бюйцк йарадыжысыдыр. О, еля гцдрятли лирика йаратмышдыр ки, юзцндян щям яввял, щям дя сонра ашыг шери беля бир зирвяйя йцксяля билмямишдир. Бу лириканын эюзяллийи яэяр бир тяряфдян Ашыг Ялясэярин щяйата бахышы, дцнйаэюрцшц, милли-мяняви дяйярляря вя шифащи йарадыжылыг яняняляриня бялядлийи иля баьлыдырса, диэяр тяряфдян онун фитри истедады, сяняткарлыг мящаряти, Азярбайжан дилинин зянэин поетик имканларыны цзя чыхармаг сяриштясийля ялагядардыр. Ялясэяр тякжя Азярбайжан дилинин эюзялликлярини шеря эятирмир, бу дилин сяс хязинясиня баш вурур, онун ащянэ, ритм рянэарянэлийини, сяс вя сюз комплексляринин чохжящятлийини шериндя якс етдирир.

Ашыьын бир сяняткар кими кюксцндян жар олан сюз эюзяллилкляри мцхтялиф мязмун чевряси йарадыр – онун тябият лирикасыны, мящяббят дуйьулары силсилясини вя фялсяфи–дидактик шерлярини ящатя едир.

Бцтцн бунлардан габаг о, юзцнцн беля бир эюзяллик няьмякары олмаг сялащиййятини газаныр, сюз демяк сащиблийиня йийялянмяйин важиблийини эюстярир. Ашыьын дцнйаэюрцшцня эюря жямиййятдя беля мювге, нцфуз газанмадан, юндярлик сялащиййятиня йийялянмядян устад сяняткар мягамына йцксялмяк мцмкцн дейилдр:

Ашыг олуб дийар-дийар эязянин,

Яввял, башда пцр кямалы эярякдир.

Отуруб-дурмагда ядябин биля,

Мярифят елминдя долу эярякдир.

 

Халга щягигятдян мятляб гандыра,

Шейтаны юлдцря, няфсин йандыра.

Ел ичиндя пак отура, пак дура,

Далысынжа хош сядалы эярякди.

 

Данышдыьы сюзцн гиймятин биля,

Кялмясиндян ляли-эювщяр сцзцля,

Мяжази даныша, мяжази эцля,

Тамам сюзц мцяммалы эярякди.

 

Ариф ола, ейщам иля сюз гана,

Намящрямдян шярм ейляйя, утана.

Саат кими мейли щагга долана,

Доьру гялби, доьру йолу эярякди.

 

Ялясэяр щагг сюзцн исбатын веря,

Ямялин мялякляр йаза дяфтяря,

Щяр йаны истяся баханда эюря

Тяригятдя бу севдалы эярякди (14, с. 124).

 

Бу, Ашыг Ялясэярин сяняткара вердийи гиймят, онун гаршысында гойдуьу тялябдир. Йалныз бу тялябляря жаваб верянляр ашыглыг кими мцщцм сялащиййятя йийяляня билярляр. Эюзяллийи эюрмяк, ону вясф елямяк цчцн «щяр йаны баханда эюрмяк истяйян» юзц, ислам дяйярляриня ямял етмяли, гялби тямиз, илгары дцз олмалыдыр. Йалныз ашыьын шериндя сайдыьы мяняви дяйярляря йийялянян инсанлар беля бир йцксяк сялащиййятя йетя билярляр. Ашыг Ялясэяр юзц бцтцн бу тяляблярин сюзцн щягиги мянасында фювгцндя иди. Она эюря дя танры она эюзяллийи эюрмяк, юнц юз бичиминдя, донунда, юз рянэиндя вясф елямяк мящаряти вермишдир.

Ашыг Ялясэяр Азярбайжан тябиятинин эюзялликлярини шеря эятирир, ону ясрарянгизлийи иля бцтюв шякилдя – галаси, зирвяси, сцсяни, сцнбцлц, лаляси иля жанлы бядии образа чевирирди. Бу эюзяллик мцжяссямясини щяйатын бир эюзяллик чалары кими язизляйиб вясф еляйирди:

Бащар фясли, йаз айлары эяляндя,

Сцсянли, сцнбцллц, лалалы даьлар.

Йохсулу, ярбабы, шащы, эяданы,

Тутмаз бир-бириндян аралы даьлар.

 

Хястя цчцн тяпясиндя гар олур,

Щяр жцр чичяк ачыр, лалязар олур.

Чешмясиндян вби-щяйат жар олур,

Даьыдыр мющняти, мялалы даьлар,

 

…Эащдан чискин тюкяр, эащ думан ейляр,

Эащ эялиб-эедяни пешиман ейляр.

Эащдан гейзя эяляр, нащаг ган ейляр,

Диншямяз щарамы, щалалы даьлар (14, с. 59).

 

Ашыг тябиятин эюзялликляри ичярисиндя инсан образыны эюрцр, бу эюзяллийя йарашыг олан инсанын гялбинин дяринликляриндя якс олунан дярин кядярдян сюз ачыр.

Ашыьын эюзяли онун эюзцнцн эюрдцйц, кюнлцнцн севдийи садя, мещрибан, намуслу, иззятли, щяйалы, йарашыглы, бойлу-бухунлу елат гызлары, кянд эюзялляридир. Ялясэярин тясвириндя онлар защирян олдуьу кими, дахилян дя эюзялдирляр. Бюйцк сяняткар бу эюзяллийин еля деталларыны ачыглайыб вясф еляйир ки, онун бцтцн чаларлары эюз юнцндя жанланыр. Ашыг Ялясэярин мящяббят дцнйасында Эцллцнцн, Хуршудун, Мцшкцназын, Теллинин, Бяйистанын, Шякярин, Мяляйин юз йери вардыр, онларын щяр биринин шяхсиндя Азярбайжан эюзялинин бядии образы цмумиляшдирилир:

 

Сяни эюрдцм, ял эютцрдцм дцнйадан,

Ала эюзлц, гялям гашлы Эцляндам.

Алма йанаьыны, ай габаьыны,

Эюрян кими, аьлым чашды, Эцляндам.

 

Товуз кими шух бязяниб дурубсан,

Ала эюзя сийащ сцрмя вурубсан.

Саь ол сяни, йахшы дювран гурубсан,

Бу дцнйанын сону пучду, Эцляндам.

 

Щеч демирсян, Ялясэярим щардады,

Сябяб няди, эцлцн мейли хардадыр.

Мяним эюзцм сянин кими йардады,

Щяр жяфасы, мяня хошду Эцляндам (14, с. 89).

 

Устад сяняткарын шериндя мяшугя йохдур, севилян вар, севян вар, бу севэи уьрунда юзцнц фяда едян вар. Ашыьын дцнйасында севэидян бюйцк щеч ня йохдур. Бязи тядгигатчылар сон вахтларда ашыьы мцхтялиф тяригятлярля баьламаьа, юз шериндя йери эялдикжя дини образлара, исламы дяйярляря мцражият етмясиндян чыхыш едяряк ону суфиликля ялагяляндирмяйя жидди-жящд эюстярирляр. Лакин Ялясэяр шериня диггят йетирдикдя бурада бцтцн тяригят дяйярляриндян узаг, тямиз, цлви, дцнйяви бир мящяббятин тяряннцм едилдийини айдын эюрмяк олур:

Жамалын эюйчякди, байрам айындан,

Эюрян доймаз гамятиндян, бойундан.

Лайиг дейил, гурбан кясим гойундан,

Сана гурбан жаным, эетмя аманды.

 

Юзцнц севдийи эюзялин йолунда гурбан вермяйя щазыр олан ашыг цчцн севэилисиндян пак, мцгяддяс, жан гурбан етмяли щеч ня йохдур. Шериндя тез-тез тякрар етдийи бу дцнйаэюрцшля ашыг яслиндя щяр жцр тяригят эюрцшляринин фювгцня йцксялир. Ашыг Ялясэярин лирик дцнйасында бюйцк йараданын ярзя бяхш етдийи эюзяллийин тяряннцмц юндядир. О да бир сяняткар кими дцнйанын вяфасызлыьыны, щяр шейин ютяри олдуьуна дуйур, дярк едир, лакин онлары тяригят эюрцшц гялибиндя шеря эятирмир. Эюзялликлярин бцтюв мянзярясини йарадыр, вясф елядийи эюзяли ня пярийя, ня щурийя, ня дя гылмана бянзядир, сюздян елат гызынын эюзяллик донуну бичир, ону бцтцн тябии жизэиляриндя вясф еляйир. Севэилисини тябиятин эюзялликляри – эцлц, чичяйи, сцсяни, сцнбцлц, нярэизи иля бязяйир, эюзялликлярин гаршылашдырылмасындан инсанын рущуну охшайан бир тязад йарадыр:

Сящяр-сящяр баьда эязян назянин,

Дястинля гюнчяни цз, гадан алым.

Сцсяндян, сцнбцлдян, лаля, нярэиздян,

Сийащ телляриня дцз, гадан алым.

 

Бу, Азярбайжан ашыг поезийасында севэилинин эцл-чичякля бязянмиш ян дольун вя тякраредилмяз бядии образыдыр. Ашыьын кюнцл вердийи ади бир елат гызынын юзцня эцл-чичякдян вурдуьу бязякдир. Янниксиз, киршансыз, сцрмясиз, бойагсыз бу эюзял ашыьын гялбини одлара йахыр, бир кюнцлдян мин кюнцля вурулан сяняткар ону щямишя юз йанында эюрмяк истяйир:

Эюйярчинсян, ейваныма гонасан,

Ярз еляйим, дярди-дилим ганасан,

Яйри телли, йашылбашсыз сонасан,

Эял бизим еллярдя цз гадан алым.

 

Ашыг Ялясэяр классик шер яняняляриня дяриндян бяляд сяняткар иди. О, юз сяляфляри Сары Ашыг, йахуд Молла Пянащ Вагиф кими цзцнц севдийи эюзялин айаьы алтында пайяндаз етмирди, даща зяриф, даща инжя бянзятмядян истифадя едяряк севдийи эюзяли щямишялик эюзляринин цстя эязмяйя чаьырырды. Юзц дя бу чаьырышда щеч бир тяригят эюрцшцня, ислам дяйярляриня сюйкянмир, садяжя олараг севэилисинин онун дярдини билмясини, эюзцнцн йашыны силмясини истяйирди. Бу, ашыг шериндя йени дейим тярзи, йени ифадя цслубу иди:

Ашыг Ялясэярин гядрини билсян,

Аьлайыб чешминин йашыны силсян,

Яэяр гядям гойуб бир бизя эялсян,

Йерин вар эюз цстя, эяз, гадан алым (14, с. 102).

 

Ашыг Ялясэярин мящяббят лирикасы тямиз дуйьулар, бакиря щиссяляр мяжмунудур. Бу шерин сяняткар мящаряти иля сыраланмыш еля низамы вардыр ки, о, йаддашлара ябяди щякк едилир, сырасы унудулмур, гатары позулмур. Ялясэяр шери мящз бу кейфиййятиня эюря узун илляр йаддашларда галмыш, йазыйа алынаркян чох жцзи дяйишиклийя уьрамышдыр. Ейни хцсусиййяти сяняткарын фялсяфи-дидактик шерляриндя эюрмяк мцмкцндцр. Ялясэяр дцнйанын низамыны айдын дярк еляйян, йахшылыг вя йаманлыьын, мярдлик вя намярдлийин, саваб вя эцнащын, ядяб вя ярканын сон мягамыны дуйан, эюрян, инсанлары дцзлцйя, хейря сясляйян философ сяняткардыр. Онун фялсяфяси милли яхлаг дяйярляриня, дидактик дцшцнжяйя сюйкянир. Кечдийи щяйат йолундан, эюрцб-эютцрдцйц ямяллярдян бой алыб эялир, халг фялсяфяси вя дцнцнжяси гайнагларындан гайнагланыр, садя, лакин дярин вя щикмятли бир мязмун дашыйыр. Бу фялсяфя дцзлцк вя щягигят цзяриндя гурулур, хош мцнасибят, жан дейиб жан ешитмяк, йолдан чыханы дцз йола чаьырмаг дцшцнжясиня сюйкянир. Онсуз да нащаг иш эюрян юз диваныны яввял-ахыр эюряжякдир:

 

«Жан» демякля жандан жан яйсик олмаз,

Мящяббят артырар, мещрибан ейляр.

«Чор» дяйянин няфи няди дцнйада,

Абад кюнлц йахар, пяришан ейляр.

 

Накяс адам данышыгда саз олар,

Кярямдян кям, сяхавятдян аз олар,

Нцфтядян гарышан шейтибаз олар,

Мярд дя сыьышдырмаз, нащаг ган ейляр.

 

Бир эцн Мансыр галхар, эяляр тохмаг-йай,

Даьлары атмаьа ейляр щаггы-сай,

Сечилмяз мящшярдя ня шащ, ня эядай,

Халиги-лямйязял щагг диван ейляр.

 

Мян истярям, алим, мюмин йцз ола,

Мейли щагга доьру, йолу дцз ола,

Дилийля зябаны цзбяцз ола,

Ялясэяр йолунда жан гурбан ейляр (14, с. 77).

 

Ашыг Ялясэярин бцтцн бу кими эюрцшлярля баьлы йаранан фялсяфи-дидактик шерляриндя заманын зцлм, ядалят, синфи айрысечкилик кими мясяляляриня ачыгланан мцнасибят ислам эюрцшляри чеврясиндя щяллини тапыр. Сяляфляринин шериндяки зцлмя вя ядалятсизлийя етиразы, бязи тядгигатларда иддиа едилдийи кими, Ялясэяр щеч дя йени мярщяляйя йцксялдиб щансыса зцмряни, синфи девирмяйя сяслямир, щакимляри инсанларла инсафла, мцрвятля ряфтар етмяйя чаьырыр. Бцтцн нясищятамиз бахышларында о, ислами дяйярляря сюйкянир, халг дипломатийасындан чыхыш едир.

Шердя ибрятамиз фикирлярдян, афоризмлярдян, аталар сюзц вя мясяллярдян истифадя, бу бюйцк сяняткарын бцтцн йарадыжылыьы бойу нязяря чарпыр. Бу ися ашыг йарадыжылыьы цчцн яняняви хцсусиййятдир. Тарихян озан институту кими, ашыг институту да жямиййятдя тярбийяедижилик функсийалары иля сечилмишдир. Истяр озанлар, истярся дя онларын давамчылары олан ашыглар жямиййятдя даим юнжцл олмуш, бир сыра милли адят-янянялярин, дяйярлярин тякжя горуйужусу йох, ейни заманда дашыйыжысы, халгын фикриня, дцшцнжясиня, йаддашына тялгинчиси олмушлар.

Ашыг Ялясэяр юз елиня, торпаьына вя вятяниня баьлы бир сяняткардыр. Вятян вя торпаг севэиси онун йарадыжылыьында эцжлцдцр. О, елинин тябии эюзялликляринин вурьуну, онларын юзцнямяхсус инжяликля вясф едян бир ашыгдыр. Бюйцк сяняткарын дили иля доьма йурдун гыжылты иля ахан чайларындан ашыг поезийасына бир чошгунлуг, думдуру сярин булагларындан бир шяффафлыг, «саатда йцз чичяк ачан йайлагларындан ятирли, тямиз бир щава эялмишдир» (14, с. 37).

Азярбайжанын тябии эюзялликляри Ашыг Ялясэярин «Даьлар», «Йайлаг», «Шащ даьы» вя башга шерляриндя юзцнц якс етдирир.

Жямиййятин щяйатында баш верян ян мцщцм щадисяляря ашыг мцнасибят билдирмиш, халгы архасынжа апармышдыр. Бу жящятдян 1905-жи вя 1918-жи иллярдя ермянилярин халгымызын башына эятирдикляри мцсибятляри о, йарадыжылыьында щяйяжанла якс етдирир. Биринжи дцнйа мцщарибяси илляриндя халгымызын дцшдцйц чятин вязиййяти «Галмады» гошмасында беля тясвир едир:

Баьланыб заводлар, кясилиб гяндляр,

Гайнамыр самовар, артыбды дярдляр.

Нийя аьламасын йазыг юврятляр,

Сюкцлдц дюшякляр, йорьан галмады (14, с. 104).

 

Ашыг Ялясэяр ашыг шери шякилляриндян мящсулдар истифадя едян, щям дя щяр бир шер шяклиндя хцсуси бядии мящарят эюстярян сяняткардыр. О, истяр тябиятин тяряннцмцндя, истяр мящяббят лирикасында ашыг шеринин эярайлы, гошма, мцхяммяс вя башга шякилляриндян еля усталыгла истифадя едир ки, щямин формалар ашыьын щиссини, щяйяжаныны бцтюв бядии лювщяйя чевирмяйя имкан верир. Мясялян, Ашыг Ялясэярин эярайлылары юз ритми, мисрадахили бюлэцсц, гафийяляри, рядифи, тякрири иля башгаларындан сечилир. Онун бир чох эярайлысы кюнлцндя севэилиси иля ихтилатыдыр:

Эюзял сянин ня вядянди,

Кясилиб гыса теллярин?

Кяляьайы ялван, гыйьажы,

Цстцндян баша теллярин.

 

Йанагларын эцлдц, солмаз,

Охласан, йарам саьалмаз,

Гашын жяллад, эюзцн алмаз,

Баьырымы кяся теллярин.

 

Баьбан аьлар бар ужундан,

Алма, щейва, нар ужундан,

Ялясэяр тяк йар ужундан,

Батыбды йаса теллярин (14, с. 263).

 

Устад ашыг бязян эярайлыйа бязяк вурур, онун мцхтялиф типлярини йаратмагла тякраролмаз сяняткарлыг мящаряти нцмайиш етдирир. «Бах, бах» дилдюнмяз эярайлысы Ялясэярин ашыг шериня эятирдийи йениликлярдян биридир:

Яйи, бийа, бийа, бегу,

Бегу, бигоф, аьа, бах, бах.

Щяййи, щяггц щаким сянсян,

Щяййя бах, бу баьа бах, бах.

 

Эюзцм саьы, сцбщ айаьы,

Эейяк аьы, эязяк баьы,

Щамы севиб бу сайаьы,

Гаймаьа, щям йаьа, бах, бах.

 

Язиз айя, мцяммайя,

Эяряк сайя, бу мявайя.

Сябяб сянсян бу гювьайя

Бюйцк Аьа, саьа бах, бах (14, с. 267).

 

Ашыг Ялясэяр гошманын да поетик имканларындан мящарятля истифадя етмиш, сяляфляринин яняняляриндян бящрялянмякля бу яски шер шяклиндя мяна эюзяллийини форма ялванлыьы, охшар сяс вя сюз комплексляринин ащянэи иля тамамламышдыр:

Эяршянбя эцнцндя, чешмя башында,

Эюзцм бир алаэюз ханыма дцшдц.

Атды мцжэан охун, кечди синямдян,

Жаду гямзяляри ганыма дцшдц.

 

Ашыг сюзцнц образлы шякилдя ифадя етмякдя, щиссини, дуйьусуну эюзяллийини вясф елядийиня чатдырмагда чох мащирдир. О, еля бир бахышдан кюнцл верян, ашыг оландыр. Лирик мяни дцшдцйц вязиййятдян чыхаран ися онун камил яхлагы, милли адят-яняняляря дяриндян бялядлийидир. Гошманын икинжи бяндиндя булаг башында растлашдыьы эюзялин портретини жызмагда давам едир, щялим тябиятли бу елат гызынын психоложи дцнйасына енир, онун защири эюзяллийи иля дахили дцнйасындакы паралелляри шеря эятирир:

Ишарят ейлядим, дярдими билди,

Эюрдцм щям эюзялди, щям ящли-дилди.

Башыны булады, эюзцндян эцлдц,

Эцляндя гадасы жаныма дцшдц.

 

Ашыг Ялясэяр юз севэисини еля орадажа ашиг олдуьу эюзяля ишарят еляйяндя алдыьы гяфил, эюзлянилмяз жавабдан сарсылыр, еля бил ки, гол-ганады сыныб йанына дцшцр:

 

Ялясэярям, щяр елмдян щалыйам,

Дедим: сян тябибсян, мян йаралыйам.

Деди: нишанлыйам, юзэя малыйам,

Сынды гол-ганадым, йаныма дцшдц (14, с. 72).

 

Ашыьын гол-ганадыны сындыран, сюз-сющбятиня эюря ону утандыран тяриф елядийи эюзялин нишанлы олмасыды. Халгын етник дцшцнжясиндя нишанлы гыз мцгяддяс иди. «Китаби-Дядя Горгуд»да Банучичяйин нишанлы олдуьу иллярдя щамы ону елин язиз ювлады, бажысы сайдыьы кими, Ашыг Ялясэяр дя эюзялин нишанлы олдуьуну билян кими, сюзцнцн мабядини сюйлямядян тяриф етдийи эюзяля елин вяфалы бир гызы кими бахмалы олур. Ашыг Ялясэярин лирикасында бу типли тязадлы, сцжетли поетик нцмуняляря тез-тез раст эялмяк мцмкцндцр. Бу ися мящз Эюйжя ашыг мяктябиня Ялясэярин эятирдийи йениликдир ки, ондан сонра да мцхтялиф ашыг мцщитляриндя бу яняня давам етдирилмишдир.

Ашыг Ялясэяр поетик ижадын зирвясиня тяжнис йарадыжылыьы иля йцксялмишдир. Юзцндян щям яввял, щям дя сонра гошуб-дцзянляр ичярисиндя бу зирвяйя икинжи бир сяняткарын эялиб чатмасы щяля мцшащидя олунмамышдыр. Ашыг Ялясэяр тяжнис йарадыжылыьы иля поетик ифадянин ян ужа зирвясиня йцксяля билмишдир.

О, тяжнисин йени шякиллярини вя типлярини йаратмагла ону ашыг шеринин ишляк формасына чевирмиш, мцстязад тяжнис, жыьалы тяжнис, айаглы тяжнис, додагдяймяз тяжнис, дилдюнмяз вя башга шякилдя юлмяз поетик нцмуняляр йаратмышдыр. Ялясэяр жинас гафийянин ян мцхтялиф формаларындан истифадя етмякля Азярбайжан дилинин интящасыз поетик имканлара малик олдуьуну эюстярмиш, дилимизин зянэин бцллур гайнагларыны яйани шякилдя нцмайиш етдирмишдир. Онун щяр бир тяжниси дярин мяна вя мязмуна, сяняткарлыг мящарятиня, Азярбайжан дилинин эюзяллийини якс етдирян сюз вя сяс чаларлары иля зянэиндир. Щяр бир тяжниси бюйцк ижтимаи мязмуна, мяняви-яхлаги дяйяря вя гцдрятли сяняткарлыг хцсусиййятляриня малик, дцнйа щягигятляриндян хябяр верян бюйцк бир ясярдир. «Баша-баш» тяжниси буна йахшы нцмунядир:

 

А бимцрвят щясрятини чякмякдян,

Илляр иля хястя дцшдцм баша-баш.

Мян ашигям баша-баш,

Оху дярсин баша-баш.

Ешгиндян сямяндярям,

Ода йандым баша-баш.

«Жан» дейяня «жан» деэинян мярдана,

Баш гойанын гой йолунда баша-баш.

 

Сяндян айры щачан эейсям ал, инжи,

Эейинибсян, йар, гяддиня ал, инжи.

Мян ашигям ал инжи,

Эей гяддиня ал, инжи

Доста хяйанят олмаз,

Гурма мана ал, инжи!

Бир жаным вар, алажагсан, ал инжи!

Бир буся вер, сювда вураг баша-баш.

 

Ялясэярям, дярдим буду, ай аьа!

Ейним йашы нейсан кими а йаьа.

Мян ашигям, ай аьа,

Пилтя йанар, а йаьа.

Мярд сюзцн цзя сюйляр,

Щеч йанышмаз айаьа.

Эащ даш олан, эащ да дцшяр айаьа,

Кимся вармаз фяляк иля баша-баш (14, с. 185).

 

Эюйжя ашыг мяктяби устад Ялясэярин шяхсиндя форма, мювзу вя мязмун бахымындан жилаланды, сяняткарлыг жящятдян юзцнцн зирвясини йашады. Ондан сонра да Эюйжя мяктяби устад сяняткарын янянялярини давам етдирди. Бу цслуб вя яняня мцхтялиф мцщитляря йайылды. Гцдрятли сяняткарлар йетишди. Лакин онларын щеч бири Ялясэяр зирвясня йцксяля билмяди.

Ютян ясрин йетмишинжи илляриндян башлайараг юлкямиздя юзцнягайыдыша эцжлц шякилдя мейл эюстярилмяси Эюйжядя дя нязяря чарпажаг дяряжядя иди. Мяркяздян хейли узагда, мятбуатдан, телевизийа вя йарадыжы тяшкилатлардан гисмян кянарда галан Эюйжядя шифащи яняняляр, хцсусиля ашыг йарадыжылыьы эцжлянмякдя иди. Мцстягиллийя, азадлыьа мейл, эюзял тябият, чятин эцзяран бурада ашыг йарадыжылыьыны кцтлявиляшдирирди. Кямиййят артымы – саз тутуб сюз гошан ашыг вя ел шаирляринин сайы чохалды, ашыг мяктябинин сяняткарлыг сявиййяси ися эетдикжя деформасийайа уьрады. О гядяр дя ашыглыг мящаряти эюстяря билмяйян, вахтиля Ашыг Талыб, Шаир Бящмян, Шаир Сюйцн вя с. кими устад сяняткарларын йанында мяжлисляря бурахылмайан, мцяййян эцзяран цчцн чалыб-чаьыран ифачыларын мейданы эенишлянди. Онлар Эюйжя мяктябинин тарихи янянялярини тящриф етмяйя, Ашыг Ялясэяр тяряфиндян гойулан сянят тялябляриня ряхня салмаьа, бир сыра йад бахышлары ашыг репертуарына эятирмяйя мейл эюстярдиляр. Рявайятчилийи, о гядяр дя уьурлу олмайан дастанчылыьы бу ашыг мяктябинин тарихи яняняляри кими тягдим етмяйя тяшяббцс етдиляр. Бу, ютян ясрин 90-жы илляриндя Гярби Азярбайжандан ящалинин сонунжу депортасийасы иля баьлы ашыг мяктябинин сцгутундан сонра даща да эцжлянди.

Эюйжя ашыг мяктябинин нювбяти тарихи йцксялиши шцбщясиз ки, онун йенидян бярпасындан, депортасийа едилянлярин юз тарихи торпагларына гайыдыб ашыг мяктябини бярпа етмясиндян сонра башлайажагдыр. О заман устад сяняткарлар бу мяктябин сындырылмыш, тящриф едилмиш янянялярини йенидян тарихин йаддашында ахтармалы олажагдыр.

ЭЮЙЖЯ МЯКТЯБИНИН АШЫГ МЦЩИТЛЯРИ

 

Анадолу, Ширван вя Тябриз ашыг мяктяби яняняляри эениш яразилярдя йайылыб мцхтялиф ашыг мцщитляри йаратдыьы кими, Эюйжя мяктяби дя йараныб формалашдыгдан сонра йахын вя узаг яразиляря юз йарадыжылыг янянялярини йайды вя ону давам етдирян мцщитляр йаратды. Иряван, Аьбаба, Чылдыр, Дяряляйяздя ашыг йарадыжылыьы юзцнцн йени-йени сяняткарларыны йетирди. Щямин мцщитлярдя ашыг сяняти сцрятля йайылды, истяр ашыг мусигисини ифа етмяк, истярся дя ашыг шери шякилляриндя сюз гошуб дцзмяк яняняйя чеврилди. Тябият эюзялликляри, лирик щисс вя дуйьуларын тяряннцмц дя юзцнц эюстярмяйя башлады. ХЫХ ясрин икинжи йарысындан бу мцщитлярлдя ашыг шериндя ядалятсизлийя, зцлм вя чятин эцзярана етираз мотивляри нязяря чарпажаг дяряжядя йцксялди.

Бу мцщитлярин мцхтялиф дюврлярдя юзляриня мяхсус йаранма тарихи вардыр, тяяссцф ки, бязи тядгигатларда бу тарихи яввялляря - ХВ-ХВЫ йцзилликляря апармаьа мейл эюстярилир. Хцсусиля сон вахтларда Эюйжя ашыг мцщитлярини формалашма тарихи тящриф едилир. ХВЫ-ХВЫЫ ясрлярдя Эюйжядя ашыг мцщитляринин «юзляринин ян гайнар вя парлаг дюврлярини йашадыьынын» иддиа едилмяси тябии ки, щягигятя уйьун дейилдир. Бу реэионларда ашыг сянятинин йайылмасы, халгын саза-сюзя мейл эюстярмяси щяля ашыг мцщитинин формалашмасы кими гябул едиля билмяз. Мясялян, Нахчыванда ашыг сяняти халг арасында йайылмышды, щятта тяк-тяк саз чалыб сюз гошан сяняткарлар да йетишмишди. Лакин бурада даща эениш йайылмыш мярасим фолклору мцщити мювжуд олдуьундан ашыг йарадыжылыьы мцстягил мцщит формалашдыра билмяди. Тябии ки, буна тясир эюстярян башга амилляр дя мювжуд иди Нахчыванда ашыг йарадыжылыьынын формалашмасы цчцн илкин тарихи зяминин мювжуд олмамасы башлыжа сябяблярдян иди. Тарихян саз-сюз яняняси олан яразилярдя ашыг мцщитляри йараныб формалашырды. Бу бахымдан Иряван, Дяряляйяз, Аьбаба-Чылдыр, Борчалы, Эянжябасар реэионларында саз-сюз яняняляринин кифайят гядяр тарихи ясасы мювжуд иди. Она эюря дя Эюйжя мяктябинин, хцсусиля Ашыг Ялясэярин ады иля баьлы ифа вя йарадыжылыг цслубу, ашыг мяктябиня мяхсус юлчц вя тялябляр бу яразилярдя асанлыгла гябул едилди, мцвафиг ашыг мцщитлярини формалашдырды. Нахчыванда ися ашыг яняняляри енян вя йцксялян истигамятлярдя йайылды, сабитляшиб мцстягил мцщит йарада билмяди.

Эюйжя мяктябинин Борчалы мцщити ися эениш реэионал хцсусиййятляри ящатя етди, юзцндя Башкечид, Гарайазы вя Гарачюп яразиляриндя йайылмыш йарадыжылыг янянялярини бирляшдирди. Эюйжя мяктябинин пешякар саз ифачылыьы бу мцщитдя цстцн мювгейя кечди. Кялбяжяр-Лачын яразисиндя демяк олар ки, щеч бир дяйишиклийя уьрамадан бцтцн сяняткарлыг имканлары иля тякрарланды. Бу мцщит ашыгларынын репертуары вя ифачылыг цслубу тарих бойунжа Эюйжя ашыгларындан фярглянмямишдир (12, с.175). Ашыг Шямширин йарадыжылыьы буну сонралар бир даща тясдиг етди. Яэяр бунун бир сябяби реэион йахынлыьы иля ялагядар идися, башга мцщцм жящяти дя цмумиййятля Ашыг Ялясэяр ожаьынын Кялбяжярля ялагяси, араларындакы гощумлуг мцнасибятляри вя йарадыжылыг цслубларынын чарпазлашмасыйла баьлыйды.

Дяряляйяз, Иряван, Чылдыр мцщитляри иля баьлы сон вахтларда апарылан арашдырмалар онларын тарихи формалашмасы, йцксялиши, айры-айры апарыжы сяняткарлары барядя илкин мялуматлары ялдя етмяйя имкан вермишдир (12, с.157-251). Лакин щямин мцщитлярин мцасир вязиййяти, бир чохунун мялум сябяблярля баьлы сцгуту, ашыг мцщитинин сюкцлцб даьылмасы, Чылдыр ашыг мцщитинин тарихи талейи-икийя парчаланмасы, Аьбаба-Гызылгоч, Эцржцстана гатылан Жавахатийа  бюлэясинин бюйцк бир щиссясиндя, еляжя дя Чылдырын бу эцн Шярги Анадолу яразисиндя йайылан ашыг яняняляринин йцксялян, сцгцт едян, енян талейи Азярбайжан ашыг йарадыжылыьынын щяля юйрянилмямиш сящифяляри олараг галмагдадыр.

Эюйжя ашыг мяктяби юз фяалиййятини, йухарыда гейд едилдийи кими, артыг дайандырмышдыр. Лакин бу эцн Эюйжя мцщитляринин тяснифи давам етмякдя, гейри–пешякар информаторларындан, юзцнц «ашыг» адландыран сяриштясиз адамлардан Эюйжя фолклорунун «топланмасы» давам едир. Бу информаторлар пешякар фолклор дашыйыжылары олмадыьындан мяктябин тарихи янянялярини тящриф едирляр. Еля мцщитляр вар ки, бу эцн тарихин сящнясиндя галмайыблар, лакин онлара мяхсус йарадыжылыг яняняляри йашамагдадыр. Еля мцщитляр дя вардыр ки, яняняляринин тящриф едилиб солдурулмасы онлары милли йаддашда унутдурмушдур. Бу эцн Эюйжя ашыг йарадыжылыьы икинжи тящлцкя иля цз цзцздцр.

Ашыг мяктябинин эениш яразилярдя йайылмыш мцщитляриндян бири дя Эянжябасардыр. О, тарихян халг йарадыжылыьынын эениш йайылдыьы бир сыра реэионларда щятта ислам дяйярляринин сындырыб сырадан чыхара билмядийи яняняляри бу эцнцн юзцндя давам етдирмяси иля нязяри жялб едир. Шямкир-Товуз-Эядябяй-Газах-Аьстафа бойунжа узаныб эедян, Дашкясяндян ютцб бцтцн Эянжя вя Эянжяятрафы яразиляри ящатя едян Эянжябасар ашыг мцщитиндя саз-сюзя ряьбят цстцнлцк тяшкил едир.

Эюйжя ашыг яняняляринин ХЫХ ясрин икинжи йарысындан щямин яразийя йайылмасы бурадакы потенсиал йарадыжылыг имканларыны щярякятя эятирмиш вя эениш яразини ящатя едян бир ашыг мцщити формалашдырмышдыр. Эянжябасар мцщитиндя йерли-реэионал хцсусиййятлярля йанашы, Эюйжя вя Ширван мяктябляринин тясири дя юзцнц эюстярир. Бурада башлыжа цслуб йцксяк мящарятли фярди саз ифачылыьы вя ашыг шери шякилляриндян истифадядир. Борчалы мцщитиндя сюз гошмаг, шаирлик яняняси эениш йер тутурса, бурада саз ифачылыьы да цстцнлцк тяшкил едир. Бу яразидя ашыг сяняти яняняляринин формалашмасы заман-заман йцксялишдя олан йарадыжылыг просесинин Эянжябасар сянятиндян эялян пешякар ифа комплекси – рягс, шух щярякятляр, саз-балабан мцшащидяси, бязян дя пантомим мизанлара мяхсус ифа цслубу иля тамамланыр. Бурада йашайанлар ичярисиндя тяригят эюрцшляри, еляжя дя ислами дяйярляр тарихян о гядяр эцжлц олмамышдыр.

Эянжябасар ашыгларынын сянят мяжлисляриндя бир няфяся сцрятли дейишмя вя йа саз ифачылыьы иля баьлы мящарят нцмайиш етдирмя тарихян йайылан янянялярдяндир. Бунун Эянжябасар мцщитиня йайылмасы да тамамиля мцмкцн олан просесдир, онун суфи эюрцшляри вя йа тяккя-дярвиш гайнаглары иля ялагяси йохдур.

Эянжябасар мцщити дастанчылыг бахымындан о гядяр эениш имканлара малик дейилдир. Лакин бурада ХЫХ ясрин икинжи йарысындан поетик йарадыжылыг яняняляринин йцксялиши юзцнц эюстярир. Бу ашыг мцщитинин Ашыг Щцсейн Бозалганлы, Ашыг Ялихан, Ашыг Якбяр, Ашыг Мирзя Байрамов, Ашыг Авды, Ашыг Жялал, Ашыг Исфяндийар, Микайыл Азафлы вя онларла башга устад сяняткарлары ашыг шеринин форма вя мязмунжа йени тарихи йцксялишиндя, «Короьлу» сцжетинин, гачагчылыг дастанларынын йараныб ашыг репертуарында йер тутмасында мцщцм рол ойнамышлар. Чаьдаш мярщяля йени ифачы сяняткарлар няслини йетирмишдир ки, онлар ашыг йарадыжылыьыны бу эцн ляйагятля давам етдирмякдядирляр.

Бу ашыг мцщитиня мяхсус башга хцсусиййятляр дя нязяря чарпмагдадыр. Онлардан икиси цзяриндя дайанмаьа ещтийаж вардыр. Биринжиси, бу мцщитин ашыг мяктяби функсийаларыны бязян цзяриня эютцрмя щаллары мцшащидя едилмякдядир. Борчалы мцщитинин тясири иля бурада да бязян шаирлик яняняляринин эцжлянмяси, пешякар саз ифачылыьынын, хцсусиля Ашыг Ядалят вя Ашыг Закир Байрамовун тякраролунмаз ифа цслубунун йаранмасы Эянжябасар мцщитинин мяктяб сявиййясиня йцксялишиня ясас верир. Лакин мяктяб функсийасына мяхсус бир сыра башга юлчцлярин, хцсусиля фярди йарадыжылыг яняняляринин формалашмасы бахымындан Эянжябасар мцщити щяля юзцнцн йцксялиш мярщялясиндядир. Беля бир просесин щазырки сявиййяси онун юзцня мяхсус ифа вя репертуар йаратмаг, даща дольун яняняляр формалашдырмаг имканыны эцндямдя сахлайыр.

Эянжябасар ашыг мцщитиндя нязяря чарпан икинжи хцсусиййят онун юзцнцн дя микромцщитляря вя йарадыжылыг ожагларына айрылмасы, онун цмумиликдя парчаланыб хырдаланма дуруму иля ялагядардыр. Мцщитин мцхтялиф яразиляриндя ашыг йарадыжылыьынын инкишаф сявиййяси бир-бириндян хейли фярглидир. Мясялян, Товуз иля Эядябяй, Кялбяжяр, йахуд Шямкир, еляжя дя Аьстафа яразисиндя йайылан ашыг йарадыжылыьы яняняляри щям мювзу, мязмун, щям дя сяняткарлыг бахымындан бир-бириндян мцхтялифликлярля сяжиййялянир. Фяргляр ися эетдикжя артыр, щяр бир яразидя фярди йарадыжылыг цслубу формалашыр. Бу ися йени-йени хырда мцщитлярин тюрямяси цчцн илкин зямин йарадыр, Эянжябасар ашыг мцщитинин мяктябя чеврилмя имканларыны азалдыр.

Ашыг йарадыжылыьы даим щярякятдя, динамикададыр. Жямиййятин щяйатында баш верян просесляр, ижтимаи-сийаси факторлар бу щярякятин истигамятлярини даим дяйишир вя истигамятляндирир. Бу ашыг мцщитинин тякмилляшмядя, тярягги вя динамикада олмасы онун дахилиндя эедян йарадыжылыг просесляринин йюнцмцнцн жямиййятин инкишафына уйьун сямтлянмяси иля баьлыдыр. Одур ки, Эянжябасар ашыг мцщитинин тарихи талейини – мяктяб сявиййясиня йцксялмяси вя йа парчаланмасыны онун юзцндя баш верян просесляр мцяййян едяжякдир.

 

ГАРАБАЬ АШЫГ МЦЩИТИ

 

Гарабаь ашыг мцщитинин Эюйжя мяктяби тяркибиндя тясниф едилмяси сон дяряжя шярти олуб йалныз жоьрафи ярази эюстярижисиня ясасланыр. О, щям тарихи мювгейиня, щям йарадыжылыг яняняляринин ящатя даирясиня эюря Эюйжя мцщитиндян хейли фярглянир. Онун тюрямя зямининдя Тябриз ашыг яняняляри ясас рол ойнамышдыр. Бу мцщитин тарихи йцксялишиндя Ширван мяктябинин дясти-хяттинин нцфузедижи тясири дя инкаредилмяздир. Бязи мцшащидяляр ися Эюйжядя тарихян ашыг яняняляринин йайылмасында, мцяййян юзял янянялярин формалашмасында Гарабаь мцщитинин тясиринин нязяря чарпажаг дяряжядя мцщцм олдуьуну эюстярмякдядир.

Узун мцддятдян бяри Азярбайжан ашыг йарадыжылыьы яняняляри кцлл щалында арашдырылмамыш, мяктяб-мцщит бюлцмц нязяря алынмамышдыр. Ашыг йарадыжылыьы тарихи йцзилликлярин, йахуд щямин дюврлярдя йашайан тяк-тяк шяхсиййятлярин щяйаты ясасында юйрянилмиш, айры-айры реэионларда онун инкишаф истигамяти вя мейлляринин ачыгланмасына демяк олар ки, диггят йетирилмямишдир. Бу ися ейни мцлащизя вя фярзиййялярин ашыг ядябиййаты тядгигатларында дюня-дюня тякрарланмасына сябяб олмушдур. Гайнаглара кифайят гядяр диггят йетирилмямяси бязи тядгигатларда щятта ашыьын йаранма вя формалашма тарихини цч-дюрд мин ил бундан яввяллярдя ахтармаьа тяшяббцсляр эюстярилмишди. Бу ися щяр шейдян яввял оьузларын эениш яразилярдя йайылыб юзляриня мяхсус ифачылыг-импровизаторчу институтлары йаратмасы яняняляринин диггятдян кянарда галмасы иля билаваситя баьлы олмушдур.

Озан-ашыг ифачылыьы бу эцнкц яразиляря бирдян-биря эялиб чыхмамышдыр. Жямиййятин щяйатында баш верян щадисялярля сых баьлы шякилдя, айры-айры мяняви-яхлаги дяйярляр, о жцмлядян ислам вя ислам тяригяти дяйярляри йараныб гябул едилдикжя, оьузларын йашадыьы яразилярдя ифачылыг институтлары йайылма, формалашма, тякамцл мярщяляси кечирмишдир.

Она эюря дя бу эцн щямин реэионларда йайылан вя йцксялян ашыг йарадыжылыьынын илкин гайнаглардан сцзцлцб эялян янянялярля йанашы, айры-айрылыгда, щяр биринин юзцнямяхсус фярди цслубу, йарадыжылыг фяргляри, сяняткарлыг дяйярляри ясасында юйрянмяк важибдир. Бу истигамятдя Гарабаь ашыг мцщити хцсуси мараг доьурур. Бир дя она эюря ки, бу мцщит щазырда да мялум сябябляря эюря юз фяалиййятини дайандырмышдыр. Фяалиййятдя олдуьу дюврлярдя онун дахилиндя мцщцм йарадыжылыг просесляри эетмиш, ашыг мусигиси иля муьамын чарпазлашмасы, мцяййян дюврдя муьамын цстцн мювгейя кечиб ашыг янянялярини зяифлятмяси нязяря чарпажаг дяряжядя олмушдур.

Гарабаь ашыг мцщитинин Эюйжя ашыг йарадыжылыьына тясири, Тябриз мяктяби яняняляринин щяля ХВЫ ясрин сону ХВЫЫ йцзилликлярдян башлайараг бурада юзцнц эюстярмяси мялумдур. Бу ися шцбщясиз ки, Ашыг Гурбанинин Тябриз ашыг янянялярини Гарабаь мцщитиня эятирмяси, Гарабаьын Тябриз мяктябинин дахил олан Гарадаь ашыг мцщити иля тарихи ялагяляринин билаваситя тясири иля баьлы иди. Бцтцн бунларла йанашы, Гарабаь мцщити ХВЫЫЫ ясрдя Ашыг Валещин шяхсиндя йени мярщяляйя йцксялди, юзцнямяхсус фярди йарадыжылыг цслубуну формалашдырды. Гурбанинин Тябриз мяктябиндян эятирдийи яняняляр олдуьу кими гябул едилмяди. Онлар Гарабаь мцщитиндя йени жилаланма мярщяляси кечиб фярди йарадыжылыг хцсусиййятляри иля зянэинляшди. Юзцнцн илкин тюрянишиндя Ашыг Гурбани, Ляля кими устад сяняткарларын цслубу ясасында фярди йарадыжылыг истигамятини формалашдырды.

Гарабаь ашыг шери Ашыг Валещин (1729-1822) шяхсиндя юзцнцн тарихи йцксялишини йашады вя демяк олар ки, ХВЫЫЫ ясрин яввялляриндя шющрятли Гарабаь ашыг мцщити йахын вя узаг еллярдя таныныб гябул едилди. Бу мцщитин формалашмасыны сон вахтларда Ашыг Гурбанинин ады иля баьламаьа даща чох мейл эюстярилир. Лакин унутмаг олмаз ки, Ашыг Гурбанинин илк эянжлик илляриндян щяйаты вя йарадыжылыьы Гарадаь-Тябриз йарадыжылыьы яняняляри иля баьлы олмушдур. Юмрцнцн сон илляриндя Г.Казымовун ахтарышларына ясасланыб Ашыг Гурбанинин Дири кяндиня гайыдыб эялдийини тясдиглямиш олсаг беля, бу, Гурбанини Гарабаь ашыг мцщитинин йарадыжысы кими эютцрмяйя кифайят гядяр ясас вермир. Чцнки Гурбани йухарыда дейилдийи кими, илк юнжя Гарадаь щцдудларындан чыхмышды, онун бцтцн йарадыжылыг имканлары Гарадаь-Тябриз ашыг яняняляри цзяриндя кюклянмишди. Гурбанийя Гарабаьда бирмяналы мцнасибят олмаса да, о бу мцщитдя кифайят гядяр танынырды, онун бир сяняткар кими Гарабаь ашыг мцщитиндя габагжыл янянялярин йайылмасында ролу бюйцк иди. Гисмян сонралар, хцсусиля Гурбанинин вяфатындан сонра Гарабаьда онун йарадыжылыг яняняляри юзцнцн эениш интишарыны тапды. Ашыг Валещин бир сяняткар кими формалашмасында Гурбани яняняляри аз рол ойнамады.

Ашыг Валещ Гарабаьын шяфалы эцшяляриндян бири олан Абдал-Эцлаблыда дцнйайа эялмиш, узун юмр сцряряк бурада йашамыш, щямян кянддя дя торпаьа тапшырылмышдыр. Онун юлцм тарихи баш дашында гейд олунмушдур: «Кярбялайы Сяфи ибн Мящяммяд. 1232-жи илдя (йени тарихля 1822-жи илдя – А.Н.) вяфат етмишдир. Баш дашына ися беля бир бянд щякк едилмишдир:

 

«Валещ» лягябимдир, Сяфидир адым,

Аллащы севянляр будур мурадым,

Гябрим йол кянарында ирзиллащ,

Щяр эюрян десин бир гулфулаллащ».

 

Ашыьын гябри Абдал-Эцлаблынын Салам тяпяси гябиристанындадыр. Бура тяпя цстц олдуьуна эюря эюрцнцр ашыг щямин йердя дяфн олунмасыны юзц вясиййят етмишдир. Ашыг Валещин доьум тарихи дцрцст мялум дейилдир, бир вцжуднамясиня истинадян онун йцз ил йашадыьы ещтимал едилир:

 

Йцз йашында олдум пири-натяван,

Эялянля, эедянля, гоншуйа йаман (16, с.273).

Лакин о да мялумдур ки, вужуднамя автобиографик эюстярижи дейил, ашыг шеринин шякилляриндян биридир. Адятян вужуднамяляр орта вя ящли йашда йазылыр, бурада узун юмр сцряжяйини эцман едян сяняткарлар о дцнйадакы щяйатларындан да бязян сюз ачырлар. Сон дюврлярин арашдырмалары эюстярир ки, Ашыг Валещ 89-90 йаш йашамыш, 1732-жи вя йа 1733-жц илдя анадан олмушдур (17, с.4). Башга бир мянбяйя эюря ися ашыьын 1729-жу илдя анадан олдуьу ещтимал едилир (18, с.3). Биз бу тарихи даща дцрцст щесаб едирик.

Ашыг Валещин шерляри щяля ютян ясрин яввялляриндя Щ.Гайыбов, Ф.Кючярли тяряфиндян топланылыб няср едилмишдир (16, с.273). Сонралар ися бу сащядя Я.Ахундовун, Ф.Мещдинин вя башгаларынын фяалиййяти ящямиййятли олмуш, Ашыг Валещин шерляри, «Валещ вя Зярниэар» дастаны топланылыб няср едилмишдир. Йери эялмишкян демяк лазымдыр ки, «Валещ вя Зярниэар» автобиографик дастанлар групуна дахилдир. Дастанда Валещля Зярниэар арасындакы дейишмя Валещин Зярниэары мяьлуб едиб ону Дярбянддян юзц иля Гарабаьа эятирмясиндян бящс едилир. Бурадакы поетик нцмуняляр, о жцмлядян дейишмяляр сонрадан Ашыг Валещин шерляри кими верилмишдир. Лакин бизя эюря бу, щягигятя уйьун дейилдир. «Валещ вя Зярниэар» дастанынын цслубу, структур тяркиби ХЫХ ясрин икинжи йарысындан о йана кечмир. Чох эцман ки, дастан ХЫХ ясрин сонраларына йахын, бялкя дя ХХ ясрин яввялляриндя Гарабаь ашыг шери яняняляриня, еляжя дя Ашыг Валещин ирсиня бяляд сяняткарлар тяряфиндян йарадылмышдыр. Дастан сяняткарлыгжа ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрин дастанчылыг тялябляри сявиййясиня галха билмир, онун сонракы дюврлярдя йарандыьы айдын нязяря чарпыр. Ола да биляр ки, «Валещ вя Зярниэар» йаддашда йашайан кичик бир сцжет ясасында сонрадан ашыглар тяряфиндян ишлянмишдир.

Эцнцмцзя Ашыг Валещин бир сыра эярайлы, гошма, мцхяммяс, жащаннамя, вцжуднамя, дейишмя, мянзум мяктуб вя щяжвляри эялиб чатмышдыр. Бцтцн бу нцмунялярдя Гарабаь мцщитиня мянсуб милли мяишят, сяняткарын габагжыл дцнйаэюрцшя малик олмасы, Шярг ядябиййатына вя классик ирся йахындан бялядлийи диггяти жялб едир.

Юз устады Ашыг Сямяди шерляриндя дюня-дюня хатырлайан, она ещтирам билдирян Ашыг Валещ инжик дцшдцйц дин хадимляриня, ядалятсиз идаряедижиляря дя йери эялдикжя мцнасибятини билдирир. Ашыг Валещин мцасири олдуьу М.П.Вагиф йарадыжылыьына ряьбяти бюйцкдцр. Лакин «…М.П.Вагифин мцасири олан сяняткарын шерляриндя ешг вя севэи мотивляриня – эюзяллярин тяряннцмцня, ал йанагларын, пцстя додагларын, сярв бойларын, инжя беллярин, гара теллярин тясвириня аз раст эялинир – («Валещ вя Зярниэар» дастанындан шерляр истисна едилярся). Онун шерляриндя ижтимаи-сийаси мотивляр, дцнйа, заман, инсан вя с. щаггында фялсяфи мцщакимяляр, щагсызлыг, ядалятсизлик ялейщиня етираз, диндарларын, моллаларын тянгиди мцщцм йер тутур (18, с.5). Еля буна эюря дя дюврцн диэяр сяняткарларында олдуьу кими, Ашыг Валещдя суфи, тяккя-дярвиш эюрцшляри ахтармаг, ашыг йарадыжылыьынын щятта ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдян сонракы мярщялялярини щямян эюрцшлярля баьламаг ясассыздыр. Ашыг Валещин бир чох шерри бизя тящрифлярля эялиб чыхса да онун жошьун лирикайа малик олмасы, дюврцнцн ян ойнаг, ритимли шеринин йарадыжыларындан бири кими халг арасында танынмасы шцбщясиздир. Бу жящятдян ашыьын «Олум» дярайлысы тябии вя йаддагаландыр:

Ай ана, бу бир жцт сонанын

Щансына гурбан мян олум?

Сцзэцн бахыб жан алынан,

Щансына гурбан мян олум?

 

Кюнцл баьладым бир ада,

Дярд тапдым щяддян зийада,

Щяр икиси мялякзада

Щансына гурбан мян олум?

 

Жцт долашан назлы ханым,

Хош авазлы мещрибаным.

Валещ дейяр, вар бир жаным,

Щансына гурбан мян олум?.. (18,с.17)

 

Ашыьын сабаща цмиди никбиндир. О, инсанлары бир эцн юз арзуларына говушажаьына инандырмаьа чалышыр. «Лалязар йурдларын вирана галмасындан, зцлцмкар инсанларын шащ тахтында отурмасы»ндан пяришан олмур, онларын да бяхтиня гцдрятдян бир эцн пай эяляжяйиня дярин инам бясляйир. Яслиндя Ашыг Валещ зяманяйя, ядалятсизликляря етиразыны билдирир, аьыр эцзяранын кечиб эедян олмасына цмид едяряк халга тясялли верир:

 

Кюнцл эял ял эютцр бу гям-гцссядян,

Сянин дя йурдунда той олар бир эцн.

Вахт олар ютцшцб кечяр бу дювран,

Фясли бащар эяляр, йай олар, бир эцн!

 

Дцшцбдцр дювранын тубу борана,

Лалязар чямянляр галыб вирана.

Фясил чюняр, давар дюняр арана,

Бузлаглар ярийиб чай олар, бир эцн!

 

Намярдляр алыбдыр вахты арайа,

Зцлцмкар шащ оьлу эялиб сарайа,

Щайгырма, щарайын чатар щарайа?

Залымлар евиндя вай олар бир эцн!

 

Гям йемя, а Валещ, олар бир заман,

Шянлийя бцрцняр бу чюл, бу орман,

Бизим дя елимиз олар чырагбан,

Гцдрятдян гялбиня пай олар бир эцн (18,с.36).

 

Ашыг Валещ йарадыжылыьында Гарабаь мцщитинин бир сыра ейбяжярликляри тянгид олунур. Хцсусиля, дин хадимляринин ядалятсизликлярини, онларын саза, сюзя бяслядикляри дцшмян мцнасибяти ашыг тез-тез гошма вя эярайлыларында щядяфя эютцрцр.

Ашыг Валещин йарадыжылыьы там топланмадыьы кими, онун щяйата бахышларыны якс етдирян лирикасы да щяля юз сиррини фолклоршцнаслыьын цзцня кифайят гядяр ачмамышдыр. Бу эцн ашыг мцщитиндя Ашыг Валещдян сонра йени янянялярин йарандыьы, Гарабаьын муьамын пярвяриш тапдыьы сянят ожаьына чеврилдийи, мцщитин сянят гайнагларында баш верян, бир чох щалда бири диэярини цстяляйян йарадыжылыг цслубларынын тарихи чарпазлашмасы щяля кифайят гядяр арашдырылмамышдыр.

    Шцбщясиз ки, мядяниййятимизин тарихи цчцн дяйярли гайнаглардан олан Гарабаь ашыг мцщитинин эениш ареалда юйрянилмясиня бу эцн ещтийаж дуйулур. Чцнки бу мцщит бир тяряфдян мювжуд яняняляр ясасында зянэинляшмякля юз-юзцнц танытмыш, диэяр тяряфдян Ширван вя Тябриздя йайылмыш ашыг яняняляринин тякмилляшмясиня тясир эюстярмишдир. Диэяр тяряфдян Гарабаьын ашыг мцщити пешякар ифачылыг вя импровизаторчулуг янянялярини муэам ифачылыьына эцзяштя эетмишдир. Бу, Азярбайжан мядяниййяти тарихиндя хцсуси йери олан Гарабаь ашыг мцщитинин юзцня мяхсус спесифик хцсусиййятидир.

Бу мцщитин диггяти чякян башга бир жящяти дя ХЫХ ясрдян бурада гадын ашыг сяняткарлыьынын йайылмасыдыр. Бу яняня ХВЫЫЫ ясрин сону, ХЫХ ясрин яввяляриндя юзцнц Ширван мяктябиндя эюстярся дя о, юз мцкяммял йцксялишини Гарабаь мцщитиндя тапмышдыр. Гадын ашыгларын бизя эялиб чыхан илк нцмайяндяляриндян бири Аьабяйим аьа иди. О, Шушада дцнйайа ьюз ачмышды. Гарабаэ ханы Ибращим  ханын гызыдыр. Тещрана Фятяли хана яря верилмиш, илк бахышда тямтяраглы бир щяйат сцрмцшдцр. Лакин Аьабяйим аьа даим гурбят дярди чякмиш, щеч вахт Гарабаьы йаддан чыхармамышдыр. Мцхтялиф иилярдя «Аьабяйим» тяхяллцсц иля байатылар, гошмалар йазмыш, онларын бязи нцмунялярини вятяня дя эюндяря билмишди. Онун байатыларынын муьам цстцндя охунушу бцтцн Азярбайжанда дилляр язбяри олмушдур.

 

Мян ашигям, гара бах,

Гара салхым, гара баь.

Тещран жяннятя дюнся

Йаддан чыхмаз Гарабаь (17,с.32).

 

Аьабяйимин торпаг, вятян дейиб щарай гопаран шерляри гадын ашыг поезийасынын йаранмасына, онун гурбят, ювлад щясряти, гардаш дярди, зцлм, ядалятсизлийин яршя дайанмасы иля баьлы фярйадлары цмумиликдя гадын азадлыьынын йцксялишиня мцщцм тякан олмушдур. Мцхтялиф ашыг мяктябляриндя гадын ашыг поезийасынын мейдана эялмясиня вя юзцня мяхсус бир йолла инкишаф етмясиня тясир эюстярмишдир.

Гадын ашыг поезийасы яняняляринин камил йцксялиш йолу йеня Гарабаь ашыь мцщитиндян башламышдыр. Араз сащили Маралйанда дцнйайа эюз ачан Ашыг Пяри юз йарадыжылыг йцксялишини Шушада тапды. Чох гыса бир мцддятдя Г.Гасымзадянин дедийи кими, Гарабаьда шющрятлянди вя мяшщур сянят адамларынын диггятини жялб етди. Гарабаь шаирляри иля дейишмяляриндя фитри истедада, жошьун тябя малик бир сяняткар олдуьуну эюстярди. Ашыг Пяри юз мящяббяти йолунда жаныны гурбан верян, инсан азадлыьы вя щцгугларыны ашыг поезийасына эятирян илк гадын сяняткарыдыр. Уьурсуз мящябятиндян гилейли Ашыг Пяри шери цмумиликдя дцнйанын ядалятсизликляриня эцжлц етираз мотивлярийля зяньиндир. Зяманясиндя  щагг, ядалят ахтаран, нашы ялиндян фярйад гопаран сяняткарын щяйаты кими, йарадыжылыьы да изтираб, щясрят, эюз йашы мотивляриндян азад дейилдир:

Дад ейлярям, щарай нашы ялиндян,

Йанды жийяр ешг атяши ялиндян.

Мян ня дейим, эюзцм йашы ялиндян.

Цзцшяр соналар, эюлляр ойнашыр. (20,с.19)

 

Ашыг Пяри юмрцнцн сонуна гядяр ашигиня говушмаг цмидини юз лирикасында щясрятля йашатды. О, севэилисинин юлцмц иля  щяйатынын баша чатдыьыны, бу щясрятин юмцр бойу ону эюзцйашлы гойдуьуну дярин бир кядярля вясф еляйирди:

Бир дилбяр пярийя Пяри ган аьлар,

Чякилиб синямя дцйцнляр, даьлар.

Юлцбдц бцлбцлцм, лал олуб даьлар,

Саралыб, савылыб эцлляр, аьларам. (20, с.32)

 

Ашыг Пяри халг поезийасындакы етираз мютивляриня йени тякан верди, ону щагсызлыьа, ядалятсизлийя гаршы эцжлц иттищама чевирди. О, тякжя Гарабаь мцщитиндя дейил, цмумиййятля Азярбайжан ашыг шериндя гадын йарадыжылыьы янянясинин эенишлянмясиня сябяб олду. Бу яняня бу эцнцн юзцндя  дя давам етдирилмякдядир. Нарынж хатунун узун иллярдян бяри йарадыб давам етдирдийи «Ашыг Пяри» мяжлисинин йцзя йахын гадын сяняткары дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя ашыг сянятинин эюзялликлярини нцмайиш етдирир, Азярбайжанын саз-сюз сянятини лайигинжя тямсил едирляр.

Ашыг Пяри давамчыларынын шющрятлянмяси йени яняня дейилдир. Бу щяля ХЫХ ясрдян баш алыб эялян, мцхтялиф дюврлярдя айры-айры ашыг мцщитляриндя Ашыг Бясти, Ашыг Мащханым, Ашыг Мящтаб, Ашыг Гызйетяр, Ашыг Фатма, Ашыг Щямайыл, Ашыг Пцстя, Ашыг Зейняб вя онларла диэяр гадын ашыьын сянят мейданында ад-сан газанмасына сябяб олду. Бу яняня Ширван ашыг мяктябиндя, хцсусиля  Шамахы мцщитиндя эениш йайылды. Эянжябасар мцщитиндя Эцларя вя Диларя Азафлы бажыларынын шяхсиндя йени-йени истедадлы ифачылар йетишди.

Гадын ашыг йарадыжылыьынын бязи тядгигатчыларын бир сыра йанлыш мцлащизяляри бу сянят голунун тарихи инкишафынын мцяййянляшмясиндя мцяййян дурьунлуг йаратса да щямин истигамят фолклоршцнаслыьын цмумиликдя диггят мяркязиндя галмагдадыр. Эюркямли фолклор топлайыжысы С.Пашайевин хидмяти сащясиндя Ашыг Бястинин шерляри топланыб ишыг цзц эюрдц вя онун йарадыжылыьы барядя ятрафлы тядгигат апарылды. (19, с.35).

Бястинин талейи дя Ашыг Пяринин талейи кими уьурсуз олмушдур. Ашыг Бясти бядащятян сюз дейян, дейишдийи ашыглары мяьлуб едян, бюйцк фитри истедада малик сяняткар олмушдур. Севэилиси Яййуб нащаг ишин гурбаны олмушдур. Ашыг Бясти бундан сонра щеч кяся кюнцл вермямиш, севэилисинин мцгяддяс рущуну шериндя вясф елямиш, юмрцнцн сонуна гядяр илк мящяббятини хатырламышдыр. Ашыг Бясти иллярля аьламагдан кор олмуш, лакин буна бахмайараг сазы йеря гоймамыш, мяжлислярдян чякилмямишдир. Ашыг Бясти ойнаг ритимли, кичик юлчцлц шерин мащир устасы олмушдур:

Бир гямли бцлбцлям,

Эцлляр инанмыр.

Мяжнунсуз Лейлийям,

Елляр инанмыр.

 

Эюз йашым сел олур,

Эюлляр инанмыр.

Бир гяриб йолчуйам,

Йоллар инанмыр.

 

Ашыг Бясти мяням,

Елляр инанмыр.

Синним дохсан олуб,

Илляр инанмыр. (19, с.26)

 

Ашыг Бясти йарадыжылыьында щяйат зиддиййятляринин гаршылашдырылмасындан йарадылан тязадларын, фцсункар тябият эюзялликляринин тяряннцмц эцжлцдцр. Ашыг Бясти шери сяняткарлыг хцсусиййятляри, садялийи, айдын вя ряванлыьы иля дя сечилир.

Гарабаь мцщитиндя йараныб юзцнцн инкишаф йолуну мцяййянляшдирян, башга ашыг мяктябляриндя гадын ашыг йарадыжылыьынын форма, мязмун вя сяняткарлыг бахымындан жилаланмасыны истигамятляндирян бу яняня ашыг йарадыжылыьында мцстягил бир истигамят кими юйрянилмякдядир.

Гарабаь ашыг мцщити сонракы дюврлярдя Ашыг Валещ кими сяняткарлар йетиря билмяся дя бурада ашыг ожаьынын сюндцйцнц дя сюйлямяк олмаз. Башга мцщитлярдян фяргли олараг бу реэионда ашыг сянятинин муьамла йени чарпазлашма просеси баш вермиш, гцдрятли муьам сянятинин тарихи йцксялиши фонунда ашыг йарадыжылыьы арха плана кечмишдир. Лакин ашыг мцщити позулуб сырадан чыхмамыш, юзцнцн сцгутуна гядяр язяли янянялярини йашатмышдыр. Бу мцщцм йарадыжылыг просесиндя Ашыг Хасполадын, онун ятрафында жямлянян ифачы ашыглар дястясинин – Ашыг Няби, Ашыг Мящяммяд вя б. хцсуси ямяйи олмушдур.

Ашыг мяктябляри вя мцщитляри Азярбайжанда орта ясрлярдян башлайараг зянэин шифащи мядяниййятин йаранмасына хидмят етмиш, щяр бир мяктяб вя мцщит юзцня мяхсус ифачылыг, импровизаторчулуг яняняляри вя сяняткарлыг дяйярляри иля бир-бириндян фярглянмишдир. Бу эцн орта яср шифащи мядяниййят тарихимизи, ашыг поезийасынын ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдяки интибащыны юйрянмяк цчцн, ашыг мяктябляри вя мцщитляри  арасындакы цмуми вя фяргли жящятляри мцяййянляшдирмяйя мцщцм ещтийаж вардыр.

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.     Зярдаби Щ. Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1960

2.     Ибращимов М. Ашыг поезийасында реализм. Бакы, 1966

3.     Ялясэяров Ислам. Ашыг Ялясэяр вя ХЫХ яср Эюйчя ашыглары, намиз. дис. БДУ-нун китабханасы, Бакы, 1972

4.     Мящяррямов Зийяддин. ХХ яср Эюйчя ашыг мцщити, Бакы, 1997

5.     Исмайылов Щ. Эюйчя ашыг мцщити: тяшяккцлц вя инкишаф йоллары, Бакы, 2002

6.     Ялизадя Щцммят. Ел шаирляри. Бакы, 1935

7.     Эюйчя фолклору антолоэийасы, Бакы, 1999

8.     Мискин Абдал, Бакы, 2001

9.     Эюйчяйя фолклор експедисийасынын материаллары, 1976–79-жу илляр (А.Нябийевин шяхси архиви, говлуг 3, с. 21-23)

10.           Ашыг Алы, няшря щазырлайан Щ.Ариф, Бакы, 1975

11.           Сазлы-сюзлц Эюйжя, топлайыб тяртиб едяни вя юн сюзцн мцяллифи Ислам Ялясэяр, Бакы, 1999

12.           Гасымлы Мящярям. Ашыг сяняти, Бакы, 1996

13.           Щ.Ялизадя. Ашыг Ялясэяр, Бакы, 1934; 1935

14.           Ашыг Ялясэяр, чапа щазырлайан И.Ялясэяровдур, Бакы, 1999

15.           Жирмунски В.М. Оьузский героический епос. М., 1962

16.           Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты, Бакы 1992

17.           А.Нябийев. Шуша-Аьдам районларына фярди експедисийа материаллары. «Ашыг Валлещ» говлуьу, 1983, с. 4

18.           Ашыг Валлещ. Алчаглы, ужалы даьлар, Бакы, 1970

19.           Лаля, Ашыг Бястинин шерляри, топлайаны вя юн сюзцн мцяллифи С.Пашайевдир. Бакы, 1970

20. Ашыг Пяри, Бакы, 1997

21. «Китаби-Дядя Горгуд», Бакы,2000

 

      АШЫГ ЙАРАДЫЖЫЛЫЬЫНЫН ЦСЛУБ ВЯ ШЯКЛИ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

 

Бядии тяфяккцрдя йени щадися олан ашыг йарадыжылыьынын халг ичярисиндя эениш йайылмасынын вя севилмясинин башлыжа сябябляриндян бири дя онун цслубу вя шякли эюзяллийи иля баьлыдыр. Юзцнцн тюряниш мярщялясиндя жямиййятдя о гядяр дя дяйярляндирилмяйян, бир сыра щалларда ашаьы тябягянин, кичик зцмрянин цслубу щесаб едилян халг цслубу ашыг шеринин щяля йаранма вя тякаммцл мярщялясиндя бюйцк поетик имканлара малик олдуьуну эюстярди. Ярябдилли вя фарсдилли поезийанын “Шащнамя”ляр, “Хямся”ляр йарадыб юз зяриф вя ойнаг бящрляри иля дцнйаны щейран гойдуьу бир заманда, халг шери цслубу бюйцк ядябиййатларын цслубуна чевирлмямишди. О, юз имканларыны ачыб щяля цзя чыхармамышды. Халг шеринин зянжирвары шякилдя йараныб йайылан бир-бириндян эюзял форма, шякил вя типляри щяля милли йаддашда юз бакирялийини йашамагда иди. Азярбайжан дили инкишаф етдикжя, халг арасында ясас данышыг дилиня, Йахын вя Орта Шяргдя ишляк, анлашылан диллярдян бириня чеврилдикжя онун ифадя имканлары да артыб йцксялирди. Азярбайжан халг шери цслубунун йаранма тарихи ана дилимизин халг арасында йайылыб цстцн мювгейя кечмясиндян башлайыр. Халг шериндяки еркян лирик цслуб ашыг шери цслубунун сяляфидир.

Шющрятли йарадыжылыг яняняляриня малик халг поезийасы “чох гядимлярдян юзцня мяхсус бир йолла тарихя йолдашлыг едиб щадися вя фактлары поетик васитяляр вя цслубларла зяманямизя эятириб чыхармышдыр” (1,с.221). Бу поетик васитя вя цслубларын Азярбайжан халг шериндя юзцня мяхсус ритм йарадан васитяляри - аллитерасийасы, аффонансы, гафийя, рядиф вя тякрарлар системи вардыр. О, ейни заманда вязн юлчцсц, мисра дахили бюлэцсц, сяс вя сюз комплексляри иля инсаны валещ едир (2,с.17-19).

Бцтцн бу цслуб эюзяллийи тябии ки, бирдян-биря мейдана чыхмамыш, жанлы халг дили инкишаф едиб йцксялдикжя о да тяряггисини давам етдирмиш, яски дастанлардан, оьуз щекайятляриндян сцзцляряк цзц бяри эялмиш, заман-заман лирик цслубун юлчц вя гялиблярини йаратмышдыр. Естетик дцшцнжянин бу бюйцк вя мцщцм щадисяси бцтцн тяфяррцаты иля елм цчцн ачыгланмадыьы кими, гядим оьузнамялярдя, о жцмлядян “Китаби-Дядя Горгуд”да епик цслубла лирик цслубун чарпазлашмасынын цмуми мянзяряси дя щяля дцрцст вя гяти нятижяляря эятириб чыхармамышдыр.

Озандан ашыга кечидин илкин мярщялясиндя милли репертуардакы бошлуьун йерини лирик цслубун айры-айры азщежалы шякилляри тутса да, онлар йаранан бошлуьу долдура билмяди. Щятта йедди щежалы шер силсиляси дя репертуардакы бцтювлцйц бярпа етмяк имканына малик олмады. Лирик цслубун дахилиндя эцжлц йарадыжылыг потенсиалы мювжуд иди, мцяййян заман щцдудунда о щярякятя эялди. Бу просеся тясир едян башга амилляр дя шцбщясиз ки, мейдана чыхды вя щямин потенсиалы щярякятя эятирди. Щямин щярякятверижи гцввя ашыг йарадыжылыьынын ислам дяйярляри иля ялагядар мейдана эялмяси, бюйцк йарадана ашиглик севдасы иля сых вящдятдяйди. Онун бир чох елементляри ися артыг епик янянядя мювжуд иди:

Йужалардан йужасан,

Кимся билмяз нежясян,

Эюрклц тянри,

Нечя жащилляр сяни

Эюйдя арар

йердя истяр.

Сян хуб мюминляр кюнлиндясян,

Даим туран жяббар танры

Баги галан сяттар тянри... (3,с.81)

 

Ашыг йарадыжылыьы илк юнжя бу щазыр гялибляри гябул етди, гядим тцрк поетик тяркибляриня ясасланды, щямин поетик зяминдя юзцнцн йени йарадыжылыг цслубуну формалашдырыб ону давам етдирди. Поетик цслубун ян бюйцк наилиййяти гядим тцрк шери вязниня ясасланмасы олду. Бу сон дяряжя мцряккяб вя чятин просес иди. Ейни заманда поетик тяфяккцрля сых баьлы олуб халг арасындакы еркян яняняляря сюйкянирди.

Поетик цслуб Азярбайжан данышыг дилинин бядии имканларына ясасланды, яряб-фарс дилляринин эцжлц тязйиги алтында милли дцшцнжя материалына сюйкянян гцдрятли бир ифадя модели йарада билди. Бир сыра щалларда бармаг щесабы вязн адландырылараг мащиййяти кичилдился дя бу вязн милли мядяниййятин халг тяфяккцрц иля баьлы чох аьыр бир тяряфини нечя йцз илдян бяри юз чийниндя дашыйа билди. Заман кечдикжя о, лирик цслубун халг йарадыжылыьы дайагларыны мющкямлятди, йени-йени юлчцляр, шякилляр формалашдырды. Ики щежадан башлайараг 15-17 щежайа гядяри ящатя едян мцхтялиф шякилляр йаратды. Щежа вязнинин чохжящятли йарадыжылыьы щеч дя бцтцн гцдрят вя язямяти иля бизя эялиб чатмадыьы кими, йарандыьы яски дюврляр барядя мялуматлары да бу эцня йетиря билмяди.

Бизя мялум оланы одур ки, щежа вязнли шерин илк мцкяммял мцмуняляри X-XI ясрлярдя халг арасында бялли иди (4,с.327-328). Йедди вя сяккиз щежалы шерляр ися даща гядимлярдян, бир сыра щалларда ися яски тцрк дастанлары васитясиля бизя эялиб чатмышды (4,с.321). Щежа вязнли шери тцркц адландыран М.Кашгари, бу сюзцн “гошмаг” мясдяри иля баьлы олдуьуну да эюстярирди (4,с.367). Тцрк халглары ичярисиндя бу эцн щежа системиндян асылы олмайараг бир чох шер шякили “кошку”, “гошгу”, “кушик”, «гушгу» вя башга адларла таныныр (5,с.160). Мясялян, юзбяк халг поезийасында онун сяккиз, он бир, он ики, он цч щежалы нцмуняляриня дя тясадцф едилир (5,с.167).

Азярбайжан халг шериндя ися бу гялибин щяля XI-XII ясрлярдя мцяййян камил формаларынын олдуьу ещтимал едилир. Чцнки XIII-XIV ясрлярдя Йунис Имрянин, Молла Гасымын йарадыжылыьы щямин форманын халг шери цчцн йени олмадыьыны эюстярир. XIII-XIV ясрлярин ядяби-бядии мянзяряси беля ещтималы тясдигляйир ки, XI-XII ясрляр халг шери шякилляри, еляжя дя мящяббят дастанлары дахилиндя шер шякилляринин йаранмасы цчцн мцнбит зямин олмушдур.

Сюзлярин тяляфцз мцхтялифлийиндян башлайараг мяна чаларларынын айрылмасына доьру ирялиляйиш баш вермишдир. Жинас гафийяйя ясасланан йеддилик гялибдян ейни мязмунлу, юлчцлц сяккизлик вя онбирлик форма (тяжнис) тюрямишдир. Шер шякилляринин йаранмасы узун заман щцдудуну ящатя етмишдир. Йени шякиллярдя илащи эюзяллийин ясрарянэлийи, тябият вя инсан эюзяллийи юзцнц якс етдирмишдир. Йедди щежайа кечид бядии тяфяккцрдя ня гядяр бюйцк щадися идися, сяккизлийин йаранмасы шер шякилляринин зянжирвари шякилдя тюрямисини шяртляндирди.

XII-XIII ясрлярдя халг шери шякилляри ясасында йени бир йарадыжылыг сащясинин ясасы гойулду. Бу, ашыг шериня фяргли формалар эятирмякля йанашы, ейни заманда ону йени мязмун дяйярляри иля зянэинляшдирди. Ашыг шери шякилляринин эениш вя чохжящятли йарадыжылыг мярщяляси башлады. Сонралар ися бу мцхтялифлик тядгигатчыларын диггятини жялб етди. Тцрк халг шери барядя Ф.Кюпрцлцнцн, Т.Ковалскинин, С.В.Стеблеванын, Ф.Коршун вя башгаларынын арашдырмалары мейдана чыхды. Азярбайжанда да бу сащядя М.Жяфяр, Я.Мирящмядов, А.Ахундов, М.Ялийев, Я.Елдарова вя башгалары дяйярли ишляр эюрдцляр. Амма бцтцн бунларла йанашы щяля дя ашыг шеринин бир сыра шякилляринин шякли хцсусиййяти, тюрямя спесификасы, жанр эюстярижиляри барядя бир сыра мцлащизялярин дцрцстляшдирилмясиня, жанр, форма, шякил вя башга хцсусиййятлярин арашдырмасына, ашыг шери шякилляри мцхтялифлийи вя ону йарадан сябяблярин ачыгланмасына ещтийаж вардыр.

Ашыг поезийасынын ишляк шякилляриндян бири эярайлыдыр.

Эярайлы сяккиз щежалы, цч, беш, йедди, бязян даща артыг бянддян ибарят олуб ади вя йа чарпаз гафийяляря ясасланан шер шякилидир. Онун гафийя системи белядир - биринжи бянддя мисралар йа чарпаз гафийялянир, йа да 1-3 сярбяст, 2-4-жц мисралар щямгафийя, сонракы бяндлярин 1-2-3-жц мисралары щямгафийя, 4-жц мисрасы ися биринжи бяндин сонунжу мисрасы иля гафийялянир. Сонунжу бяндя мющцрбянд дейилир. Бурада эярайлыны сюйляйянин ады верилир. Ашыг шеринин чохшякилли эюзяллийи вя форма мцхтялифлийи гярайлыдан башлайыр.

Онун етимолоэийасы барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр (6,с.244-245). Ян дцрцстц ися онун нясл, тайфа ады иля баьлы олмасыдыр. Халг шеринин шякилляри щяля чох яввяллярдян тайфалар ичярисиндя йаранмышдыр. Бу йарадыжылыг просесиндя тяк-тяк аиляляр, аиля цзвляри, еляжя дя пешякар ифачылардан ибарят фярдляр иштирак етмишляр. Бир чох щалларда щямин ифачы фярдляр дцздцкляри, гошдуглары, ижад етдикляри саз щаваларына, поетик сюз дцстурларына юз сой, нясл, тайфа вя йер адларыны, бязян дя юз ад вя титулларыны вермишляр. Бизжя, гярайлы поетик сюз дцстурунун тарихи-етимоложи кюкцндя дя ейни щадися дайаныр.

Эярайлы халг шериндян ашыг шериня эялмишдир. Поетик тяфяккцрдя о, даща яввял йаранан шери шякилляриндяндир. Ашыг поезийасында онун илк нцмуняляриня XIII-XIV ясрлярдя йашамыш Молла Гасымын йарадылыьында тясадцф олунур:

 

Мцсабирдян эцзар етдим,

Яжайиб мярдцман эюрдцм,

Гаранлыг торпаг алтында

Йатыр жисмля, жан эюрдцм.

 

Йолухдум бир эцнащкаря,

Эцнащындан цзц гаря,

Мятаиндян зийан варя,

Бинайят пешиман эюрдцм.

 

Сыныг сахсы кими башлар,

Чцрцмцш ол гялям-гашлар,

Тюкцлмцш инжи тяк дишляр,

Йаныр пирц жаван эюрдцм.

 

Йумулмуш шол ала эюзляр,

Гийамят йолуну эюзляр.

Щаны ширин-шякяр сюзляр

Дящаны бизябан эюрдцм.

 

Чцрцмцш шол эцл яндамы,

Танымаз сцбщ икян игамы,

Алыбдыр чющрясин щамы

Илан эюрдцм, сайан эюрдцм.

 

Кими ейш иля ишрятдя,

Кими зювг иля сющбятдя,

Кими рянэ иля мющнятдя,

Гаты щалын йаман эюрдцм.

 

Будур ящли сифятини,

Бяйан етдин, сян ей Гасым!

Отурма йол гыраьында

Дяхи сцпдцр щаман эюрдцм (7,с.135).

Бу, ашыг поезийасында Молла Гасымын йаратдыьы вя бизя эялиб чатан илк эярайлыдыр. Суфи дцнйаэюрцшля баьлы сяняткар инсанын сон агибятини хатырламагла ону дцнйа эюзялликлярини дярк етмяйя, хейря, йахшылыьа чаьырмагла о дцнйанын агибятиндян хябярдар едир.

Эярайлы дцнйанын эюзялликлярини, севинж, изтираб вя кядярини, инсанын ящвали-рцщиййясини, психоложи дцнйасыны ифадя едян шер шякилляриндян олуб ашыг шериндя вя дастан йарадыьылыгында эениш йайылмышдыр. Фолклоршцнаслыгда кярайлы шякли барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр (8,с.244).

Тцрк арашдырыжылара бязян ону “гошманын даща яски варианты олан варсаьы шякли щесаб едирляр” (9,с.200).

Ф.Кюпрцлзадя ися он бир щежалы шери дя сякизликля гарышдырыб варсаьы иля тящлил едир (8,с.200).

Бир-бирини бу кими тякзиб едян мцлащизяляр Азярбайжан фолклоршцнаслыьында да юзцнц эюстярир. Эярайлы шеринин мцхтялиф шякилляри вардыр. Бязян бу шякилляр формал яламятляря эюря шиширдилир, бязян дя онларын етимолоэийасы барядя уйьун олмайан мцлащизяляр ешидилир. Эярайлынын ашаьыдакы башлыжа типляри вардыр.

Тяжнис эярайлы. Тяжнис эярайлы бу шякля мяхсус бцтцн хцсусиййятляри юзцндя горуйуб сахлайыр. 8 щежалы, цч, беш, бязян йедди бяндли юлцб 4+4 вя йа 3+5, 5+3 дахили бюлэцсцня ясасланыр. Эярайлы мющцрбянд вя йа тапшырма иля тамамланыр. Азярбайжан ашыг шериндя мцхтялиф сяняткарлар тяк-тяк щаллада бу типя мцражият етмишляр.

Жинас гафийяли байатыларда олдуьу кими, тяжнис эярайлыларда да формажа ейни, лакин мцхтялиф мяна ифадя едян сюзлярдян истифадя олунур, мяна мязмуну тамамлайыр, жинас гафийяляр шеря хцсуси бир бядии тяравят эятирир. Мясялян, Ашыг Алынын эярайлы тяжнисинин бир бяндиндя охуйуруг:

 

Дцшяр бир эцн Алы йада

Рява билмяз рам ал йада,

Йа гаиб ол, рам ол, йа да

Олсун гейрят, ар азада (14,с.25).

 

Жыьалы эярайлы. Ашыг шеринин аз ишляк шяклидир. Тяк-тяк ашыгларын йарадыжылыьында юзцнц эюстярир. Бурада эярайлы шякли ясас эютцрцлцр, гафийя вя бюлэц эярайлыда олдуьу кими тякрарланыр. Жыьа мисралар арасына эирир, щярдян тяк мисрадан, щярдян дя ики мисрадан сонра верилир. Бязян дя цч мисрадан сонра жыьа верилир, дюрдцнжц мисра иля бянд тамамланыр. Мясялян, Ашыг Щцсейн Жаванда бу шякля цстцнлцк верилир:

 

Мящяббят сарайы учса

Гялб алышар, дил вай ейляр...

Кюнцл пярваз едиб учса,

Эязяр йарыны,

Вяфадырны,

Юз дидарны,

Тапмаса бил, вай ейляр.

 

Ашыг йарыны эюрмяся,

Сийащ теллярини щюрмяся,

Ачылан эцлцн дярмяся,

Эцл тюкцляр,

Яьйар эцляр.

Бел бцкцляр

Жиьа аьлар, тел вай ейляр.

 

Овчу итирся маралы,

Кясиляр сябри, гярары

Эязяр дцзц, эязяр йалы,

Цряк йанар,

Йарын анар,

Дярдин ганар,

Чямян сызлар, жюл вай ейляр. (11,с.44)

 

Саллама эярайлы. Бу шер шякли илк  дяфя  фолклоршцнас  П.Яфяндийев  тяряфиндян Молла Жцмянин шерляри ичярисиндян ашкар едилмишдир. Илк бахышда П.Яфяндийевин йаздыьы кими, саллама шякли жыьалы эярайлыйа бянзяйир. Лакин диггят йетирдикдя онлар арасында ясаслы фяргляр нязяря чарпыр. Башлыжа фярг шякли хцсусиййятдядир. Бир чох эярайлыларда жыьа бяндин сонунда эялир, дейилян фикри тамамлайыр, сонра ися ону жыьа иля бязяйир. Молла Жцмядя ися жыьа дюрд щежадан вя дюрд мисрадан ибарят олуб сонунжу мисра йериндя ишлянир, шеря эюзяллик вермякля, мянайа йени чалар эятирир, бянд ися ашиги истяйя йетирян эцжлц бир нягарат функсийасыны йериня йетирир:

 

Соналар кюлляря жума,

Сюзцм йетирдим тамама,

Дост гойнуна Молла Жума,

Голун салар,

Гурбан олар,

Буся алар,

Цз вай ейляр!.. (6,с.244).

Мцрвяти эярайлы. Эярайлынын ашыг поезийасында даща гядим типляриндян бир мцрвяти эярайлыдыр. Бу нцмунядя эярайлыйа мяхсус поетик структур тящриф едилир. Йалныз сяккиз щежа принсипи, икинжи вя дюрдцнжц мисраларын пяракяндя гафиряси сахланылыр. Эярайлы няфясчякмядян, бирняфяся сюйлянилдийиндян бязян она няфясчатмаз да дейилир. Мцхтялиф ашыгларын йарадыжылыьында юзцнц эюстярир. Мясялян, щямян шякилин Ашыг Бястидя беля бир нцмунясиня раст эялирик:

 

Сюйля, лойдянми эялирсян,

Йолларына гурбан олум!

Аьжынгылдан эцл дярдинми,

Ялляриня гурбан олум!

 

Дашбулагдан су ичдинми,

Дилляриня гурбан олум!

Бязянибми Тамангала

Чюлляриня гурбан олум!

 

Ачыбмы Маралчичяйи,

Эцлляриня гурбан олум!

Тяртярим ган-ган дейирми,

Селляриня гурбан олум!

 

Даьлара бащар эялибми

Илляриня гурбан олум! (11,с.71)

 

Эюрцндцйц кими, “гурбан олум” хитабынын мцхтялиф мисраларда тякрары шеря эюзяллик верир вя йени эярайлы типинин юзцнямяхсус структуруну формалашдырыр.

Мцхяммяс эярайлы. Эярайлынын мараглы типляриндян бири дя мцхяммяс эярайлыдыр. Бу эярайлы шякли нисбятян сонралар, он бир щежалы шер йарандыгдан, мцхяммяс шякли ашыг поезийасында ишляк мювге газандыгдан сонра мцхяммясин тясири иля мейдана эялмишдир. Поетик йарадыжылыгда йедди щежалы шерин, хцсусиля даща чох язизлямя мянасы дашыйан лайла вя аьыларын нягярат формасындан истифадя едилмишдир. Бир сыра щалларда эярайлынын биринжи бяндиня мяхсус поетик структур сындырылмыш, сонракы бяндлярин цч мисрасындан сонра нягарят верилмишдир:

Эедин дейин хан чобана,

Эялмясин бу ил Муьана,

Муьан батыб нащаг гана,

Апарды селляр Сараны,

Бир ала эюзлц баланы (11,с.45-46).

 

Дилдюнмяз эярайлы. Эярайлы шяклинин мараглы типляриндян бири дя дилдюнмяз эярайлыдыр. Мяншя етибары иля дилдюнмяз эярайлы иля дилдюнмяз тяжнисляр арасында мцяййян дяряжядя уйьун сяслярдян истифадя йахынлыьы вардыр. Лакин дилдюнмяз эярайлы сяс вя сюз комплексляриндян истифадянин даща язяли формасы кими диггяти жялб едир вя дилдюнмяз тяжнисин онун зямининдя
мейдана чыхдыьыны сюйлямяйя ясас верир.

Ашыг шериндя тяк-тяк устад ашыглар бу шякля мцражият етмишдир. Мясялян, Ашыг Ялясэяр йарадыжылыьында онун камил бир нцмунясиня раст эялирик:

 

Яхи, бийа, бийа, бегу

Бегу, бигоф, аьа, бах, бах.

Щяййи, щяээц, щаким сянсян,

Щяййя бах, бу баьа бах, бах.

 

Эюзцм саьы, сцбщ айаьы,

Эейяк аьы, эязяк баьы,

Щамы севиб бу сайаьы,

Гаймаьа, щям йаьа бах, бах.

 

Язиз айя, мцямайя,

Эяряк сайя бу мявайя,

Сябяб сянсян бу говгайя

Бюйцк Аьа, саьа, бах-бах (12,с.267).

 

Эюрцндцйц кими, бу эярайлыда аьызда дил щеч бир тяряфя дюнмцр, устад сяняткар сяс вя сюзлярдян мящарятля истифадя етмякля хцсуси сяняткарлыг нцмайиш етдирир.

Тцрк шеринин тядгигатчылары сяккиз щежалы бу шер типини эениш топлайыб няшр етмякля йанашы, йухарыда гейд едилдийи кими, ону варсаьы, сямаи, сяккизлик вя б. адлар алтында арашдырмалара жялб етмишляр. Бу сащядя Ф.Кюпрцлцзадя, П.Н.Боратав, М.Ф.Гырзыоьлу, Е.Башэюз, Щ.Диздароьлу, А.Тярзибашы, А.Ахундов, М.Ялийев вя башгалары дяйярли мцлащизяляр иряли сцрмцшляр. Тябии ки, бунларын бир гисми мцбащисяли олдуьу кими, ейни заманда эярайлынын йени-йени шякилляри барядя мялуматларла да зянэиндир. Апарылан мцшащидяляр эярайлынын халг арасында 20-йя гядяр типинин мювжуд олдуьуну эюстярир. Онлар ичярисиндя “Ялифлам эярайлы”, “Мцхяммяс эярайлы”, “Гайтарма эярайлы”, “Дцбейти эярайлы” вя башгаларыны эюстяря билирик (6,с.145-160).

Азярбайжан ашыг шериндя сяккиз щежалы поетик систем шякил мцхтялифликляр иля йанашы, юзцнямяхсус мяна вя мязмун эюзялликлярини ифадя етмяк бахымындан да тягдир олунмалыдыр. Ян инжя, кюйряк щисс вя дуйьулар, инсанын дахили алями, онун психоложи мягамларынын бцтюв лювщяляри бу шер шяклиндя поетик вя образлы ифадясини тапыр. Мясялян, Ниэарын ювладсызлыг дярдини якс етдирян эярайлыда олдуьу кими:

 

Нежя бахым ев-ешийя,

Йаралы кюнлцм цшцйя,

Тоз бцрцмцш бош бешийя,

Ширин лайла чалан йохдур (13,с.19).

 

Йахуд мяшугянин, севэилинин вяфасызлыьыны ифадя едян башга бир нцмуня дя буна йахшы мисалдыр:

 

Ай аьалар, ай газылар,

Йар йаман алдатды мяни.

Ял атдым йар ятяйиня

Йар, кянара атды мяни,

 

Тор атдым чешмим эюлцня,

Илишди сонам телиня,

Дцшдцм дилбилмяз ялиня,

Алды, ужуз сатды мяни.

 

Гурбаниди мяним адым,

Адям атады бунйадым,

Шеш атдым, чащар ойнадым,

Ахыр фяляк удду мяни. (18,с.41)

 

Бу типли эярайлыларын жошьун гящряманлыг, жянэавярлик вя вятянсевярлик дуйьуларыны ифадя едян нцмуняляри дя вардыр. Беля эярайлыларда йцксяк дюйцш рущу юзцнц эюстярир:

 

Щайду дялилярим, щайду,

Йерийин дцшмян цстцня

Щавадакы шащин кими

Тюкцлцн ал ган цстцня (13,с.140).

 

Эярайлылардакы естетик дцшцнжя милли кюкдян вя гайнаглардан сцзцлцб яхлаги дяйяря чевриляряк поетик дцзцмдя сыраланыр.

Эярайлыда естетик эюзялликлярин ящатя даиряси интящасыздыр. Онун бир чох диэяр мцщцм мязиййятляри иля йанашы, даща бир дяйяри ися сяккиз щежадан он бир щежалы шеря кечидин зяминини - щежа, гафийя, рядиф, еляжя дя сяс вя сюз системляриня ясасланан сяккиз вя онбирлик шерин дахили структуруну щазырлайыб ортайа гоймасыдыр.

Йедди щежадан сяккизлийя адлама бядии тяфяккцрдя ня гядяр бюйцк щадися идися, сяккиз щежадан он бирлийя кечид эениш дцшцнжя моделинин йаранмасы, бядии тяфяккцр щцдудларынын эенишлянмяси иди. Он бир щежалы шер бцтюв щисс вя дуйьу мягамларыны даща эениш лювщялярдя дярк вя ифадя етмяк имканы верди. О, халг шери дцзцмцндя юзцнц гошма ады иля танытды.

Гошма. Гошма, йухарыда гейд едилдийи кими, гошмаг мясдяриндян йаранмышдыр. Халг шери шякилляри сырасында М.Кашгарийя инансаг, X-XI ясрлярдян халг арасында ишляк шякиллярдян олмушдур. Шифащи дилдя “гошмаг”ын яски варианты олан “гушгу”, “гошгу” даща гядимлярдян халг арасында йайылмыш, еля бу эцн дашыдыьы мянаны ифадя етмишдир. “Гошгу дцзмяк” бир аз да мянфи мянада баша дцшцлян “гушгун гушмаг”ла ейни кюкдян тюрямишдир. Гошма  бцтцн бунларын тяфяккцрдя модернляшмиш йени формасыдыр. Эениш бядии имканлара, щяйаты дярк вя ифадя формаларынын мцхтялифлийиня эюря о, халг шериндя бюйцк ифадя имканларына малик олмушдур. Ашыг йарадыжылыьына да бурадан кечмишдир.

Гошманын ики типи мювжуддур. Кичик фяргляр ясасында о, ади вя чарпаз гафийяли гошмалара айрылыр. Эярайлыда олдуьу кими, ади гошманын биринжи бяндинин 1-3-жц мисралары сярбяст, 2-4-жц мисралары щямгафийя, сонракы бяндлярин 1-2-3-жц мисралары щямгафийя, 4-жц мисрасы ися биринжи бяндин сонунжу мисрасы иля щямгафийя олур. Чарпаз гафийяли гошмада ися биринжи бянд чарпаз гафийялянир - йяни 1-3, 2-4-жц мисралар щямгафийя олур. Сонракы бяндлярин гафийя системи ися ади гошмада олдуьу кими тякрарланыр. Гошма 11 щежадан, цч, беш, йедди, он бир, он цч, бязян дя он йедди бянддян ибарят олур.

Гошмада инсанын щисс вя дуйьулары йцксяк бядии ифадясини тапыр, онун дахили алями, харижи эюркями, тябият эюзялликляри вя с. вясф олунур. Молла Гасымын, Гурбанинин, Аббас Туфарганлынын, Ашыг Ялясэярин, Халтанлы Таьынын, Молла Жцмянин вя б. сяняткарларын йарадыжылыьында чох ишлянян шякиллярдян биридир. Ашыг йарадыжылыьында онун камил нцмуняляри вардыр. Мясялян, Ашыг Ялясэярдя:

 

  Ай арифляр, бу дцнйанын цзцндя,

Тязяжя ачылан эцлляр севинсин.

Бир яйри чалмалы, хумар эюзлцнцн,

Зцлфцнц даьыдан йелляр севинсин.

 

Эялсин бащар фясли, ачылсын йазлар,

Эюлляря тюкцлсцн аь губа газлар.

Бяйзадя оьланлар, ханзадя гызлар

Йар иля данышан дилляр севинсин!

 

Гурбанийям, мян севярям Нарынжы,

Йар-йар дейиб олдум ахыр зарынжы.

Алманы, щейваны, нары, турунжу,

Ял атыбан дярян ялляр севинсин! (18,с.43)

 

Гошма ашыг йарадыжылыьында ишляк шякиллярдян олуб демяк олар ки, устад сяняткарларын тез-тез мцражият етдийи шякиллярдяндир. Онун Аббас Туфарганлы йарадыжылыьында да камил нцмуняляри вардыр:

 

Ай жамаат, эялин тяриф еляйим,

Ня яжяб дцшцбдцр йери Дярбяндин.

Искяндяр ялиля олуб бяргярар,

Чякилибдир бцржц-бары, Дярбяндин.

 

Эялмиш идим, бу Дярбянддя галмаьа,

Бир тцляк тярлана ял узатмаьа,

Дцшмян юлдцрмяйя, гисас алмаьа,

Гочаг олур иэидляри Дярбяндин.

 

Дярбянд дедиклрри, баьчадыр,баьдыр,

Алт йаны дярйадыр, цст йаны даьдыр.

Аббас дейяр: яжяб мейявли чаьдыр

Хястяйя шяфадыр нары Дярбяндин (14,с.44)

 

Ашыг йарадыжылыьында гошма эениш вя мцхтялиф мязмун чеврясини ящатя етмиш, онун имканларындан истифадя едян сяняткарлар юзляринин мяняви-яхлаьи, фялсяфи-дидактик эюрцшлярини, юйцд, нясищят вя диэяр яхлаги дяйярляри онун васитясиля эениш йайа билмишляр.

Гошма гящряманлыг вя мящяббят дастанларында да истифадя едилян шер шякилляриндяндир. О, щям ана дилиндя йазан бир чох классик шаирлярин, щям дя мцасир шер йарадыжыларынын тез-тез мцражият етдийи шякиллярдяндир.

Гошманын нювляри. Гошма вя онун нювляри барядя фолклоршцнаслыгда мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. Мцяййян арашдырыжылар гошма принсипи иля йаранан бир сыра шякилляри устаднамя, вцжуднамя, жащаннамя, мцсибятнамя вя с. мцстягил шер шякли щесаб едирляр. Щятта айры-айры антолоэийалара да онлар беляжя дахил едилир. Шякли хцсусиййят етибариля гошмадан анжаг бяндляринин сайы иля фярглянян бу нцмунялярля гошма арасындакы уйьунлуг вя ейниликляр ясясан нязярдян йайыныр. Башга груп тядгигатчылар ися беля щесаб едирляр ки, гошма мязмун жящятдян дя рянэарянэ олуб мцхтялиф нювляря айрырыр. Устаднамя, вцжуднамя, жащаннамя вя с. гошма структуруну дашыйан он бир щежалы шер шякилляри йалныз гошманын нювляри щесаб едилмялидир. Юз гурулушуна вя поетик системиня эюря щямин нцмуняляр гошмайа мяхсус бцтцн хцсусиййятляри ящатя едир. Фярг йалныз мязмунда вя бяндлярин сайында нязяря чарпыр. Щям дя бир сыра устад ашыгларын фялсяфи-дидактик мязмунлу шерляри мящяббят дастанларынын яввялиндя вериляндя о устаднамя щесаб едилир, ашыг шерляри ичярисиндя ися гошма кими таныныр. Тябии ки, онларда ашыьын замана, дювря, ичтимаи щадисяляря мцнасибяти, дцнйаэюрцшц, габагжыл бахышлары якс олунур. Бцтцн дяйярляр ися щямин поетик нцмунялярдя мязмунда яксини таныр, гошмайа мяхсус яламятляр формал олараг горунуб сахланыр. Она эюря дя бу шер шякиллярини йалныз гошманын нювляри щесаб етмяк мцмкцндцр. Чцнки онлар формажа гошмадан йухарыда дейилдийи кими, йалныз бяндляринин сайы иля фярглянир, башга защири яламят фярги нязяря чарпмыр. Ясас фярг ися мязмунда юзцнц эюстярир. Еля буна эюря дя гошма мцхтялиф нювляря айрылыр. Гошмаларын бир нювц кими ян мяшщуру устаднамядир.

Устаднамя аьсаггал, бюйцк сюзц, бюйцйцн нясищяти, мяслящяти мянасында баша дцшцлмялидир. Адятян мящяббят дастанларынын яввялиндя цч устаднамя бир-биринин архасынжа верилир. Бу ися дастана форма йарашыьы верян, ону эюзялляшдирян, щадисяни тамашачыларын, динляйижинин, охужунун диггят мяркязиня чякян, бир аз да дастанда баш веряжяк ящвалатлардан габагжадан цстцюртцлц шякилдя сораг верян нцмунялярдир. Дастанын яввяллиндя верилян устаднамялярин щяр бириндя инсан фязилятляриндян, яхлаги дяйярлярдян сюз ачылыр.

Устаднамяляр ичтимаи-фялсяфи вя дидактик шерляр ясасында формалашыр. Онлар дейилдийи кими, айры-айрылыгда ашыг йарадыжылыьында мцстягил гошмалар кими йайылмышдыр. Мясялян, Аббас Туфарганлынын мящшур гошмасына нязяр салаг:

 

Ай щязярат, бир замана эялибди,

Ала гарьа шух тярланы бяйянмяз .

Оьуллар атаны, гызлар ананы,

Эялинляр дя гайнананы бяйянмяз.

 

… Адам вар, чюлляри эязяр эянащы

Адам вар, танымаз эюзял аллащы.

Адам вар ки, билмяз, о бисмиллащы,

Адам вар ки, йол-ярканы бяйянмяз.

 

Адам вар, доланар сящраны, дцзц,

Адам вар дюшцряр, эцли-нярэизи

Адам вар, эеймяйя тапаммаз бези,

Адам вар, ал эейяр, шалы бяйянмяз.

 

Адам вар, чох ишляр, ейляр ирада,

Адам вар, йетя билмяз мурада,

Адам вар ки, чюряк тапмаз дцнйада,

Адам вар, йаь йейяр, балы бяйянмяз.

 

Адам вар, дястиня верясян эцлляр

Адам вар, эюзцня чякясян милляр,

Туфарганлы Аббас башына кцлляр,

Ня эцня галмысан, гары бяйянмяз (14, с.24).

 

Гошманын бцтцн поетик хцсусиййятлярини юзцндя якс етдирян бу нцмуняляр мящяббят дастанларынын яввялиндя вериляндя устаднамя кими тягдим едилир, даща доьрусу, гошма репертуарда устаднамяйя чеврилир.

Устаднамялярин нясиллярин тярбийясиндя, милли-мяняви дяйяряримизин горунуб сахланмасында, фялсяфи-дидактик шерин халг арасында йайылмасында бюйцк ролу олмушдур. Бцтцн поетик гурулушу, гафийя вя бюлэц системи иля гошманын ейни олан устаднамя сонралар ашыг йарадыжылыьында мцстягил шер шякли кими йайылмышдыр.

Вцжуднамя. Гошма поетик системиня ясасланан, онун юлчцляриндя йаранан вя гошманын типи кими танынан шер шякилляриндян бири дя вцжуднамядир. Вцжуднамялярдя инсанын ана бятниндян башлайараг юмрцнцн сонуна гядярки, бязян дя ахирят дцнйасындакы щяйатынын ясас яламятляри юзцнц якс етдирир. Бу поетик моделдя дя гошмайа мяхсус бцтцн юлчц вя гялибляр эюзлянилир. Бяндлярин сайы бязян артыг олса да, цмуми мязмунда бир ибрятамизлик нязяря чарпыр.

Азярбайжан ашыг поезийасында бир сыра ашыгларын йарадыжылыьында вцжуднамяляря тясадцф едилир. Онун ян камил нцмунясиня Халтанлы Таьынын йарадыжылыьында раст эялирик:

Аби-атяш, хак-баддан жям олду,

Адям дярйасындан сораьа эялдим.

Шярин биятиндян, динин шяртиндян,

Ана вцжудунда йарпаьа эялдим.

 

Щагг мяни ейляди мцфти-анайа,

Эцзар етдим гейри-мещманханайа.

Сцзцлдцм гятрядян, дцшдцм арайа,

Ляпя чякди мяни гыраьа эялдим.

 

Гырх эцн галды о гятряляр дурулду,

Ики гырхымда рянэим тягайцр олду.

Цч гырхымда мяня мяляк буйрулду,

Дюрд гырхда ган идим галтаьа эялдим.

 

Беш гырха йетяндя верилди жаным,

Дамар, сцмцк, илик, ятди црйаным.

Алты гырхда зцщур етди сцбщаным,

Йедди гырхда кюкдян будаьа эялдим.

 

Кючцб о мянзилдян эялдим фянайа,

Мяня ад гойубан тутдулар дайя.

Дцшдцм нану-нямяк аби-щявайа,

Эязиб ялдян-яля, гужаьа эялдим.

 

Бир йашымда мяни щамы ешитди,

Ики йашда жисмим, юзцм бяркидим.

Цч йашында ятим, сцмцйцм битди,

Дюрд йашымда галхыб айаьа эялдим.

 

... Он доггуз йашымда сюйлядим, диндим,

Ийирми йашымда рийадан дюндцм.

Отуз тамам олду, щцняря миндим,

Гисасым кимдя вар, алмаьа эялдим.

 

Гырх йашына йетжяк газандым наны,

Сахлайыбан тямин етдим мещманы.

Ялли йашда ендим бир пилляканы,

Дцшцб эцн-эцндян ашаьы эялдим.

 

Алтмышда синисалым битирдим,

Саггалым аьарды, сюзцм итирдим.

Йетмишя йетяндя яса эютцрдцм,

Сюйкяйиб юзцмц дайаьа эялдим.

 

Сяксян йашындаса белим вармады,

Лахлайыб аьзымда дишим галмады.

Дохсана йетяндя эюзцм эюрмяди,

Гапыны тапмадым, ожаьа эялдим… (15,с.139-140).

Халг ичярисиндя вцжуднамяляр устад ашыгларын ады иля баьлы сюйлянмишдир. Аббас Туфарганлынын, Ашыг Валещин, Молла Жцмянин вя башгаларынын да йадда галан вцжуднамяляри вардыр.

Гошманын юлчц вя гялибляри ясасында йаранан башга бир шер шякли ися жащаннамядир. Жащаннамяляр шющрятли ашыглар тяряфиндян йарадылыр, бир юлкянин, обанын, мащалын тарихиня, йахуд обанын, юлкянин щяйатында баш верян мцщцм тарихи щадисянин, фактын хатырланмасына, дяйярляндирилмясиня, щямян дюврдя юлкядя тяряггинин, доланажаьын эедишиня вя с. щяср олунур. Жащаннанмялярдя ашыгларын баш вермиш бцтцн бу щадисяляря, ейни заманда вясф елядийи юлкя, оба, мащал вя эениш мянада дцнйа кими эютцрцлян бюйцк анлайышлара мцстягил мцнасибяти ифадя едилир. Ашыг Ялясэярин, Молла Жцмянин йарадыжылыьында жащаннамяляря тясадцф едилир. Жащаннамянин щярфи мянада вя эениш мязмунда йахшы нцмуняляри ися Халтанлы Таьынын йарадыжылыьында диггяти чякир. Онун “Дцнйа”, “Дцнйа щаггында”, “Дцнйанын” тярифи вя “Жяннятмякан Губа” адлы беш жащаннамяси мялумдур. Онлардан икисини фолклоршцнас А.Мирзя “Дцнйанын тярифи” ады алтында няср етмишдир. Щямин нцмунялярдян бириня нязяр салаг:

 

Нежя вилайятин мядщи дилимдя,

Яввяли Щяштярхан, мяшщури-жащан...

Жащанда мяшщурдур Шушанын мцлкц,

Йцк тутур бязирэан, ишляйир карван.

 

Эцлшяни сейр едян чякмяз яндишя,

Айнябянд евляри тамамян шцшя,

Гумуг, Гайтаг, Аьбил, бир дя Аьушя,

Ахтайла Даьыстан, щям Табасаран.

 

Табасаранын чющряси эур базары,

Дямиргапы Дярбянд дярйа кянары.

Гудйалын галасы онунла йары,

Бакыдыр мядяни дашыйыр Ширван.

 

Ширванын шющряти, ширин дили вар,

Шякинин манжылыг мядахили вар,

Салйанын алямя бялии Кцру вар,

Суда сяня гурур, илишир щейван.

 

Илишир щейванын язилир башы,

Щяр йердя сайылыр Эянжянин дашы.

Гарабаьын чайы, чюряйи, ашы,

Зцбтядцн яйан, эяляндя мещман (15, с. 115-116).

Ашыг йарадыжылыьында гошманын бцтцн бу кими нювляри иля йанашы, мцхтялиф типляри дя вардыр. Онлар ичярисиндя гошайарпаг гошманы, айаглы гошманы (буна гошма-мцстязад да дейилир), тякрар мисралы гошманы, додагдяймяз гошманы вя башгаларыны мисал эюстярмяк олар.

Гошайарпаг гошмайа ашыг шериндя аз-аз щалларда тясадцф едилир. Онун башлыжа хцсусиййяти щяр бир мисранын юз дахилиндя гафийялянмяси, чошьун поетик систем йаратмасыдыр. Мясялян, Ашыг Ряжябин бир гошмасы буна мисалдыр:

 

Бир яли сазлынын, ширин сюзлцнцн,

Бир хош авазлынын, эцляр цзлцнцн,

Бир губа газлынын, ала эюзлцнцн

Бир фитня-фетлинин дагы мяндядир (14, с. 29).

 

Эюрцндцйц кими, бурада щяр мисраны юз дахилиндя икийя айырыб парчаламаг да олур. Тяк-тяк тясадцф олунан бу шякил ися гошмайа хцсуси эюзяллик верир.

Гошма шяклинин мараглы бир типи дя айаглы гошмадыр. Айаглы гошмада щяр бяндин сонунда айаг эялир. Мясялян, Хястя Гасымда айаглы гошманын нцмуняси белядир:

 

Ики дярйа хош эюрцнмцр эюзцмя,

Ики гырх дюрд эялмяз ярин дизиня,

Хястя Гасым, бу шериня, сюзцня

Газы, молла, мцжтящидляр галды мат,

Тапмада кялмат (16, с. 17).

 

Тякрар мисралы гошмаларда яввялдя дейлян мисраларда бири, йахуд гошманын ики мисрасындан сонра арада эялян кичик юлчцлц бяндлярдя ейни мисра тякрар олунур. Мясялян, Молла Жцмядя белядир:

Достлуьун биллям,

Сян бизя эялсян,

Дярдиндян юллям

Сян бир эялсян.

 

Аьлайыб эцллям,

Эюз йашым силлям,

Гурбан кясиллям

Сян бизя эялсян (17, с. 23).

Додагдяймяз гошмада ися додагланан самитляр – б, п, м иштирак етмир. Халтанлы Тагы, Ашыг Алы, Ашыг Мящяммяд, Ашыг Шакирин вя Мирзя Билалын йарадыжылыьында она тясадцф едилир.

 

Йетишчяйин назлы йарын йанына,

Истяйир ки, гатсын ганын ганына.

Нашы сяййад эялся тярлан йанына,

Тез чашар хяйалы ща эяля-эяля (14, с. 49).

 

Гошма шер шякили щаггында тцрк халглары ичярисиндя тядгигат ишляри апарылмыш, онун мцхтялиф шякилляринин айры-айры адлар алтында мцхтялиф халгларда эениш йайылдыьы эюстярилмишдир. Бу бахымдан Я.Абидин тядгигатлары юз илкинлийи вя нязяри сявиййяси иля диггяти жялб едир (6, с. 57-58). Сонралар да бу истигамятли арашдырмалар давам етдирилмишдир.Я.Мирящмядов,Я.Елдарова, Ф.Гасымзадя, П.Яфяндийев, М.Щякимов, М.Иражоьлу вя башгалары бу барядя мцхтялиф фикирляр сюйлямишляр.

Тцрк тяригатчыларындан Ф.Кюрпцлзадянин, Р.Ааратын, рус шяргшцнаслырындан В.М.Жирмунски, Т.Ковалски, И.В.Стеблева вя башгалары гошма шер шякли, онун йаранмасы вя йайылмасы барядя мараглы мцлащизяляр иряли сцрмцшляр (2, с. 117-132).

Гошма шер шякиллинин даща бир нечя мцхтялиф типи барядя мцлащизяляр дя ортададыр гошма-шярги, гошма-тцркц, зянжирбянд (жыьалы гошма) (буна Щейдяри гошма да дейилир), «щярф цстц гошма» вя с.

Ашыг шериндя бу шяклин эениш имканлара малик олмасы иля йанашы, онун ашыг репертуарында даим апарыжы мювге тутдуьу, мцхтялиф ашыгларын тез-тез бу шякилдян истифадя етдикляри дя мялумдур.

Гошма ясасында шифащи поезийамызда 50-дян артыг шер нювц, шякли, типи йаралмышдыр ки, бу да онун эениш поетик имканлара малик олдуьуну, халг шеринин бядии-поетик вя сяняткарлыг жящятдян йени мярщяляйя йцксялмясиндя щялледижи рол ойнадыьыны эюстярир.

Ашыг поезийасында гошма ясасында йаранан шякиллярдян бири дя тяжнисдир.

Тяжнис шер шякили. Тяжнис ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдян ашыг шери шякилляри ичярисиндя юзцнц эюстярир. Тякжя Молла Гасымын, Йунис Имрянин йарадыжылыьында бу шяклин юзцнц мцстягил вя йеткин форма кими якс етдирмяси беля бир щягигяти тясдигляйир ки, ашыг йарадыжылыьынын щяля илк мярщялясиндя – ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя шер шякилляри, о жцмлядян гошма вя онун эениш йайылмыш тяжнис шякли мювжуд олмуш, юзцнцн илкин инкишаф мярщялясини кечирмишдир. Бир сыра тцрк тядгигатчылары, о жцмлядян Ф.Кюпрцлзадянин «тцрк саз шаирляри» щесаб етдийи сяняткарларын бир чоху халг шери шякилляриндян щяля ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя истифадя етмишляр. Бу дюврдя ашыг шери халг шери яняняси ясасында формалашма, онун бир сыра хцсусиййятлярини вя янянялярини гябул етмяк йолу иля инкишаф едиб йцксялмяйя башламышды. Онунла баьлы тядгигатларда мцбащися доьуран проблемлярдян бири халг шери цслубунда дцзцб-гошан сяняткарларла ашыг арасында бир учрум йарадылмасыдыр. Еля бу сябябдян дя ашыг йарадыжылыьынын тарихи ХЫЫЫ ясрдян дейил, ХВЫ ясрдян эютцрцлмцшдцр. О да дцшцндцрцжцдцр ки, ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя Ширванда халг шери цслубунда йазыб йарадан сяняткарлар ашыг йарадыжылыьы яняняси иля баьланыр, амма ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя сюз гошуб дцзян Йунис Имря бу йарадыжылыг чеврясиня бир сыра щалларда дахил едилмир. Яслиндя о, йашадыьы дюврдя халг шерини тякжя форма вя мязмун бахымындан йениляшдирмяди, ону тцрк дилинин ифадя имканлары фювгцня йцксялтди, эениш бир йарадыжылыг цслубунун ясасыны гойду.

Йунис Имря бу сащядя айрыжа бир мяктяб йаратды, халг шеринин мцкяммял формалары онун поезийасында юзцнцн йцксяк зирвясиня галхды, поетик камиллийя йетди. Ашигликля ашыглыг говшаьында чарпазлашма мярщяляси кечян ашыг йарадыжылыьынын сюйкяндийи мцщцм гайнаглардан бири дя Йунис Имрянин истифадя етдийи яняняляр иди. Фолклоршцнас И.Аббасов ХЫЫ-ХЫВ ясрлярдя халг шери цслубунда йазыб-йарадан сяняткарлардан бящс едяркян ютяри шякилдя бу мясяляйя тохунур: «Бу сяняткарлар халг шеринин нцмайяндяляри олсалар да онлары ашыг ядябиййатындан айырмаг мцмкцн дейилдир». Бу, чох дягиг мцшащидя иди. Тяяссцф ки, сонралар дюврцн тядгигатчылары  ашыг поезийасынын эенезиси иля баьлы мясялялярин юйрянилмясиндя щямин важиб мясяляйя диггят йетирмямишляр.

Шифащи  йарадыжылыг гайнаглары ичярисиндя ХЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя халг шери цслубунда йаранан шерляр илкин гайнаглар олмуш, яслиндя еля ашыг йарадыжылыьынын йаранмасында онлар фяал иштирак етмиш вя озан сяняти яняняляринин йени шякилдя реконструксийасыны шяртляндирмишляр. Йазылы ядябиййатда И.Щясяноьлу, Г.Бцрщаняддинин анадилли шерин ясасыны гоймасына мцщцм тясир эюстярян халг шери ейни заманда ХЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя ашыг йарадыжылыьынын бцнювря дашыны мцяййянляшдирмишдир. Бу эцн заман-заман инкишаф едиб йцксялян, йени-йени шякилляри тюряйян ашыг шери бизя беля бир узун заман щцдудунда эялиб чатмышдыр. Ясрлярля юлчцлян бу заман щцдуду ашыг шери шякиллярини мцкяммял  формайа салмыш, онларын гцдрятли йарадыжылыг янянялярини шяртляндирмишдир.

Шифащи дилдя он бир щежалы шерин тяжнис формасы щяля орта ясрлярдян башлайараг ишляк гялибя дцшмцшдцр. Мцряккяб гафийя системиня ясасланан тяжнисин силсиля шякилляри йаранмышдыр. Тядгигатчылар тяжниси бязян мцстягил нюв вя йа мцстягил шер шякли щесаб едирляр. Бу ися бир сыра щалларда онун гошма мяншяли хцсусиййятляринин диггятдян кянарда галмасына эятириб чыхарыр. Тяжнисин он бир щежалылыг, мисрадахили бюлэц, рядифлярдян истифадя йолу иля мянаны шиддятляндирмяк вя с. кими гошмайа мяхсус хцсусиййятляри нязярдян гачырылыр. Яслиндя, тяжнис гошманын жинас гафийяляр ясасында йаранан бир нювцдцр. Она эюря дя тяжнися мцстягил шер шякли кими дейил, гошманын жинас гафийяли нювц кими йанашмаг, онун шякли эюзялликляринин щяр биринин поетик юзцнямяхсуслугларыны юйрянмяк эярякдир.

Тяжнис охшар сяс вя сюз комплексляриндян гурулан поетик системдир. О, щям Азярбайжан дилинин зянэуляли сяс системиня ясасланан бюйцк поетик имканларындан, щям дя жинас сюзлярин зянэин мяна чаларларындан хябяр верир. Тяжнисин эюзяллийи тякжя онун жинас гафийяриндя дейил, ейни заманда мисра дахилиндя узун вя гыса паузаларында, тякрир вя рядифляриндя, охшар сяс вя сюз комплексляриндя, щягигятлярля зиддиййятлярин, мцяййянликлярля гейри-мцяййянликляринин гаршылашдырмасындадыр. Мясялян, Ашыг Ялясэярин бир тянжиси бу бахымдан нязяри даща чох жялб едир:

Ел йериди, йалгыз галдын сящрада

Чяк ястярин, чал чатыьын чата-чат.

Щяржайылар сяни салды ираьа –,

Щясрят ялин йар ялиня чата-чат.

 

Гышда даьлар ал эейиняр, йаз гара,

Саь дястинля аь каьыза йаз гара.

Ясяр йелляр, гящр ейляйяр йаз гара,

Дашар чайлар, эяляр дашлар чата-чат.

 

Ялясэярин хядди чыхды чал инди,

«Ще»йи «йе»йя, «дал»ы «ре»йя чал инди.

Щяржайынын кяллясиндян чал инди

Чал чянэялин, чяк жийярин чата-чат (12, с. 180).

 

Бурада инсаны валещ едян тякжя жинас гафийялярдян, сяс вя сюз комплексляриндян йаранан мяна эюзяллийи дейил, щям дя тябиятин рянэляринин, тязадлары, мцяййянлик вя гейри-мцяййянликляринин инсанын рущуну охшамасыдыр. Ашыг Ялясэяр гцдрятли бир сяняткар кими йаратдыьы поезийайа щяйатын юзцнц эятирир, ону инсан эюзц гаршысында жанландырыр, инсанын талейи иля баьлайыр, охшар сяс вя сюз эюзялликляринин симфонийасыны йаратмагла юз динляйижисинин психикасына тясир эюстярир, ону тяряннцм етдийи эюзяллийин аьушуна алыр, тябиятин фцсанкар мянзярясиндя инсанын цлви дуйьуларыны эюрцр, бу дуйьулары тябият эюзялликляри контекстиндя вясф еляйир:

 

Гейз ейляйяр, чян чякиляр даьлара,

Гящриндян елляри ай ейляр гыж-гыж.

Гаршы эялся щясрят чякян йар, йара

Аьлы чашар, гялби ай ейляр гыж-гыж (12, с. 179).

 

Тяжнис устад сяняткарлара айры-айры щяйат лювщяляринин ади инсан эюзцнцн сечмядийи мягамларыны, анларыны, щяйат щадисяляри вя фактларыны мяналандырыб ачмаьа, эюзяэюрцнмяз эюзялликляри адиляшдирмяйя имкан верян шер шяклидир. Бурада сяняткар тябият щадисяляриндян тутмуш, инсан гялбинин ян кювряк дуйьуларыны камалынын гцдрятиня вя илщамынын зювгцня табе етдиря билир, инсанын кюля, щцгугсуз щяйатынын юзцнц мяналандырыр, йер цзцнцн яшряфи, бцтцн эюзялликлярин йарадыжысы улу танрынын ян бюйцк ясяри олан инсанын талейини эюз юнцня эятирир, ону йцксяк дяйярляндирир. Гурбани бу эюзяллийи бцтцн бядии чаларларында дуйур вя беля ифадя едир:

Башына дюндцйцм, ай гяшянэ пяри,

Адятдир, дярярляр йаз бянювшяни.

Аь назик ялинля бир дястя баьла,

Тяр бухаг алтындан дцз бянювшяни.

 

Танры сяни хош жамала йетирмиш,

Сяни эюрян ашиг яглин итирмиш.

Мяляклярми дярмиш, эюйдян эятирмиш,

Щейф ки, дярибляр аз бянювшяни.

 

Гурбани дер: кюнлцм бундан сайрыдыр,

Ня етмишям, йарым мяндян айрыдыр?

Айрылыгмы чякиб бойну яйридир,

Щеч йердя эюрмядим, дцз бянювшяни (18, с. 59).

 

Тябиятля инсан талейинин бундан гцдрятли гаршылышдырылмасы мцмкцн дейилдир. Гурбани инсанын дярди, щясряти, кядяри иля тябиятин эюзяллийини йан-йана гойур, бянювшяни инсаниляшдырыр, онунла щямдярд олдуьуну дцнйайа жар едир. Демяк, бязян тяжнис щаггында иряли сцрцлян биртяряфли фикирлярля разылашмаг мцмкцн олмур ки, тяжнис шердя йалныз сюз ойуну, охшар сяс вя сюз эюзялликляринин хаотик рянэарянэлийидир. Яксиня, тяжнисин охшар сяс вя сюз комплексляринин мяжмуунда дярин мязмун, мяна, естетик эюзялликляр мянзяряси йарадан, инсан гялбиня эюзялликляр вя зяриф дуйьулар тялгин еляйян бир шякил олмасы нязяри даща чох жялб едир. Щям дя бу эюзялликляр тяжнисин тяк бир формасында дейил, зянжирвари шякилдя йайылыб ашыг шериня сяпялянян бир-бириндян ойнаг, ащянэли, ритимли шякиллярини ящатя едир. Ашыг йарадыжылыьында ися онларын сайы ийирмидян артыгдыр. Бунлар ичярисиндя ашаьыдакы шякилляря даща тез-тез тясадцф едилир.

Додагдяймяз тяжнисляр. Тяжнисин бу типи додагланмайан б-п-м самитляринин иштиракы олмадан йараныр. Тяк-тяк ашыглар щямин шякилдян истифадя етмишляр. Додагдяймяз тяжнисин ян йахшы нцмунялярини Ашыг Ялясэяр йаратмышдыр. Онун «А йаьа-йаьа», «Ай ейляр гыж-гыж», «Чата-чат», «Нарын цз», «Сини-син» кими додагдяймяз тяжнисляри вардыр. Ашыг Щцсейн Бозалганлы, Молла Жцмя, Халтанлы Таьы да бу шерин бир нечя нцмунясини йаратмышдыр. Додагдяймяз тяжнисляр дя онун башга типляри кими, ашыьа сюзцн бядии имканларындан истифадя етмякля юз мящарятини нцмайиш етдирмяк имканы верир. Онун сяняткарлыг сявиййясини мцяййян едир:

Эялди йаз айлары, щясрят чякяр хак,

Дейяр: - Нейсан эяля а йаьа-йаьа.

Лянят шейтана – де, шяр ишдян ял чяк,

Шейтан сяни салар айаг-айаьа.

 

Сяййад дярйаларда алар жянэ яля,

Щясрят чякяр: чискин эяля, чян эяля,

Язайыл синяни чякяр чянэяля,

Гяссаб гяшш еляйяр, ай аьа, аьа.

 

Кечян зянжяр эяр еркякди, эяр диши,

Дялляк чаьыр, чякдирясян эяр диши!

Гязанын гядяри, чярхин эярдиши,

Сярсяри тез салар айаьа, айаьа.

 

Ялясэярдян чякилирсян о йана,

Эизлин сиррин нащаг салдын яйана.

Чыраьын ки, илащидян а йана,

Ещтийажын няди а йаьа, йаьа!? (12, с. 178).

 

Ашыг шериндя сяняткарлыг нцмуняси кими нцмайиш етдирилян додагдяймяз тяжнис бир чох ашыгларын апардыглары мяжлислярдя даим бюйцк марагла гаршыланмышдыр. Мцхтялиф сяслярин иштирак етмядийи, йахуд анжаг айры-айры сясляр цстя гурулан тяжнисляр дилин ежазкар фонетик эюзялликлярини юйрянмяк бахымындан ящямиййятли олуб мцхтялиф типлидир. Тякжя Молла Жцмянин йарадыжылыьында онларын сайы отуздан йухарыдыр.

АЙАГЛЫ ТЯЖНИС. Айаглы тяжнис айаглы гошма йарадыжылыьы йолу иля тюряйир. Щяр бяндин сонуна айаг ялавя едилир. Мязмуну, рущу етибариля жянэавярлик, гящряманлыг ящвалы ашылайыр. Сюйлянилдийиня эюря, айаглы тяжниси ашыглар дейишмядян габаг щярбя-зорбанын яввялиндя охумагла мцсащибиня сярт мювге нцмайиш етдирмяк мягсяди эцдярдиляр. Устад сяняткарларын йарадыжылыьында бу шер шякли юзцнц даща тез-тез эюзтярир:

 

…Ашыг эяряк бу мейданда бир гала,

Ешг одуну бир ятякля, бир гала!

Ялясэярди Хейбяр кими бир гала,

Бажара билмязсян дур йериндя кяс,

Данышма ябяс (12, с. 189).

 

Бу тип тяжнислярин йаранмасындакы шякли форма гошмадан эютцрцлмцшдцр. Устад ашыглар ону айаглы гошма структуруну тятбиг етмяк йолу иля йаратмышлар. Ашыг шериндя аз-аз йаранса да о, щюкм, гятиййят билдирян шякил кими эениш йайылмышдыр.

ЯВВЯЛ-АХЫР ТЯЖНИС. Бу шякил мцяййян щярф цстцндя йаранан тяжнис формасыдыр. Ясасян ХХ яср ашыг поезийасында юзцнц эюстярир. Щям форма, щям дя мязмун щяр бир бянддя эюзлянилир, поетик тялябляря хялял эятирилмядян щяр мисра ейни щярфля башлайыр, щямян щярфля дя баша чатыр. Бу, дилин сяс вя сюз имканларындан истифадя мящарятини якс етдирмяйя хидмят етмишдир. «Яввял – ахыр» тяжнисин ян йахшы нцмуняляринин йарадыжыларындан бири Молла Жцмядир. Ашыьын «З» сяси иля башлайыб гуртаран беля тяжнисляриндян бир парчайа диггят йетиряк:

 

Завал йохдур, сяня юрдяк, сяня газ,

Заман кечир, йаз щовузунда йцз ща йцз.

Зянбур авазына дюнцбдцр аваз,

Зийаным вар, чяк боьазым йцз ща йцз (17,с. 185).

 

Бу типли тяжнисляр дейишмя, сюз эцляшдирмя заманы ясасян бядащятян дейилмиш вя узун илляр халгын йаддашында йашамышдыр. Шер шякли инсанда дярин билик, щазыржаваблыг, бядащятян сюз демя мящарятини артырмыш, онун дцшцнмя имканларыны эенишляндирмишдир. Цмумиликдя тяжнисин ашыг шериндя бу типли он алтыдан артыг шяклиня тясадцф едилир ки, бунларын да бир чоху щяля тядгиг олунмамышдыр. Ашыглар сюздян истифадя мящарятини нцмайиш етдирмяк, даща дярин мяналары ифадя етмяк цчцн даим бу шякля мцражият етмиш, еля щямин мягсядля дя заман-заман йени-йени тяжнис шякилляри йаратмышлар.

ЖЫЬАЛЫ ТЯЖНИС. Бу шякил тяжнисин даща чох йайылмыш типидир. Беля тяжнис шякли щяр бяндин ики мисрасындан сонра арайа дюрд кичик щежалы жыьа ялавя етмяк йолу иля йараныр. Жыьа юзц дя жинас гафийя ясасында дцзялмяли вя бянддяки цмуми мянанын тамамланмасына хидмят етмялидир. Хястя Гасымын, Ашыг Щцсейнин, Ашыг Ялясэярин беля тяжнисляри дилдя даща мяшщурдур. Ашыг Ялясьярин жыьалы тяжнисиндян бир парчайа диггят йетиряк:

 

Ай бимцрвят щясрятини чякмякдян,

Илляр иля хястя дцшдцм баша-баш.

 

Мян ашыьам баша-баш,

Оху дярсин баша-баш.

Ешгиндян сямяндярям,

Ода йандым баша-баша.

 

Жан дейяня жан деэинян мярдана

Баш гайанын гой йолунда баша-баш (12, с. 185).

 

Сюзцн поетик имканларындан истифадя мящаряти эюз габаьындадыр. Эюрцндцйц кими, тяжнисин ичярисиндян сечилмиш бир бянд яслиндя ики йеря бюлцнмцш вя арайа жыьа ялавя едилмишдир. Бурада жыьа вясф олунан цлви бир дуйьуну няйинки парчалайыр, ону ани олараг лянэидир, арайа ялавя етдийи жыьа иля тяжнисдяки баш мянаны шиддятляндирир, онун тамамланмасына, даща эениш мяна чаларларынын цзя чыхмасына имкан йарадыр. Сяккиз мисра дахилиндя беш дяфя тякрарланан «баша-баш» сюзц щяр йердя бир мянанын дольунлуьуна хидмят едир. Бяндин яввялиндя илляр иля севэилисинин щясрятини чякмякдян хястя дцшмя щалыны бяйан едян ашыг бяндин сонунда хястя дцшмясиня тяяссцфлянмир. Йолунда баш гойан севэилиси цчцн баш гоймаьа щазыр олдуьуну, бир лирик мян кими севэилиси йолунда щяр жцр жяфалара дюзмяк истядийини билдирир.

Защирян тяжнисин бцтцн типляри сюзцн поетик эюзялликлярини нцмайиш етдирян шер шякилляри кими нязяря чарпыр. Лакин диггят йетирдикдя мялум олур ки, тяжнис шякилляри ейни заманда даща дярин мяна йцкляринин апарыжысы кими милли културоложи дцшцнжянин нясиллярарасы дашыйыжысыдыр.

АШЫГ ШЕРИНИН БАШГА ШЯКИЛЛЯРИ. Ашыг шериндя онбир щежалы шерин тюрядижиси щесаб едилян гошма даща бир сыра башга шякиллярин, формаларын вя гошма типляринин да йарадыжысыдыр. Он бир щежалы шерин бцтцн шякилляри гошма зямининя ясасланмагла йени шякли эюзялликляр ифадя едир. Бязи щалларда гошма юлчцляриня ясасланмагла йаранан йени тип юзц дя мцяййян шякилляря парчаланыр. Беля шякиллярдян бири дейишмядир.

Дейишмя тюряниш етибары иля йени шякил дейилдир. О, драматик янянянин дярин гатларындан сцзцлцб эялян диалог формасындан баш алмыш, епик янянядя йени йарадыжылыг мярщяляси кечирмишдир. Онун драматик вя епик тяфяккцрдя модерин гялибляри мювжуддур. Мясялян:

 

«- Газдарым, газдарым!

- Бяли!

- Эялин!

- Нейчин?

- Ахшам дцшцр.

- Нолар?...»,

- Гурдлар сизи йейяр…

Бу мцкяммял бир диалогун нцмунясидир.

Аналожи форманы «Китаби-Дядя Горгуд»да да эюрцрцк:

«Бяри эял сяня, аьам Газан!

Дяниз киби гаралыб, эялян нядир?

Од киби ишылдайыб, илдуз кими парлайуб,

                                                  эялян нядир?...»

Газан айдыр:

Бяри эял сяня, арсланым, оьул!

Гара дяниз кими дальаланыб эялян

                                                  дцшмян гошунудур!

Эцн кими ишылдайыб эялян

Дцшмянин башындакы ишыьыдыр…» (13,с.80).

Лирик янянядя дейишмя тякамцл мярщяляси кечмиш вя мцхтялифтиплилик йаратмышдыр. Бцтцн бу яски формалар ися ашыг йарадыжылыьында мцкяммял шякля дцшмцшдцр. Онлардан бири, ашиьын мяшугяси иля сющбятини нязмя чякмясидир. Бурадакы мягам даща инжядир. Ашыг илк юнжя севэилиси иля диалогуну йаддаша кючцрцр, сонра ися «дедим-деди» формасында поетик дцшцнжяйя чевирир. Бу шерин ян йетэин нцмуняляриня щяля Гурбанинин йарадыжылыьында раст эялирик:

 

Дедим: Дилбяр, эетмя бир дя данышаг,

Деди: Сюзцн йохду, бящаняди бу!

Дедим: Бир нязяр гыл ашиг щалына,

Деди: Яжяб дяли, диваняди бу.

 

Дедим: Ей вай, щалым йаман олубду,

Деди: Гямдян белин каман олубдур.

Дедим: Валлащ синям мейдан олубду,

Деди: Мян билмярям, хязаняди бу.

 

Дедим: Гой эюзцмя, гыврым теллярин,

Деди: Лазым дейил, вящши эцллярин.

Дедим: Сян бизимсян, биз дя еллярин,

Деди: Ябяс сюздц, яфсаняди бу.

 

Дедим: Сяня ашиг олан жан буду,

Деди: Сянин ешгин ахан бир суду.

Дедим: Жаван юмрцм чцрцйцб оду,

Деди: Оду сюнян кцлханяди бу.

 

Дедим: Гурбанийям, йарын адына,

Деди: Еля сянсян дцшян йадыма.

Дедим: Мян ща йандым, ешгин одуна,

Деди: Шама йанан, пярваняди бу (18, с. 48-49).

 

Ашыг йарадыжылыьынын сонракы мярщялясиндя дя ашыглар бу формадан истифадя едяряк йадда галан поетик нцмуняляр йаратмышлар. Эярайлы цстцндя йаранан дейишмяляр дя вардыр.

Ашыг поезийасында дейишмянин поетик жящятдян даща дольун башга бир шякли дя эцллц гафийядир. Бязян ону гошма ады алтында да верирляр. Бу шякилдя ашыг тяк мяшугяси иля дейил, цмумиййятля нязяриндя тутдуьу инсанларла юз бахышларыны мцгайися едир вя ону дейишмяйя салыр:

 

Дедим: Гулаж нядир? – Деди: Голумду.

Дедим: Угаз нядир? Деди: Йолумду.

Дедим: Ямращ кимдир? Деди: Гулумду.

Дедим: Эялсян эедяк? Сюйляди: Йох, йох».

 

Дейишмянин башга бир типи ися ашыгларын устад-шаэирд яняняляри, мяжлис щяйаты иля баьлыдыр. Бу барядя аз йазылмамышдыр. Бязи тядгигатчылар ону цч-дюрд, башгалары ися беш мярщяляли шер шякли кими тягдим етмишляр. Яслиндя ися дейишмяляр устад ашыглар арасында сяняткарлыг имканларыны сынаьа чякмяк, биликляри нцмайиш етдирмяк, мцяййян мцбащисяйя сон гоймаг, ашыглыьына лайиглик дяряжясини мцяййянляшдирмяк мягсяди дашымышдыр. Бязян мцяййян мясяляляр ятрафында мярж едиб ашыглары дейишдирмяк яняняси дя олмушдур.

Дейишмя формалары цмумиликдя мцхтялиф олмушдур. Биринжиси, ашыгын юзц, кюнлцндя тутдуьу хяйали образ вя йа севэилиси, йахуд яли йетмядийи бир адамла дейишмясидир. Беля нцмуняляря мящяббят дастанларында, Молла Жцмянин вя б. ашыгларын йарадыжылыьында тясадцф олунур. Икинжи тип дейишмя ися щансыса сяняткара, ашигя бир нечя бянд гыфылбянд йоллайыб онлара жаваб истямякдир. Бу, щям шифащи, щям дя йазылы йолла едилир. П.Яфяндийев йазыр ки, бу типли нцмуняляр ясасян йазылы ядябиййатдан шифащи поезийайа кечмишдир. Мцяллиф онун илк нцмуняляринин Г.Бцрщаняддин, Хятаи, Ямани, М.П.Вагиф вя башгаларынын йарадыжылыьында эениш йайылдыьыны эюстярир (6, с. 248). Щямян йарадыжылыг янянясини тамамиля яксиня инкишаф едян – шифащи поезийадан эялмя кими дя гябул етмяк олар. Чцнки ашыг шери шякилляринин йарадыжылыг мярщяляси ХВЫ ясрдян башламыш, ХВЫЫ-ХВЫЫЫ ясрляр ися интибащ дюврц кими ашыг йарадыжылыьынын бир чох шякли эюзялликляри шифащи репертуарда йашадыгдан сонра унудулуб эетмишдир. Йазылы поезийа ися бир мцддятдян сонра шифащи дцшцнжядя ади чякилян шякилляри бярпа едя билярди. Дейишмянин цчцнжц типи ися мяжлислярдя, йыьнагларда ики ашыгын бир-бирини дейишмяйя дявят етмясидир. Беля дейишмяляр ашыг йарадыжылыьында эениш йайылмышдыр вя ясасян ашаьыдакы мярщялялярдян ибарят олур.

Биринжиси, тяриф вя йа шябядя мярщялясидир. Мяжлис апаран ашыга сющбятин ширин йериндя суал верирляр ки, «Устад, филан ашыьы таныйырсанмы?» Ашыг чалдыьы щаваны, охудуьу сюзц тамамлайыб сябрля йеня бир-ики щаважатла мяжлиси яйляндирдикдян сонра верилян суала жаваб верир, ады чякилян сяняткары таныйыб-танымадыьыны сюйляйир. Сонра щямян ашыьа ряьбяти варса ону тяриф еляйир, ядябиндян-ярканындан, сяняткарлыьындан сюз ачыр. Ахырда да онун бир сюзцнц, йахуд чальысыны чалыб ещтирамыны билдирир. Икинжи щалда ися ашыг ады чякиляни шябядяйя гойур, онун сяняткар олмадыьыны дейиб сюзцнц, чальысыны йаманлайыр. Мяжлис апаран биляндя ки, щаман адам мяжлисдядир, бир аз ещтийатлы тярпянир, сюзцня-сющбятиня сярщяд гойур. Бязян щямян тяриф елядийи ашыгы мяжлися чаьырыр, бязян дя яксиня олур. Тяриф едилян вя йа шябядяйя гойлан ашыг сазы дюшцня басыб мяжлися юзц чыхыр, мяжлис апараны дейишмяйя чаьырыр. Бир сыра щалларда ися гаршы тяряф ящвалаты сонрадан ешидир, ону дейишмяйя дявят едир.

«Дявят» адланан икинжи мярщялядя ядяб-яркан гайдаларыны эюзлямяк, нащаг сюз данышмаг, башгасынын гейбятини гырмаьын йахшы иш олмадыьы хатырланмагла тяряфляр диалога дявят олунур. Бир-биринин дявятини алан сяняткарлар мяжлисдя цз-цзя дайаныб юзлярини тягдим едирляр. Щюрмят яламяти олараг бязян салам-кяламдан сонра бири диэярини мяжлис ящлиня тягдим едир, онун кимлийи барядя мялумат верир. Бязян бу мялуматлар атмажалы, бязян дя щюрмятли-иззятли тягдиматлар олур. Сонра саз щаваларынын нцмайиши башлайыр. Буна ашыглар «Устад ифачылыьы» мярщяляси дейярдиляр. Щяр ики тяряф юзцнцн устад сяняткар олдуьуну билдирмяк цчцн йедди саз щавасы чалмагла мяжлис цзвляринин ряьбятини газанмалы иди. Бурада ким даща чох альыш газансайды нювбяти мярщялядя сюзц яввял о демялийди.

Дейишмянин дюрдцнжц мярщяляси щярбя-зорбасыдыр. Бу мярщяля ашыгларын юз тяряфи-мцгабилляриня психоложи тясир эюстяриб мейданда мяьлуб олажагларына яминлик нцмайиш етдирмяляри кими нязяря чарпыр. Щяр ики тяряф бир-бириня щярбя-зорба эялиб юзцнц биабырчылыгдан гуртармаьы, еля бу башдан мейданы тярк етмяйи мяслящят эюрярди. Лакин щеч бири диэярини ешитмяйиб мяжлиси давам етдирярди.

Бешинжи мярщяля суал-жаваб, билик нцмайиши мярщялясидир. Бурада ясасян дини эюрцшляря, ислами дяйярляря бяляд олма, ашыьын щазыржаваблыьы, дцнйаэюрцшц, ашыг сянятинин классик яняняляриня йийялянмя мящаряти нцмайиш етдирилярди. Бу мярщялядя гыфылбяндлярдян даща чох истифадя едилярди. Мясялян:

 

Суал:

О няйди ки, зяррясиндян ай олду?

О няйди ки, гятрясиндян чай олду?

О няйди ки, бу дцнйада щей олду?

О ким иди, она гябир газар щей?

 

Жаваб:

О эцн иди зяррясиндян ай олду,

О цмманды, гятрясиндян чай олду.

Хызыр иди, бу дцнйада щей олду,

Жябрайылдыр, она гябир газар щей!

Бундан сонра ися ашыглар бир-бирини мцхтялиф шер шякилляри, башга гыфылбянд вя баьламаларла имтащана чякярдиляр.

Дейишмянин сонунжу, алтынжы мярщяляси сазбянд – мяьлуб едилян ашыьын сазынын ялиндян алыныб мяжлисдян чыхарылмасы иди. Бу, мяжлисин чятин, мцряккяб, бир аз да эярэин мярщяляси щесаб едилир. Бир сыра щалларда мяьлуб тяряф яввялжядян зяифлийини щисс едиб мяжлиси юзц тярк едярди, бязян гаршы тяряфи юзцня устад щесаб едиб иши хошлугла йола веряр, ширин дили ишя салыб мяьлубиййяти етираф едярдиляр. Бязян ися мяьлуб олан ашыьын сазыны ялиндян алдыгдан сонра мяжлис апармаг она йасаг едиляр, ашыг устад сяняткар йанына шаэирдлийя эюндярилярди.

Азярбайжан ашыг поезийасында дейишмянин дяйярли нцмуняляри вардыр. Онлар ичярисиндя «Лязэи Ящмядля Молла Гасымын дейишмяси» даща мяшщурдур. Йери эялмишкян демяк лазымдыр ки, бу дейишмя узун мцддят Хястя Гасымын ады иля верилмишдир. Фактын дягигляшдирилмяси ися бир сыра йени проблемляри эцндямя эятирмишдир.

Бцтцн башга дейишмялярдя олдуьу кими, бурада да Молла Гасымла Лязэи Ящмяд бир-бирини баьламаг цчцн гыфылбянддян истифадя едирляр.

Молла Гасым:

Лязэи Ящмяд, щеч вясфиндян доймазлар,

О нядир ки, эютцрярляр, гоймазлар.

Кимлярдир ки, мязары йох, йумазлар,

Бу ня гонщагондур, бу ня кючщакюч?

 

Лязэи Ящмяд:

Молла Гасым, щеч вясфиндян доймазлар,

О, юлцдцр, эютцрярляр, гоймазлар.

Зярдцштлярдир, юлцлярин йумазлар,

Дцнйа гонщагондур, юлцм кючщакюч.

 

Эюрцндцйц кими, дейишмя ашыгдан щазыржаваблыгла йанаша, дярин билик, мялумат тяляб едян шер шякилляриндяндир. Дейишмянин мязмуну кими, структуру да онун ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя йарандыьыны ещтимал етмяйя, дейишмянин Хястя Гасымла дейил Молла Гасымла Лязэи Ящмяд арасында сюйляндийини эцман етмяйя ясас верир.

Ашыг Алынын, Ашыг Ялясэярин, Халтанлы Таьынын, Ашыг Ряжябин Молла Жцмянин вя башга ашыгларын йарадыжылыьында беля нцмуняляря тез-тез тясадцф едилир. Ашыг Щцсейнин Ашыг Ялясэярля дейишмяси щяр ики сяняткарын синли вахтларында дцшдцкляри вязиййяти мязяли бир шякилдя, зарафатла бир-бириня сюйлядиклярини эюстярир.

Ашыг Ялясэяр:

Щяржайынын, дилбилмязин ужундан,

Дюня-дюня мян зийана дцшмцшям

Доймаг олмаз эюзяллярин бойундан,

Пярваня тяк йана-йана дцшмцшям.

 

Ашыг Щцсейн:

Гырхлар пири юзц вериб дярсими,

Шаир жярэясиндя сана дцшмцшям,

Ариф мяжлисиндя, алим йанында

Нечя дяфя имтащана дцшмцшям.

 

Ашыг Ялясэяр:

Дювлятим чох олду, гыймадым пула,

Кор олду эюзлярим, йанашдым дула,

Ня юлцр, ня итир, жаным гуртула

Мяжнун тяки бийабана дцшмцшям.

 

Ашыг Щцсейн:

Бир заман ялимдя зил, дям саз олду,

Эюзялляр мянимля цзбяцз олду.

Суйум артыг эялди, тозщатоз олду,

Инди ися йумшалыб уна дюнмцшям.

 

Ашыг Ялясэяр:

Ялясэяр кечибди намус, арындан,

Алям йата билмяз ащу-зарындан.

Бошасам, горхурам оьланларымдан,

Бошайа билмирям, гана дцшмцшям (12,с.251)

 

Мцражият, хитаб, мязмун вя мяна чаларларына эюря дейишмяляр эениш вя рянэарянэдир. Онларын бцтцн бу хцсусиййятляр бахымындан айрыжа юйрянилмясиня шцбщясиз ки, ещтийаж вардыр.

МЦХЯММЯС. Щяр мисрасы он алты щежадан, щяр бянди беш мисрадан ибарят шер шяклиня мцхяммяс дейилир. Бу шякил ашыг поезийасында эениш йайылмышдыр. Щям орта яср, щям дя сонракы дюврцн ашыглары ондан эениш истифадя етмишляр. Мцхяммяси бязян классик поезийадан эялмя щесаб едянляр дя вардыр. Лакин ашыг шериня бизжя бу, халг поезийасындан эялмиш, орта ясрлярдя ондан мцкяммял шякилдя истифадя олунмушдур. Мцхяммясин дя бир нечя типии вардыр. Лакин ашыгларын ян чох истифадя етдийи мцхяммяс шяклинин юзц, онун жыьалы, зянжирвари, айаглы шякилляридир.

Мцхяммяслярин мцхтялиф формаларындан сону хошбяхтликля баша чатан дастанларда дуваггапма кими истифадя едилир. Дуваггапма мцстягил шер шякли дейилдир. Ойнаг ритми, шух вязни, инсанларда хош овгат йаратма хцсусиййятиня эюря дастанларын ахырында уьур арзулайан, инсанлара хошбяхтлик эятирян бир шер шякли кими мцхяммясдян истифадя етмишляр. Бир чох ашыглар тойлары да мцхяммяс щавасы цстцндя охудуглары щямян шер шякилляри иля тамамлайырлар.

Мцхяммяс яслиндя 16 щежалыдыр. Ашыглар ону ики йеря бюлцб охуйурлар. Бязян бяндлярин сайы чох олур. Ашыг шериндя бу формадан тез-тез истифадя олунур. Мясялян, Хяййат Мирзянин «Ойнайыр» мцхяммясиня диггят йетиряк:

 

Ай гонаг, бир бяри бах,

Эюр нежя дилбяр ойнайыр.

Эцл зяриф дястя дяриб

Дястиндя эцлляр ойнайыр.

Назиля аь цзцня

Дцзцбдцр телляр, ойнайыр,

Сясиня, щявясиня

Жар чякиб елляр ойнайыр.

 

Бу хына, яряб хына

Эюр ня йахыб ялляриня.

Мярдана дал эярдяня,

Нахыш дцзцб телляриня.

Бу кямяр, эцмцш кямяр,

Гуршайыбдыр белляриня,

Бу вахтда аь отагда

Гойуб самавар ойнайыр… (14, с. 153-154).

 

Гурбани, Аббас Туфарганлы, Хястя Гасым кими, Ашыг Ялясэяр дя мцхяммясин камил нцмунялярини йаратмышлар.

ЖЫЬАЛЫ МЦХЯММЯС мцхяммясин эениш йайылмыш шякилляриндян биридир. Жыьалы мцхяммясдя жыьа бязян икинжи, вя йа цчцнжц мисрадан, тяк-тяк щалларда ися бяндлярдян сонра эялир. Бязян беля мцхяммяся йанлыш олараг, айаглы мцхяммяс дя дейирляр. Айаглы мцхяммяслярдя айаг щяр бяндин сонунда жями бир гырыг мисрадан ибарят олур. Жыьа да айаг кими мцхяммяся шякли эюзяллик верир, онун щяр бяндиндя дейилян фикрин тамамланмасына, йахуд айдынлашдырылмасына хидмят едир. Молла Жцмядян бир нцмуняйя диггят йетиряк:

 

Зинданда гойуб бцлбцлц, вермя гюнчяни харя,

Вясфин йазылыб, йер цзцндя охунур баб-баб,

Эизли сирлярини анлайыбдыр бир нечя ящбаб,

Говрулмаз баьрым кими, од цстя кябаб,

Ай дили ширин, ляби шяккяр, дящани гяндаб,

Аллащы севярсян, даныш эюрцм бир нечя жаваб.

Жавабын хошдур,

Гяфясдя гушдур,

Жиэярин дашдыр,

Эюзлярин йашдыр,

Ешгин аташдыр (17, с. 275).

 

Молла Жцмя йарадыжылыьында мцхяммясин бир-бириндян фяргли даща бир нечя типи вардыр ки, онлары арашдырмаг эярякдир.

ДИВАНИ. Ашыг поезийасында тез-тез раст эялдийимиз шякиллярдян бири дя диванидир. Дивани 15 щежалы олур. Щяр бянди дюрд мисрадан, мисрадахили бюлэцсц 7+8 вя йа 8+7 шяклиндя олуб мисралар мцвафиг олараг 8+7, йахуд яксиня, сындырылыб бяндя дцзцляндя 4+4, 3+4, йахуд 4+3 бюлэцсц йараныр. Бюлцмцн щяр дцзцмц фасиляляря айрылыр. Илк бахышда чятин, узун эюрцнян шер шякили, чох ряван вя асан сюйлянир, охунур, ифа едилир вя йадда галыр.

Диванинин дя мцхтялиф типляри вардыр. Бунлар ичярисиндя жыьалы дивани, додагдяймяз дивани, баьлама дивани, гыфылбянд дивани, зянэирлямя дивани, мярсийя диваны, нощя дивани вя б. даща чох таныныр. Профессор П.Яфяндийевя эюря «диваниляр дя гошма кими мязмунуна эюря мцхтялиф – лирик, нясищятамиз, чаьырыш, щярбя-зорба характерли вя с. олур» (6, с. 251).

Диваниляр ейни заманда тямиз лирик щисс вя дуйьулары – айрылыг, щясрят, етибар, цмид вя с. ящатя едир. Молла Жцмя диваниляри бу жящятдян мцхтялиф типли олуб дивани юлчцляриня йени бахыш тяляб едир. Мясялян:

 

Кюнлцм ясла гярар етмяз, бу йеря эялмяся,

Тагятим йох сябр етмяйя, интизаря эялмяся.

Исми Пцнщан ящд ейлямиш, бир эежя мещманынам,

Йягин биллям намярд имиш, ол илгаря эялмяся.

 

Тифил икян мян бир бадя пир ялиндян алмышам,

Ол сябябдян ширин жаным, ешг одуна салмышам.

Мцнтязирям йолларына, ниэаранлы галмышам,

Йаш йериня ахыдарам ган, дидаря эялмяся.

 

Молла Жцмя ешг ящлидир, ашигляр атасыдыр,

Мядрясядя дярс охуйур, фикриндя бутасыдыр.

Щяр йетяня сирр данышмаг пис дилин хатасыдыр,

Юзцм эяряк намя йазам о дилбяря, эялмяся (17, с. 241).

 

Эюрцндцйц кими, бурада мисралар сындырылмамышдыр. Дивани Молла Жцмя барядя автобиографик материалла да зянэиндир.

Диванинин бир чох шякилляриндян ашыглар мящарятля истифадя етмишляр. Еля шякил мцхтялифлийи дя вардыр ки, она йалныз Молла Жцмя йарадыжылыьында тясадцф едилир. Ашыглар бу шер шяклиндян эениш истифадя етмишляр.

ТЯСНИФ. Ашыг шеринин йайылмыш шякилляриндян бири дя тяснифдир. Она щяля Молла Гасым вя Йунис Имря йарадыжылыьында раст эялмяйимизя бахмайараг йайылмыш формаларынын топланылыб юйрянилмясиня сон дюврлярдя башланмышдыр. Бир чох ашыгларын – Ашыг Алынын, Ашыг Мящяммядин вя б. йарадыжылыьында тясниф формасына тясадцф едилир.

Тяснифляря ушаг фолклору нцмуняляриндя дя раст эялирик. Мясялян:

 

Алтында халча,                                           Эцзэцдя дцймя,

Чалыр каманча,                  Вя йа:              Тозуну силмя.

Он дяня хонча                                          Хончада тирмя,

Эяляр гызымчцн…                               Эяляр гызымчцн. (20,с.37).                                                 (20,с.37)  

 

Бу шер шякли эцман ки, ушаг фолклорундан ашыг поезийасына кечмиш, бурада юзцня йени щяйат газанмышдыр. Ашыглар онун ойнаг вязнини даща да жилаламышлар. Тяснифлярдя мювзу мцхтялифдир. Ибрятамиз мязмунла йанашы, бу нцмунялярдя кинайя, охшама, язизлямя, сатирик мягамлар да юзцнц эюстярир. Мясялян, Ашыг Алынын бир тяснифиня нязяр салаг:

 

Бяйлярим варсыз,                             Елми дайазлар

Эюзялся арсыз,                                 Камалдан азлар,

Иэид вцгарсыз                                   Щядйан авазлар,

Йамандыр, йаман.                           Йамандыр, йаман.

 

Оьлун нагиси,                                   Хясисин вары,    

Зянянин писи,                                   Иэидин хары,

Намярд кюлэяси                               Ифритя гары

Йамандыр, йаман.                           Йамандыр, йаман (11, с. 24).

 

Тяснифлярин мараглы поетик структуру, гафийя системи, мисрадахили бюлэцсц, ритми, аллетрасийасы вар. Онун юлчц гялиби дя мараг доьурур. Шцбщясиз ки, бу юлчцнц йедди щежайа гядярки шер шякилляри иля бирликдя арашдырмалара жялб етмяк важибдир.

Азярбайжан ашыг поезийасында зянжирвари тюрямя спесификасына малик шер шякилляринин юйрянилиб баша чатдыьына тябии ки, щюкм вермяк олмаз. Тяхминян 150-дян артыг шер шяклинин бир чоху мцхтялиф саз щавалары цзяриндя кюкляндийиндян онлары саз пярдяляри цстцндя охунан вариантлары иля арашдырмалара жялб етмяк эярякдир. Диэяр тяряфдян саз пярдяляри цстцндя кюклянмяйян бир сыра шер шяклинин щяр биринин дя онларла варианты щяля пешякар ифададыр. Бу йарадыжылыг просесинин гядимдян зянжирвари шякилдя тюряйиб артдыьыны вя силсиля мцхтялифликляр йаратдыьыны да унутмаг олмаз. Одур ки, сонсузлуьа апаран бу чохвариантлыьы рийази гайдада – Лцтви-задя методу иля юйрянмяк ещтийажы эцндямя чыхыр. Чцнки бцтцн шер шякилляри фярди ифа сяжиййялидир. Онларын щяр бириндя фярди цслуб нязяря чарпыр, ифачылар щямин щавалара юз мизанларыны вурмаьа жящд етмякля йени форма, шякил вя щава йарадырлар. Она эюря дя, ашыг шери шякилляринин репертуардакы дястинин интящасызлыьыны мцяййянляшдирмяк цчцн онларын щяр биринин сонсузлуьа сямтлянян вариантларыны там щалда йалныз Лцтви-задя методу иля мцяййянляшдирмяйин мцмкцнлцйц имканы мялум олур. Бу ися ики мцщцм истигамятин ачыгланмасына – Азярбайжан дилини поетик имканларынын интящазырлыьыны вя халг шери зямининя ясасланан шер шякилляринин форма мцхтялифлийини цзя чыхармаьа имкан верир. Мясялян, ашыг шеринин сон няшр вариантлары, хцсусиля Молла Жцмянин йарадыжылыьында мисра, бянд вя поетик систем тяркибиндя охшар вя мцхтялиф сяс дяйишмяляринин тяк бир ашыгла дейил, ейни заманда ашыг поезийасынын юзцндя эениш шякилдя мювжуд олдуьуну эюстярир. (21,с.40-96) Рийази методун тятбиги ашыг шерри шякилляринин даим тюрямядя олан сонсуз йарадыжылыг имканларынын цмуми мянзярясини мцяййянляшдирмяйя дя шцбщясиз ки, эениш имканлар верярди.

 

 

 

 

ЯДЯБИЙЙАТ

 

1.       Горки М. Ядябиййат щаггында, М., 1953

2.       Иражоьлу М. Азярбайжан халг шеринин шякилляри, Бакы, 2001

3.       Китаби-Дядя Горгуд, Бакы, 1988

4.       Кашкари М. Дивани-лцгятит-ит тцрк, (юзбяк дилиндя), Дашкянд,1960, 3 жилддя, Ы жилд

5.       Набийев А. Взаимосвйаз Азербайджанского и узбекского фолклора, Баку, 1986

6.       Яфяндийев П. Азярбайжан шифащи халг ядябиййаты, Бакы, 1992

7.       Салман Мцмтаз. Ел шаирляри, Бакы, 1935

8.       Копрцлзадя Ф. Ядябиййат арашдырмалары, Анкара, 1968

9.       Диздароьлу Щ. Халг шериндя тцркцляр, Тцрк халг ядябиййаты, «Дил вя ядябиййат». Анкара, 1947, №3

10.  Азярбайжан ашыглары вя ел шаирляри, Ы ж, Бакы 1983

11.  Телли саз устадлары, Бакы, 1964

12.  Ашыг Ялясэяр. Ясярляри, тяртиб вя юн сюз И.Ялясэяровундур, Бакы, 1999

13.  Короьлу, Бакы, 2003

14.  Ашыглар, Бакы, 1957

15.  Халтанлы Таьы, топлайыб тяртиб едян А.Мирзя, Бакы, 1999

16.  Хястя Гасым, тяртиб едян С.Пашайев, Бакы, 1975

17.  Молла Жцмя. Шерляр, топлайыб тяртиб едяни П.Яфяндийев, Бакы, 1995

18.  Гурбани, тяртиб, юн сюз Г.Казымовундур, Бакы, 1990

19.  Китаби-Дядя Горгуд, садяляшдирилмиш мятн А.Нябийевиндир, Бакы, 2000

20.  Няьмяляр, алгышлар, инанжлар, топлайан вя няшря щазырлайан А.Нябийевдир. бакы, 1986

21.  Л.Заде. Понйатийе лингвистичексой и йего примененеийе к принйатийу приблеженных решений. М., 1976

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

СОН СЮЗ ЯВЯЗИ

 

Азярбайжан ашыг сяняти цмумилли сярвятдир. Онун юзцнцн йаранма дюврц, хцсусиййятляри, мювзу вя мязмун дяйярляри вардыр. О, ейни заманда синкретик йарадыжылыгдыр, халг йарадыжылыьынын мцхтялиф сащялярини юзцндя якс етдирир. Ашыг сянятиндя мусиги, рягс, пешякар ифачылыг, импровизаторчулуг вя озан йарадыжылыьына мяхсус милли щяйаты эениш шякилдя диэяр якс етдирмя формалары жямляшмишдир.

Тягдим едилян китабчада анжаг ашыг йарадыжылыьындан, онун йаранма вя йайылма хцсусиййятляриндян, мяктяб вя мцщитляриндян даныша билдик. Ашыьын мцхтялиф йцзилликлярдя йаратдыьы сюзцн сещриндян, гцдрятиндян, ифа вя импровизаторчулуг мящарятиндян сюз ачдыг. Ашыг йарадыжылыьыны да юзцндя ещтива едян ашыг сянятинин цфцгляри ися эениш вя ящатялидир. Мин иллик бир тарихи олан ашыг йарадыжылыьынын тябии ки, ожаглар, мцщитляр, мяктябяляр цзря тядгигиня ещтийаж бюйцкдцр.

Ашыг мусигиси биздя щяля эениш тядгигини тапмамышдыр. Саз щаваларыны бцтюв шякилдя нота йазмаг, онун вариант хцсусиййятлярини ачыгламаг, онлары мяктябляр, мцщитляр вя ожаглар цзря груплашдырмаг щяля гаршыда юз щяллини эюзляйян мясялялярдяндир. Ашыг мусигисини юйрянмяк сащясиндя Ц.Щажыбяйовун Яминя ханым Елдарованын давам етдирдийи тядгигат истигамятини давам етдирмяк важибдир. Бязян ашыг поезийасынын тядгигатчылары ашыг мусигиси барядя арашдырмалара мейл едир вя жидди йанлышлыглара йол верирляр. Ашыг мусигисини юйрянмяк цчцн мусигишцнас олмаг, саз щаваларына, сазын пярдяляриня, бу мусиги алятинин сирляриня дяриндян бяляд олмаг лазымдыр.

Ашыг сяняти синкретизминдя нязяря чарпан рягс системи даща яски тясяввцрлярля баьлдыдыр. Сон вахтларда бязян ашыьы шаманла, ашыьын мейданлардакы пантомим щярякятляриндян башлайан бцтцн рягс системини йанлыш олараг шаманизмля баьламаьа мейл эюстярилир. Йанлышлыьы арадан галдырмаг цчцн ашыьа мяхсус бу сяняткарлыг хцсусиййятинин тябии ки, озан-ашыг ифачылыьы яняняси ясасында юйрянилмясиня ещтийаж вардыр.

Ашыг сянятини бцтцн бу вя йа диэяр истигамятдя арашдырылмасы онцн йалныз Азярбайжан халгына мяхсус бир сянят сащяси кими глобал дцнйайа тягдим етмяйя имкан верярди. Бу ися муьам сяняти кими, ашыг сянятини дя дцнйа мядяниййяти инжиляри сырасына чыхармаьа, тякраролунмаз ифачылыг мядяниййяти дяйярляриня малик ашыг сянятини габагжыл дцнйайа танытмаьа имкан верярди.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сайт управляется системой uCoz